Yerel Eðitim Tarihi Kaynaðý Olarak
Diyarbekir Vilayet Gazetesi*
TALÝP ATALAY
DOÇ. DR., DÝCLE Ü. ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ e-posta: talipatalay@hotmail.com
abstract
Diyarbekir District Newspaper as a Resource of Local Education History. Official documents, especially Ottoman archives, provide an essential and well-known resource for the studies on history of local and religious education. Even though they have received an insufficient amount of attention so far, district newspapers also prove to be as valuable or sometimes even more valuable resources as Ottoman archives for researchers of local histories of education and religious education since the former includes some information that was left out in the latter. Diyarbekir District Newspaper was published from 1869 to 1931 as the official gazette of Diyarbekir district, which covers a large area that constitutes the focus of many discussions even today. Like its counterparts, Diyarbekir District Newspaper reflects official regulations and practices regarding issues on Muslim and Non-Muslim schools, quality of the educational institutions, exams, etc. at the district level. Moreover, Diyarbekir District Newspaper is a crucial resource since it includes selective essays on education that were published in Istanbul newspapers and many official announcements, such as Ministry of Education regulations and amendments that were published in Babýali.
key words
Diyarbakýr, newspaper, education, religious education, local, Ottoman, 19th century
Türkiye’de genel eðitim ve din eðitimi alanlarýnda yakýn tarihi konu edinen çalýþmalarýn sayýsý gün geçtikçe artmakta, nitelikli ürünler ortaya konul-maktadýr. Bilhassa son yýllarda Osmanlý dönemi yazýlý belgelerinin toplan-dýðý kurumlarda yapýlan tasnif çalýþmalarýndaki önemli ilerlemeler, geçmiþ yýllara oranla daha çok belgeye daha kolay ve hýzlý ulaþabilme fýrsatlarý * Bu makale, dergimizin daha önceki sayýsýnda yazarýn sehven ayný isimle yayýmlanan baþka bir makalesinden tamamen farklý olup, baþlýðý dýþýnda herhangi bir benzerlik taþýmamaktadýr. Düzeltir, özür dileriz.
sunmaktadýr. Bu belgeler, Osmanlý’nýn çeþitli dönemlerinde gerçekleþtirilen eðitim-öðretimle ilgili çok sayýda veri de barýndýrmaktadýrlar. Bununla birlikte, son dönem Osmanlý eðitim-öðretim tarihi ve özellikle de yerel uy-gulamalar konusunda, ileri düzeyde araþtýrmalara iliþkin þartlarýn mükem-mel olduðunu söylemek için henüz erkendir. Arþiv kaynaklarý açýsýndan bakýldýðýnda, kuþkusuz Osmanlý Maarif Nezareti belgelerinin tasnifinin he-nüz tamamlanamamýþ olmasýndan ötürü yeterince kullanýlamamasý, eði-tim tarihi araþtýrmalarý için en önemli eksikliklerin baþýnda gelmektedir.
Arþivin kullanýmýyla ilgili zorluklar, yerel eðitim tarihi alanýndaki çalýþma-larý da olumsuz etkilemektedir. Osmanlý Devleti’nin yenileþme sürecinde uygulamaya koyduðu önemli projelerden birisi, yeni programlý okullardýr. Yeni programlý okullar, ülke genelinde milli birlik ve bütünlüðün saðlanmasý-nýn yasaðlanmasý-nýnda, ülkenin Batý karþýsýndaki kötü gidiþine dur denilebilmesinin çaresi olarak düþünülmüþtür. Ancak yeni bir Osmanlý nesli yetiþtirme amaçlý okullaþma teþebbüslerinin taþradaki geliþim süreci ve alýnan sonuçlara iliþkin yerel eðitim tarihi çalýþmalarý, henüz yeterli düzeyde deðildir. Ayrýca Osmanlý’nýn kadim eðitim kurumlarý olan medreselerin yerel geliþiminin takip edilebileceði çalýþmalara ve yeni kaynaklara da ihtiyaç vardýr.
Özellikle arþivden kaynaklanan zorluklar nedeniyle, hem modern okul-larýn yerel hikayeleri hem de geleneksel okulokul-larýn durumlarý hakkýnda baþ-ka baþvuru baþ-kaynaklarýna ihtiyaç vardýr. Vilayet gazeteleri, ulaþýlabilme ve faydalanabilme kolaylýðý, güncelliði ve sürekliliði ile aranýlan baþvuru kay-naðý olabilme potansiyeli taþýmaktadýrlar. Aslýnda eðitim tarihi çalýþmala-rýnda Osmanlý basýnýnýn kullanýmý yeni deðildir. Ancak basýn denildiðinde, özellikle basýn konusunu çalýþan akademisyenler ve araþtýrmacýlar dýþýnda, daha çok Ýstanbul basýný akla gelmiþtir. Dolayýsýyla eðitim alanýndaki çalýþ-malarda da daha çok Ýstanbul basýný kullanýlmýþtýr.1 Gerçi eðitim tarihi
alanýnda Ýstanbul basýnýnýn bile, birincil kaynak olarak yeterince deðerlen-dirildiðini söylemek güçtür.
Aslýnda çok zengin bir arþiv mirasýna sahip olan Türkiye’de, potansiye-line karþýn basýnýn yeterince deðerlendirilmemesinde, çeþitli tasnif grupla-rýnda yer alan belgelerin tam olarak hizmete sunulamamasýnýn etkisi bü-yüktür. Çünkü araþtýrmacýlarýn dikkatleri öncelikli olarak arþiv kaynaklarý-na yöneliktir. Arþive verilen deðer ve oradaki belgelere ulaþma isteði, psi-kolojik olarak alternatif kaynaklar arama ve onlara yönelme konusunda yavaþlatýcý rol oynamaktadýr. Arþiv, sihirli bir kavramdýr. En deðerlisi var-1 “Basýn” kavramýnýn doðrudan Ýstanbul basýný için kullanýldýðý çalýþmalara örnek olarak bkz. M. Talat Uzunyaylalý, Tanzimat’tan Günümüz Türkiye’de Basýnýn Ýslamiyete Bakýþý, Ahd Yay., Ýstanbul, Tarihsiz.
ken, daha alt düzeydekilerle uðraþmak, araþtýrmacýda, zaten kýymetli olan zamanýný boþa harcamýþlýk psikolojisi oluþturmaktadýr. Oysa doðrudan eði-tim amaçlý çýkarýlanlar bir tarafa, Osmanlý döneminde çýkarýlan gazete ve mecmualar bütün olarak okuyucusunu eðitme, dönüþtürme amacýný gü-den, tamamý çok deðerli kaynaklardýr. Ancak bunlar arasýnda, yerel gazete-ler ayrýcalýklý bir konuma sahiptirgazete-ler. Çünkü bu gazetegazete-ler, ülkenin en ücra köþelerine ulaþabilmiþ, dünyayý yerele taþýmýþ ve yerelle bütünleþtirmiþ, ha-ber verme yanýnda halký eðitme amacýný güden öðrenme aracý rolünü de üstlenmiþlerdir. Yerel nitelikli olmalarý nedeniyle de kimi zaman resmi bel-gelerde yer almayacak türde yerel eðitim uygulamalarýna iliþkin veriler içer-meleri bakýmýndan tarih çalýþmalarýnda vazgeçilemeyecek kýymettedirler.2
Genellikle Takvim-i Vekayi ile baþlatýlan Osmanlý Türk basýn tarihi3 baþta
Ýzmir ve Ýstanbul’da olmak üzere Tanzimat sonrasýnda, yabancýlarýn, yerli Gayrimüslimlerin ve Müslüman Osmanlýlarýn da gazete çýkarmaya baþla-masýyla önemli bir ivme kazanmýþtýr.4 Zamanla daha çok Ýstanbul’da
yo-ðunlaþmýþ olan Osmanlý basýnýnýn ülke genelindeki yaygýnlýðý sýnýrlýydý. 1864 yýlýnda çýkarýlan Vilayet Nizamnamesi5 ile yenilenen idari yapýlanma
çerçevesinde her vilayette bir matbaa ve bir de vilayet gazetesi çýkarýlmasý kararý, Osmanlý basýn tarihi açýsýndan önemli bir dönüm noktasý oldu. Bu karar sonrasý her vilayetin en önemli yüzü olan vilayet gazeteleri, basýnýn ülke genelinde güçlü bir aygýt olmasýný saðladý. Ayrýca, bu gazeteler, Os-manlý’nýn son döneminde, Ýstanbul dýþýnda yaþayan halkýn dini, kültürel, sosyal, ekonomik ve eðitim düzeyi baþta olmak üzere bir çok konuda izle-nebileceði önemli bir birikimin bugüne aktarýlmasýný saðladýlar.
Vilayet gazeteleri, baþka bir çok konu yanýnda, vilayet merkezlerinde ve baðlý yerleþim birimlerinde yaþayan halkýn eðitim düzeyleri, mevcut eðitim kurumlarý ve ihtiyaçlarý hakkýnda deðerli bilgiler içermektedirler. Yine bu gazeteler, farklý dini gruplara mensup vatandaþlarýn eðitim-öðretime yakla-þýmlarý, eðitimdeki yenileþme projesinin vilayet uygulamalarýnýn yaygýn-laþtýrýlmasý çabalarý, bu çabalarýn ne oranda destek gördüðü ve ne oranda baþarýya ulaþtýðý gibi konularda da kýymetli veriler sunmaktadýrlar. Bunlara 2 Ýlber Ortaylý, Ýmparatorluðun En Uzun Yüzyýlý, Hil Yayýnlarý, 1987, s. 153; Orhan Koloðlu, Ne
Kýzýl Sultan, Ne Ulu Hakan Abdulhamit Gerçeði, Gün Yayýnlarý, Ýstanbul, 1987, s. 414; Ayrýca
genel olarak vilayet gazetelerinin önemini takip etmek için bkz. Ýlber Ortaylý, Osmanlý
Ýmpara-torluðu’nda Ýktisadî Ve Sosyal Deðiþim-Makaleler I, Turhan Yay., Ankara, 2004.
3 Takvim-i Vekayi için bkz. Nesimi Yazýcý, Takvim-i Vekayi- Belgeler, Gazi Üniversitesi Basýn-Yayýn Yüksek Okulu Basýmevi, Ankara, 1983.
4 Atilla Girgin, Türk Basýn Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, Ýnkýlap Kitabevi, Ankara, 2001, s. 9-55. 5 Bkz. Ýlber Ortaylý, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e
ek olarak, bir kýsmý eðitim-öðretim ile ilgili pek çok nizamname, emirname ve talimatýn da yer almasý bu gazeteleri ayrýca önemli kýlmaktadýr.
Bu makalede, bir vilayet gazetesi olan Diyarbekir, eðitim ve din eðitimi araþtýrmalarý kaynaðý olma niteliði açýsýndan tanýtýlmaya çalýþýlacaktýr. Ayrý-ca, yerel eðitim tarihi araþtýrmalarý açýsýndan gazetenin önemi ortaya konu-lurken genel olarak vilayet gazetelerine de dikkat çekilmiþ olacaðýndan, Osmanlý yerel basýnýnýn akademik çalýþmalarda müracaat kaynaðý olarak kullanýmýnýn teþvikine de katký saðlama amacý güdülmüþtür. Makalede, Diyarbekir Vilayeti’ndeki eðitim-öðretim kurumlarý ve faaliyetlerinin dönem-sel deðerlendirmeleri yapýlmayacaktýr. Gazetenin tanýtýmý yapýldýktan sonra, Osmanlý döneminde çýkan sayýlarýnda yer alan eðitim-öðretime iliþkin haberlerden seçilmiþ örnekler üzerinden gazetenin kaynak olarak deðeri üzerinde durulacaktýr. Bu nedenle, makalenin temel kaynaðý Osmanlý dönemini boyunca yayýmlanmýþ Diyarbekir nüshalarýdýr. Bunlardan günümüze yedi yüze yakýn nüsha ulaþmýþtýr. Makalede, bu nüshalardan sondajlama yoluyla seçilmiþ, deðiþik yýllara ait iki yüzü aþkýn sayýnýn taranmasý sonucu tespit edilen eðitim-öðretim haberlerinden seçilen örnekler kullanýlmýþtýr.*
Diyarbekir Vilayeti
Osmanlý’da Tanzimat sonrasý düzenlemeleri kapsamýnda, 7 Kasým 1864 yýlýnda çýkarýlan Vilayet Nizamnamesi, idari yapýlanmada “eyalet” siste-minden “vilayet, liva, kaza, nahiye ve köy” düzeyinde yapýlandýrýlan “vila-yet” sistemine geçiþi öngörmüþtür.6 Diyarbekir, yeniden yapýlanma
doð-rultusunda 1867 yýlýnda vilayet düzenine geçmiþtir. Diyarbekir vilayet ol-duðunda, Van, Erzurum, Sivas, Rakka ve Musul vilayetlerince çevrelenmek-* Bu makalede kullanýlan Diyarbekir Gazetesi nüshalarý, Heinrich Böll Derneði ve Anadolu Kültür A. Þ.’nin katkýlarýyla edinilmiþtir. Katkýlarýndan dolayý, Osman Kavala, Dr. Ulrike Duffner ve çalýþanlarýna, Atatürk Kütüphanesi Müdürü Dr. Ali Mazak ve Nurullah Kasap’a, Baþbakanlýk Arþivi Bilgi-Ýþlem Müdürü Nizamettin Oðuz ve Dr. Recep Karacakaya’ya, Milli Kütüphane Mikrofilm Bölümü Þefi Mahir Koçyiðit ve çalýþanlarýna, A. Ramazan Altýnok ve Ahmet Yýldýz’a, Arkeoloji Müzesi’den Havva Koç ve diðer emeði geçenlere þükranlarýmý arz ediyorum. T. Atalay. 6 Bkz. Ortaylý, agm, s. 231-244; Tarýk Zafer Tunaya, “Osmanlý-Batý Diyaloðu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1. Cilt, s. 141-143. “Osmanlý, reform giriþimlerine her zaman merkezden kopma eðilimleri daha güçlü olan bölgelerden baþlamýþtýr. Nitekim ilk vilayet (il) örgütlenmesi, Balkanlar’daki “Tuna Vilayeti”nde gerçekleþtirilmiþti. Bu vilayete vali olarak atanan Mithat Paþa, Ýstanbul dýþýndaki ilk resmi basýmevini burada kurmuþtur. 1865’e gelindiðinde, Tuna’dan baþka Bosna, Halep ve Erzurum illeri de kurulmuþ bulunuyordu. Kuru-luþu tamamlanan bu illerde, devlet eliyle hemen, birer de “vilayet matbaasý” açýlýyordu. Bu süreç içinde, ilkin 1866’da uzak il Erzurum’da, iki yýl sonra da (1868 sonlarý) Bursa’da ilk baský makineleri çalýþmaya baþladý. Yani Ýstanbul’da ilk resmi devlet basýmevinin kuruluþundan tam 141 yýl sonra. ” Bkz. “Basýn Tarihi ve Bursa’da Basýn” http://www. bgc. org. tr/b_text. htm; 16. 10. 2005.
te, Amid, Mamuratülaziz, Mardin, Siirt ve Malatya ve sancaklarýndan oluþ-maktaydý.7
Diyarbekir Gazetesi
Yerel yönetimlerde gidilen yeni düzenlemeler doðrultusunda kurulan her vilayetin merkez sancaðýnda, Vilayet Nizamnamesi gereðince, valiliklerin kýrtasiye ve baský ihtiyaçlarýný karþýlamak üzere birer matbaa kurulmuþtu. Bu matbaalarda, vilayet yýllýklarý (salnameler), çeþitli konularda kitaplar ve takvimlerin basýlmasý yanýnda, vilayetlerin resmi sesi olacak birer gaze-te de çýkarýlmasý öngörülmüþtür. Vilayet gazegaze-teleriyle, vilayetgaze-teki geliþme-lerden vilayet içi ve dýþýndaki kamuoyunun haberdar edilmesi öncelikli hedefti. Ayrýca vilayet sýnýrlarýnda yaþayanlarýn ülke içi ve dýþýndaki geliþ-melerin yanýnda, gazete aracýlýðýyla özellikle yasal deðiþiklikler konusunda bilgilenmelerinin saðlanmasý da amaçlar arasýndaydý. Bu gazetelerin daha geniþ bir okuyucu kitlesine ulaþabilmesi için, Türkçe’nin yanýnda vilayet sýnýrlarýnda konuþulan ikinci, hatta üçüncü bir dille çýkarýlmasý benimsen-miþti.8 Osmanlý’da vilayet gazetelerinin çok dilli olarak çýkarýlmasý,
Tanzi-mat’ýn ruhuna uygun olarak, devletin icraatýnýn geniþ halk kesimlerinin bil-gisine sunulmasýný hedefleyen yaygýn bir uygulamaydý. Devletin parasýyla her vilayette bir basýmevi kurulmasý, bu basýmevlerinde gazetenin yanýnda farklý dillerde özel yayýnlarýn basýmýna da izin verilmesi, yeni bir toplum oluþturma projesinde Babýali’nin samimiyetini ve kararlýðýný göstermektey-di.9 Ayrýca gazeteler aracýlýðýyla, ülkenin her tarafýnda benzer gündemler
oluþturularak bir birinden çok uzak bölgelerde yaþayan vatandaþlarýn di-ðerlerinin sorunlarýný kendilerininmiþ gibi hissetmelerini saðlayacak bir sahiplenme ve aidiyet duygusu oluþturulma amacý güdülüyordu.
Diyarbekir Vilayet Matbaasý, Vali Hatunoðlu Kurt Ýsmail Paþa tarafýndan 1869 yýlýnda kuruldu.1 0 Diyarbekir Gazetesi de ayný yýl içinde, 3 Aðustos
7 Besim Darkot, “Diyarbekir”, Ýslam Ansiklopedisi, C. 3, 1979, MEB Yay., s. 604; Diyarbekir Vilayeti’ndeki sýnýr deðiþimleri için bkz Diyarbekir; 8 Þubat 1883, Nr. 627; Diyarbakýr
Salna-meleri, Diyarbekir Büyükþehir Belediyesi, Hz. A. Zeki Ýzgöer, Cilt III, 1885, s. 314; Diyarbakýr Salnameleri, Cilt V, s. 190.
Geniþ bilgi için bkz. Bülent Varlýk, “Yerel Basýnýn Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1. Cilt, s. 99-102; Orhan Koloðlu, “Osmanlý’dan
Günümü-ze Türkiye’de Basýn”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 1, s. 20.
9 Orhan Koloðlu, “Osmanlýlarda Basýn ve Kamuoyu”, Osmanlý Ansiklopedisi, Ýz Yayýncýlýk, Ýstan-bul, 1996, s. 187.
10 Þevket Beysanoðlu, Anýtlarý ve Kitabeleri Ýle Diyarbakýr Tarihi-Akkoyunlulardan Cumhuriyet’e
Kadar, Diyarbakýr Büyük Þehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayýnlarý, C. 2, Ankara, s. 696;
1869 tarihinde, Vilayet Mektubi Kalemi1 1 (Yazý Ýþleri Müdürlüðü)
sorum-luluðunda vilayetin resmi gazetesi olarak yayýmlanmaya baþlandý.1 2 Zaman
zaman kesintiye uðramakla birlikte, 1869’dan 1931 yýlýna kadar, resmi vilayet gazetesi olarak yayýmlanan Diyarbekir, 1931’de, özel þahýslara devredildi. El deðiþtirdikten sonra da bir süre ayný isimle yayýmlandý.1 3
Diyarbekir Gazetesi, dönemi itibariyle, en uzun süre yayýmlanan yerel ga-zetelerden birisi olmasý bakýmýndan Türk basýn tarihinde özel bir öneme sahiptir.
Diyarbekir, “olaylarýn çok olduðu zamanlarda sekiz sayfa çýkarýlmasý”1 4
kararlaþtýrýlmýþsa da birkaç sayý dýþýnda, baþlangýçta iki sütun üzere, 26. yýl sonrasý ise üç sütun üzere 4 sayfa olarak yayýmlanmýþtýr.§ Gazete 21. sayý-ya kadar iki sayfa Türkçe, iki sayfa Ermenice harflerle Türkçe sayý- yayýmlanmýþ-týr. Bugün ulaþýlabilen nüshalardan, gazetenin Ermenice harflerle çýkartý-lan kýsmýnýn çýkartýlarak ilk sayýdan itibaren yeniden veya ayrýca basýldýðý anlaþýlmaktadýr. Çünkü kütüphane koleksiyonlarýndaki nüshalar ilk sayý-dan itibaren yalnýzca Türkçe’dir. Baþlangýçta, Türkçe-Ermenice harfli yayým-lanýrken, Arapça’nýn da eklenmesi ihtiyacýndan dolayý vilayette, üç dilli tek bir gazete yerine, üç dilde üç ayrý gazete yayýmlanmasý daha uygun görül-müþtür. Kayýtlarda, Diyarbekir adýyla 21. sayýdan itibaren, haftada 1500 nüsha Türkçe ve 500 nüsha Ermenice harfli iki ayrý gazete çýkarýldýðý yer almýþtýr.1 5 Ancak söz konusu karar doðrultusunda gazetenin Arapça
nüs-hasýnýn yayýmlanýp yayýmlanmadýðýna dair herhangi bir bilgiye
rastlanýl-11 “Devlet dairelerinde resmi yazýlarý yazmakla vazifelendirilen tahrirat kalemlerinin baþýndaki memura verilen unvandýr. Osmanlýlar zamanýnda Sancak(Liva) teþkilatýnda yazý iþlerini gören kalemin baþýndaki memura da bu ad verilirdi. Vilayetlerde bu vazifeyi görenlere “Mektupçu”, kalemlere de “Mektubi Kalemi” denilirdi. Nezaretlerin yazý iþlerinin baþýnda da “Mektupçu” bulunuyor ve kaleme de “Mektubi Kalemi” deniliyordu. Mehmet Zeki Pakalýn, Osmanlý Tarih
Deyimleri ve Terimleri Sözlüðü, MEB Yayýnlarý, Cilt: 3, 1993, Ýstanbul, s. 377.
12 Diyarbekir’i ilk yayýna hazýrlayan kiþi, Vilayet Mektupçu’su Said Paþa’dýr. Þair Süleyman Nazif-’in babasý olan Said Paþa’dan sonradan sonra, 1872-1884 yýllarý arasýnda, Ziya GökalpNazif-’in babasý Mehmet Tevfik Efendi mektupçu olarak Gazete’nin çýkarýlmasýndan sorumlu olmuþtur. Sonraki yýllarda Süleyman Nazif de mektupçuluk yapmýþtýr. Gazete’yi çýkaran son mektupçu Diyarbekir Tarihi’nin yazarý Basri Konyar’dýr. Geniþ bilgi için bkz. Osman Eti, Diyarbakýr’da
Gazete ve Diyarbakýr Neþriyat Tarihi, Diyarbakýr Basýmevi, 1940, s. 5, 6. Þevket Beysanoðlu, Diyarbakýrlý Fikir ve Sanat Adamlarý, San Matbaasý, C. 2, Ankara, 1997, s. 15-23; Þ.
Beysanoð-lu, Basýn ve Yayýn Hayatýmýzda Diyarbakýr, Ankara, 1970, s. 7.
13 Diyarbekir, 24 Rabiulevvel 1286/3 Aðustos 1969, Nr. 1; Beysanoðlu, a.g.e., s. 5-11. 14 Diyarbekir, 20 Ramazanulmubarek 1286/24 Aralýk 1869, Nr. 21.
§ Ulaþýlan sayýlardan ilk 15 yýlda Gazete’nin genel dizayn ve içeriðinde ciddi bir deðiþim olmadýðý anlaþýlmaktadýr. 15 yýl sonrasýnda ulaþýlan en eski sayýlar 26. yýla aittir. 26. yýl sonrasý sayýlar ilk yýllara göre hem düzenleme, hem de içerik açýsýndan önemli farklýlýklar içermektedir. 15 Diyarbekir, 20 Ramazanulmubarek 1286 /24 Aralýk 1869, Nr: 21.
mamýþtýr. Ermeni harfli nüshanýn 150. sayýya kadar, üç yýl boyunca düzenli olarak yayýmlandýðý anlaþýlmaktadýr. Gayrimüslim vatandaþlarýn Ermenice harfli nüsha yerine Türkçe gazeteyi tercih etmeleri, yeterli sürüm olmama-sýna neden olmuþtur. Gazetelerin satýlamamasý fazladan mali yük getirince Ermenice harfli nüshanýn yayýmý durdurulmuþtur. Buna karþýn matbaada, Ermenice kitap vb. bastýrmak isteyenlerin yararlanabileceði düþüncesiyle, Ermenice için gerekli baský malzemeleri ile bu iþi yapacak Ermeni bir dizgi-ci muhafaza edilmiþtir.1 6
Diyarbekir, ülke genelinde çýkarýlan vilayet gazetelerindeki genel özel-likleri taþýmaktadýr.1 7 Gazetede, dört ana bölüm daima korumuþtur.
Bun-lardan ilkinde resmi duyurularýn ve atama-taltif haberleri, ikincisinde vila-yet haberleri, üçüncüsünde vilavila-yet dýþý haberleri, dördüncüsünde ise; ilan-lar yer almýþtýr. Ülkedeki diðer vilayetlerden ve Babýali’den haberler ile yurt dýþý haberleri zaman zaman ayný, zaman zaman farklý baþlýklar altýnda yer almýþlardýr. Bunlarýn dýþýnda “Ulum u Fünun” ve “Tefrika” gibi baþlýklar altýnda da haber ve makaleler yayýmlanmýþtýr. Gazetenin üçüncü yýlý son-raki basýmlarýnda Hicri ve Rumi takvimin yanýnda Miladi takvime göre de tarihlendirildiði görülmektedir.*
Diyarbekir’de Eðitim Haberleri
Eðitim, Diyarbekir’de yer alan haber ve yorumlarda en çok iþlenen konular-dan birisidir. Bilindiði gibi Osmanlý Devlet’ini oluþturan halk kitleleri dini aidiyetlerine göre, farklý milletler olarak tanýmlanmýþlardý. Tanzimat’a ka-dar büyük ölçüde Müslüman ve Yahudiler kendi içlerinde tek millet olarak görülmekte, Hýristiyanlar Ermeni ve Rum Milleti içinde sýnýflandýrýlmak-taydýlar. Ancak özellikle misyoner faaliyetleri sonucunda farklý mezhep mensuplarýnýn çoðalmasý ile yeni inanç gruplarý olarak ayrýþan Hýristiyan-lar, Tanzimat’tan sonra Osmanlý’daki zihniyet deðiþimi ve Avrupa devletle-rinin Osmanlýyý zorlayan baskýlarýyla yeni ve farklý milletler olarak baþka baþka baðýmsýz toplumsal kimlikler kazanmýþlardý. Bu dönemde, Gayrimüs-limlerin farklýlaþan kimliklerinde dini ve etnik mensubiyetleri belirleyici oldu. Ancak özellikle 1856 Islahat Fermanýyla Osmanlý vatandaþlýðý ve ka-nunlar önündeki eþitlik ilkesinin kabulü yönünde atýlan adýmlardan sonra, 16 Diyarbekir, 28 Rebiülevvel 1289/5 Temmuz 1872, Nr. 150.
17 Vilayet gazetelerinin genel özellikleri için bkz. Bülent Varlýk, “Yerel Basýnýn Öncüsü: Vilayet
Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1. Cilt, s. 99-102.
* Okuyucunun tarihleri çýkarmasý açýsýndan kolaylýk olmasý düþüncesiyle dipnotlarda Miladi takvimle tarihlendirme yapýlan nüshalardaki tarihler düþülmüþ, önceki sayýlarda da Hicri tari-hin yanýna Miladi tarih hesaplanarak eklenmiþtir.
geleneksel devlet-milletler iliþkisi önemli ölçüde deðiþti. Bu deðiþimden sonra Gayrimüslim gruplarýn kazandýðý söz konusu yeni statüler, daha çok kendi toplumsal kurumsallaþmalarý ve kendi aralarýndaki iliþkilerde önem-li hale geldi. 18
Yenileþme dönemine kadar Osmanlý’da, eðitim-öðretim devletin görevi olarak düþünülmemiþtir. Bu döneme kadar, okul ihtiyacýnýn belirlenmesi, açma-kapama, müfredat, uygulama ve denetiminde yetki, tamamen oku-lun sahibi olan milletlere býrakýlmýþtý. Her millet dini kurumlarýnýn yanýn-da veya içinde konuþlandýrdýklarý eðitim kurumlarýnyanýn-da, kendi çocuklarýný eðitir ve ihtiyaç duyduðu kadar din adamýný yetiþtirirdi. Müslüman veya Gayrimüslim okullarýnda uygulanan programlarýn ortak karakteri ise; hep-sinin aðýrlýklý olarak dini nitelikli olmasýydý. Islahat Fermaný, dini aidiyet-lerine göre milletlere bölünen Osmanlý halklarýný etnik ve dini farklýlýklarý ne olursa olsun Osmanlýlýk temelinde birleþtirme, devleti ayakta tutacak yeni bir Osmanlý milleti oluþturma doðrultusunda bazý hedefler içermek-teydi. Bunlardan bir kýsmý eðitim ile ilgiliydi. Ferman’a göre, milletler okul-larýný yine kendileri açacak, fakat okullarda uygulanacak program devletin belirlediði çerçevede hazýrlanacak ve uygulama devletin denetimine açýk olacaktý.1 9
Önce Istanbul’da uygulamaya konulan Islahat Fermaný’nýn taþrada uy-gulanmaya baþlamasý Ýstanbul’a göre epeyce gecikti. Eðitim-öðretim ala-nýnda hedeflenen yeniliklerin Diyarbekir Vilayeti’nde uygulanma tarihiyle Diyarbekir gazetesinin yayýmlanma tarihi oldukça yakýndý. Bundan dolayý, özellikle devlet yetkililerinin önderliðinde gerçekleþtirilen yerel eðitim ya-týrýmlarý ve uygulamalarý bütün detayýyla gazete yer aldý. Diyarbekir’de yer alan eðitim haberleri yalnýzca vilayetle sýnýrlý deðildi. Ülke genelinden ve çevre vilayetlerden, hatta yurt dýþýndan eðitim haberleri de zaman zaman yayýmlanmaktaydý.
Gazete’de yayýmlanan eðitim haberleri, haberin türüne göre “Resmi Du-yurular”, “Vilayet Haberleri”, “Vilayet Dýþý Yurt Haberleri”, “Yurtdýþý Ha-berleri” ve “Ýlan” baþlýklarý altýnda yayýmlandý. Eðitim haber ve yazýlarýnýn
18 Millet Sistemi ve eðitimleriyle ilgili bkz. Bilal Eryýlmaz, Osmanlý Devletinde Gayrimüslim
Teb’a-nýn Yönetimi, Risale Yayýnlarý, II. Baský, Ýstanbul, 1996; Eryýlmaz, “Osmanlý’da Millet Sistemi”,
Osmanlý Ansiklopedisi, Ýz Yayýncýlýk, C: 6, Ýstanbul, 1996, s. 223-267.
19 Osmanlýcýlýk konusunda bkz. Þükrü Hanioðlu, “Osmanlýcýlýk”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tür-kiye Ansiklopedisi, Ýletiþim Yayýnlarý, Cilt:5, Ýstanbul, 1985, s. 1389-1393; Selçuk Akþin Somel, “Osmanlý Reform Çaðýnda Osmanlýcýlýk Düþüncesi (1839-1913)”, Modern Türkiye’de Siyasi Düþünce-Cumhuriyet’e Devreden Düþünce Mirasý Tanzimat ve Meþrutiyet’in Birikimi, Ýletiþim Yayýnlarý, Cilt: 1, Ýstanbul, 2003, s. 88-116.
önemli bir kýsmý, resmi duyurularla eðitim-öðretimle ilgili didaktik makale ve haberlerden oluþmaktadýr. Ancak özellikle haberlerin çoðunluðu, yeni çýkarýlan yasalar ve düzenlemeler doðrultusunda Vilayet genelinde baþlatý-lan okullaþma yatýrýmlarýnýn çeþitli boyut ve aþamalarýyla ilgilidir. Yeni prog-ramlý okullarýn yanýnda, gazetede, geleneksel eðitim-öðretim kurumlarý ve ulema sýnýfýyla ilgili haberler de yayýmlanmýþtýr.
Gözden geçirilen gazete nüshalarýnda yer alan eðitim haberleri genel özellikleri bakýmýndan iki baþlýkta sýnýflandýrýlabilir:
I. Eðitim-öðretimle ilgili yazý ve haberler, II. Eðitim-öðretim kurumlarýna iliþkin haberler. Diyarbekir’de Eðitim-Öðretimle Ýlgili Yazý ve Haberler
Diyarbekir’de yayýmlanmýþ, önemli bir yekun tutan eðitim-öðretimle ilgili yazý ve haberler de özellikleri bakýmýndan iki ayrý grup özelliði taþýmakta-dýr.
Ýlk grup haberlerin tamamýna yakýný Babýali kaynaklý, Vilayet’te uygu-lanmak ve vatandaþlarý haberdar etmek üzere gönderilen eðitim-öðretim ile ilgili nizamname, emirname-i sami, talimat, tahrirat2 0 türünden resmi
duyurulardan oluþturmaktadýr.
Osmanlý eðitim modernleþmesinin devlet düzeyindeki geliþimini adým adým takip etme imkaný veren resmi duyurulardan ilki, ayný zamanda Türk eðitim tarihinde bir dönüm noktasý olan Maarif-i Umumiyye Nizamname-si’dir. Gazetenin 8. sayýsýnda müjdelenen Nizamname ve 11., 12., 13., 14., 15., 16., 17., 18., 19., 20., 21., 22., 23.2 1 sayýlarýnda parça parça 13
hafta-da, her sayýda 1-2 sayfayý kaplayacak uzunlukta bir duyuru dizisi olarak yayýmlanmýþtýr. Bu tür nizamnamelerin çýkarýlmasýndan sonra yapýlan dü-zeltme veya ek düzenlemeler de yine bir emirname, talimat vs. olarak ga-zetede yayýmlanmýþtýr. Gaga-zetede, Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi’yle il-gili olarak yapýlan yeni düzenlemeler de 25.2 2 sayýda emirname-i sami
ola-rak duyurulmuþtur.
Ýkinci grup yazý ve haberler; tamamýna yakýný Ýstanbul gazetelerinden seçilerek alýntýlanmýþ bir dizi makale ve yazýdan oluþmaktadýr. Bu yazýlar, hem dönemin eðitim-öðretim görüþlerini yansýtmalarý hem de eðitime yük-20 Emirname-i Sami: Sadrazamýn emrini bildiren yazý. Bkz. Ferit Devellioðlu, Osmanlýca-Türkçe
Ansiklopedik Lugat (Eski ve Yeni Harflerle), (yayýna hazýrlayan: Aydýn Sami Güneyçal), Aydýn
Kitabevi Yayýnlarý, 15. Baský, Ankara, 1998, s. 218.
21 Diyarbekir, 8 Recep 1286/14 Ekim 1869, Nr. 11- Diyarbekir, 4 Þevval 1286/7 Ocak 1870, Nr. 23 arasýnda çýkan sayýlar.
lenilen misyonu ve beklentilerin derecesini göstermeleri bakýmýndan, eði-tim tarihi araþtýrmalarý açýsýndan önemli baþvuru kaynaðý niteliðine sahip-tirler. Bunlarda, bilhassa dönemin sihirli kavramlarý olan terakki ve ýslahat kavramlarýyla kastedilenlerin her alana taþýnarak gerçekleþtirilmesi konu-larýnda zengin düþünce, bilgi ve öneriler yer almaktadýr. Söz konusu yazý-lar, Cumhuriyet’in de temel sloganlarýndan olan “muasýr medeniyetler dü-zeyine ulaþma” temalý arzu ve teþebbüslerin öncüllerini oluþturmaktadýr. Yazýlarda, eðitim-öðretimdeki yenileþmeler ve bu yenileþmeler doðrultu-sunda oluþturulan/oluþturulacak kurumlar; yetiþtireceði kaliteli nesillerle, hedeflenen büyük amaçlarýn gerçekleþtirilebilmesini saðlayacak en önemli aktörler olarak lanse edilmektedirler. Makalelerde, ahlaklýlýk, sorumluluk, fedakarlýk, dürüstlük, diðergamlýk gibi deðerlerle yetiþmiþ ve bu deðerleri özümsemiþ bireylerden meydana gelen ileri bir toplum inþasý hedeflen-mektedir. Yazýlar, içerik açýsýndan hem bilgilendirici, hem de yönlendirici nitelik taþýmaktadýrlar. Yazýlar çoðu zaman gazetenin bir nüshasýnda veri-lemeyecek uzunluktadýrlar. Bu nedenle makaleler çoðunlukla yazý dizisi olarak yayýmlanmýþlardýr.
Gazete yayýmlanan yazýlarýn baþlýklarý, makalelerin içerikleriyle uyum-lu, iþlenen konuya iliþkin fikir vericidirler. Ýktibas edilen makaleler, baþlýk-larýndan da anlaþýlabileceði gibi, konularý ve mesajlarý bakýmýndan genele yöneliktir. “Terbiye-i Etfal” baþlýklý 47.2 3 ve 48.2 4 sayýlarda yayýmlanan,
çocuk eðitiminin önemi üzerinde durulan yazý bunlardandýr. 183.2 5
sayý-daki “Maarif” baþlýklý yazýda, eðitim-öðretimin genel bir deðerlendirmesi yapýlmaktadýr. 259.2 6 sayýdaki, maarifin gerekliliðinden bahsedilen
“Tek-rarda Faide Çok” baþlýklý yazýda, “uzun uzun maarifle ilgili gazetelerde ya-zýlar yazýlýyor. Acaba bu maarif denilen þey nedir ki; bu kadar üzerinde duruluyor?” sorusuna cevap aranmaktadýr. 154.2 7 sayýda yer alan
“Terakki-yat-ý Milliye” baþlýklý yazý, eðitim almanýn önemine karþýn, milletin bu öne-mi henüz yeterince idrak edemediði konusunu iþleyen genele yönelik bir baþka örnektir. Bu tür örneklere 264.2 8 sayýdaki insanýn okuyup yazmaya
muhtaçlýðý konusunu iþleyen “Mutalaa”, 293’deki 2 9 “Tehzib-i Ahlak”,
23 Diyarbekir, 23 Rabiulevvel 1287/7 Haziran 1287, Nr. 47. 24 Diyarbekir, 30 Rebiulevvel 1287/30 Haziran 1870, Nr. 48. 25 Diyarbekir, 14 Mart 1873, N. 183. 26 Diyarbekir, 4 Eylül 1874, Nr. 259. 27 Diyarbekir, 1 Aðustos 1872, Nr. 154 28 Diyarbekir, 20 Mayýs 1875, Nr. 264. 29 Diyarbekir, 13 Mayýs 1875, Nr. 293 30 Diyarbekir, 7 Eylül 1877, Nr. 321.
321’deki3 0 “Tahsil-i Ýlm u Marifet”, 558’deki3 1 “Meziyet-i Hüsn-ü Ahlak” ve
619.3 2 sayýda yer alan “Maarife Dair Bir Ýki Söz” baþlýklý makaleler
eklene-bilir. Bu makalelerde, eðitim-öðretimin önemi ve ahlaklý toplum üretmede eðitime yüklenen misyon temel temadýr. Terakki yolunda eðitimin rolü ve potansiyeli konularýnýn detaylý biçimde iþlendiði bu yazýlar aracýlýðýyla, okuyucularý yönlendirme ve eðitme amacýnýn güdüldüðü açýktýr.
Eðitim-öðretimle ilgili Vilayet kaynaklý yazýlarda; daha çok genel yerel sorunlar baðlamýnda eðitim sorunlarýnýn iþlendiði görülmektedir. Bu ya-zýlarda aþiretler ve Vilayet’i dolduran cahil halk kitlelerinin ýslah edilerek medenileþtirilebilmelerinde eðitim-öðretimin yaygýnlaþtýrýlmasý; en bü-yük umut olarak görülmektedir. Baþta yaðmacýlýk olmak üzere, bir çok suçlar iþleyen cahil halk kitlelerinin yoðun olduðu Diyarbekir Vilayeti’n-de, halkýn ahlaklý ve vatandaþlýk bilinci yüksek bireylere dönüþtürülmesi-nin ancak okullaþma yoluyla verilecek eðitimle gerçekleþtirilebileceði fik-ri sýk sýk iþlenmektedir. Ýktibas edilen yazýlara oranla gazetede yayýmlan-mýþ vilayet kaynaklý yazý sayýsý daha az, ama günümüze de ýþýk tutacak niteliktedirler. “Ýlmin Faydalarý ve Cehaletin Zararlarý” 33 baþlýðýyla
ya-yýmlanan makale vilayet kaynaklý yazýlarýn en güzel örneklerindendir. Bu yazýda, Vilayet genelinde maarif ve maarife itibar konularý iþlenmektedir. Yazýda, özellikle çöl tarafý olarak nitelendirilen Vilayet’in güney kesimle-rinde yaþayan bazý aþiretlerin eðitimi düzeyi, eðitim almayý aþaðýlayan tavýrlarý ve ahlaki deðerlerindeki zayýflýklar örnekleriyle anlatýlmaktadýr. Çöl bölgesinin ýslahýnýn, buralarda hakim olan olumsuz kültürlenme or-tamlarýnýn deðiþmesine baðlý olduðu vurgulanmaktadýr. Bu amaçla bura-larda sýbyan mekteplerinin yaygýnlaþtýrýlmasý yoluyla çocuklarýn bu olum-suz þartlarda yetiþmelerinin önüne geçilmesi ve bu okullar aracýlýðýyla onlara yüksek deðerlerin kazandýrýlmasý önerilmektedir. Bu yazýlara di-ðer bir örnek de Hýsnýmansur’da görev yapan bir memur tarafýndan gön-derilen mektuplardýr. Bu mektuplarda, Hýsnýmansur ve çevresinin yerel sorunlarý ve çözüm yollarý vilayet, ülke ve dünya ölçeðinde kýyaslamalar-la ortaya konulmaktadýr. Yazýkýyaslamalar-larda, sorunkýyaslamalar-larýn çözümünde eðitime düþen rol ve yapýlmasý önerilen eðitim yatýrýmlarýnýn neler olmasý gerektiði ay-rýntýlý olarak anlatýlmaktadýr.3 4
31 Diyarbekir, 2 Haziran 1881, Nr. 558. 32 Diyarbekir, 14 Aralýk 1882, Nr. 619.
33 Diyarbekir, 10 Cemazeyilahir 1286/17 Eylül 1869, Nr. 7.
34 Diyarbekir, 9 Cemazeyilahir 1288/24 Aðustos 1871, Nr. 107; Diyarbekir, 7 Recep 1288/21 Eylül 1871, Nr. 111.
Diyarbekir’de Eðitim-Öðretim Kurumlarýna Ýliþkin Haberler
Daha önce de ifade edildiði gibi, gazetenin çýkarýlýþ tarihi, Diyarbekir Vila-yeti’nde eðitim-öðretim alanýnda yapýlan düzenlemelerin hayata geçirildi-ði, okullaþmanýn baþladýðý ve yaygýnlaþtýrýldýðý dönemle kesiþmektedir. Bu kesiþme, özellikle Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile ivme kazanan eði-timde yenileþme ve kurumsallaþma sürecinin Diyarbekir Vilayeti uygula-masýnýn gazeteden takip edilebilmesini saðlamaktadýr. Çünkü vilayet sýnýr-larý içindeki okullaþmada baþta Vali olmak üzere devlet yetkilileri uygula-yýcý durumundadýrlar. Bundan dolayý özellikle okul açma teþebbüsleri ve açýlýþlarý mutlaka haber olarak gazetede yer almýþtýr. Bu haberler, okullarýn nerede, ne zaman, ne tür özelliklere sahip binalarda, kaç öðrenci ve öðret-menle eðitime baþladýðýyla ilgili bilgiler içermektedir. Ayrýca okul açýlan ya da açýlmasý kararlaþtýrýlan yörelerdeki sakinlerin tepkileri ve buna iliþkin deðerlendirmeler, okul için yapýlan baðýþlarýn detaylarý da haber yapýlmýþ-týr. Yine okullarýn bir kýsmýnda öðretimin programlanma, uygulanma ve deðerlendirme aþamalarý, kimi zaman mezunlarýn hangi iþlere yerleþtirildi-ði gibi önemli bilgiler de haberlerde yer almaktadýr. Özellikle vali ve diðer devlet büyüklerinin katýldýðý yýllýk sýnav dönemleri ve diploma törenleri yapýlan etkinliklerle birlikte mutlaka haber yapýlmýþtýr.
Diyarbekir Vilayeti sýnýrlarýndaki farklý etnik ve dini gruplara mensup Gayrimüslimlerin okullarýyla ilgili haberler de yayýmlanmýþtýr. Özellikle Osmanlý tebasýndan olan Gayrimüslimlerin yeni yasal düzenlemeler doð-rultusunda açtýðý okullar, diðer Gayrimüslimleri teþvik edici tarzda haber yapýlmýþtýr.3 5 Diyarbekir’de Osmanlý tebasýnýn açtýðý okullar kadar yoðun
olmamakla birlikte, misyoner gruplarýn okullarý hakkýnda da çeþitli haber-ler yayýmlanmýþtýr.
Yeni okullarýn yanýnda, geleneksel Ýslam eðitim kurumlarý olan medre-seler de zaman zaman haber yapýlmýþtýr. Ancak geleneksel okullara iliþkin haber yoðunluðu ve haberlerdeki ayrýntý yeni okullara kýyasla çok daha azdýr. Haberlerin yoðunluk derecesinden ve yazýlarýn içeriklerinden Osmanlý Devleti’nin geleceðini inþada umut beslediði ve önemsediði kurumlarýn yeni tip eðitim-öðretim sistemine mensup olanlar olduðu anlaþýlmaktadýr.
Diyarbekir gazetesinin genel ve yerel eðitim tarihi çalýþmalarýnda kay-nak olarak kullanýlabileceði, haklarýnda haber yapýlan baþlýca eðitim-öðre-tim kurumlarý þunlardýr:
Rüþdiyeler: Rüþdiyeler, Diyarbekir’de en sýk haber olan, hakkýnda en çok
bilgi bulunabilecek eðitim-öðretim kurumlarýdýr. Gazetede ilk olarak, 35 Diyarbekir, 11 Þevval 1286/ 14 Ocak 1870, Nr. 24.
Diyarbekir Rüþdiye Mektebi haber olmuþtur. Bu okul ayný zamanda Vila-yet’in de ilk Rüþdiye’sidir.3 6 Siirt3 7 , Mardin3 8 , Elazýð, Malatya, Ergani
Ma-deni ve Çermik’te3 9 açýlmasý düþünülen ve çalýþmalarýna baþlanan
Rüþdi-yeler de sonraki sayýlarda ardý ardýna haber olmuþlardýr. Rüþdiye haberle-rinde, okullara yapýlan yardýmlar ve yardým edenlerin isim listeleri, okulla-rýn inþa edilme süreçleri, binalaokulla-rýn özellikleri, açýlýþlarý, zaman zaman de-vam eden öðrenci sayýlarýnýn miktarýna iliþkin bilgiler yayýmlanmýþtýr. Ta-bii valiliðin ve yerel yönetimlerin çalýþmalarý ve katkýlarýnýn derecesi, hal-kýn Rüþdiyelerin açýlmasýna karþý tutumlarý4 0 gibi konularda, baþka
kay-naklarda kolay kolay ulaþýlamayacak bilgi ve yorumlara, gazetede haber olarak rastlanýlmaktadýr. Gazetenin ilk sayýlarý ayný zamanda Rüþdiyelerin de ilk açýlma kararý ve kuruluþ süreçlerine denk geldiðinden, bu dönem haberleri genellikle doðal olarak okullarýn baþlangýç aþamasýyla ilgilidir. Rüþdiyelerin faaliyete geçmesinin ardýndan okul haberleri, öðretmen ata-malarý, sýnav dönemleri ve öðrencilerin baþarý durumlarý gibi konularda yoðunlaþmýþ, özellikle resmi katýlýmla düzenlenen diploma törenleri de-taylý biçimde haber yapýlmýþtýr.4 1
Sýbyan Mektepleri: Gazetede, Vilayet dahilinde genel bir cehaletin hüküm
sürdüðü çeþitli vesilelerle dile getirilmekteydi. Cehaletin yüksekliði, çoðu zaman, Vilayet’teki, tam olarak geçememiþ yerleþik düzene gruplarla, kalabalýk nüfuslu çoðu göçer aþiretlerin varlýðýna baðlanmaktaydý. Özellikle asayiþ açýsýndan uzun yýllar boyu Diyarbekir Vilayeti’deki en ciddi sorun kaynaðý olan bu gruplarýn ýslahý ve medenileþtirilmesinde eðitime yüklenen misyon ve okullara duyulan güven en üst düzeydeydi. Söz konusu gruplarýn yaþadýklarý yerleþim birimlerinde öncelikli olarak açýlmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasý düþünülen okullar ise; Sýbyan Mektepleriydi. Sýbyan Mek-tepleri, cahil halk kitlelerinin çocuklarýnýn eðitilerek uzun vadede Vilayet-’in Müslüman gruplarýna hakim olan cehaletin giderilmesini saðlamanýn en etkili ve kolay çözümü olarak görülmekteydi.4 2 Bu nedenle, gazetenin ilk
36 Diyarbekir, 2 Cemazeyilevvel 1286/11 Aðustos 1869, Nr. 2, 37 Diyarbekir, 9 Cemazeyilevvel 1286/17 Aðustos 1869, Nr. 3 38 Diyarbekir, 16 Cemazeyilevvel 1286/24 Aðustos 1869, Nr. 4. 39 Diyarbekir, 28 Teþrinievvel 1287/31 Ekim 1871, Nr. 118; 40 Diyarbekir, 19 Aðustos 1287/31 Aðustos 1871, Nr. 108
41 Diyarbekir, 15 Temmuz 1287/27 Temmuz 1871, Nr. 103; Diyarbekir, 31 Temmuz 1873, Nr. 204; Diyarbekir, 13 Ekim 1873, Nr. 216; Diyarbekir, 6 Temmuz 1876, Nr. 352; Diyarbekir, 27 Temmuz 1876, Nr. 355.
42 Diyarbekir, 10 Cemazeyilahir 1286/17 Eylül, 1869, Nr. 7; Diyarbekir, 2 Raibulevvel 1287/2 Haziran 1870, Nr. 44.
sayýlarýndan itibaren Sýbyan Mektepleri habere konu edilmekteydi.4 3
Ha-berlerde, hizmete açýlan Sýbyan Mekteplerinin baþarýlarýndan örnekler ve-rilmekte, daha fazla okul açýlmasý yönünde tavsiye ve taleplerde bulunul-maktaydý.4 4 Vilayet genelinde açýlan Sýbyan Mekteplerinde bir zaman
son-ra görülen bazý sorunlar üzerine, bir yandan bu okullarýn iyileþtirilmesi, öte yandan da yenilerinin açýlmaya devam edilmesi4 5 yönünde haberler
yapýlmaktaydý.
Sýbyan Mektebi düzeyinde açýlan kýz mektebiyle ilgili Diyarbekir’de ya-yýmlanan okul haberleri de önemlidir. Kýzlarýn okutulmasý konusu, Türki-ye’nin bugün dahi eðitim sorunlarýnýn en baþýnda gelmektedir. Günümüz Doðu ve Güneydoðu vilayetleri kýzlarýn okutulmasýnda en çok sorunla kar-þýlaþýlan bölgelerdendir. Bu vilayetlerden Elazýð, Malatya, Adýyaman, Mar-din, Siirt, Þýrnak, Batman, Bingöl ve Þanlýurfa’nýn ilçelerinden bir bölümü o günkü Diyarbekir Vilayeti sýnýrlarýnda yer almaktaydý. Dolayýsýyla sözü edilen vilayetlerin bulunduðu geniþ bir bölgede açýlan ilk kýz okulu olmasý itibariyle, Diyarbekir Mekteb-i Ýnas’ýn kurulmasý tarihi bir adýmdý. Genel Türk eðitim tarihi açýsýndan da önemli bir geliþme olan kýzlarýn okutulma-sýna yönelik emirname doðrultusunda vilayet merkezinde açýlan söz konu-su kýz mektebinin açýlýþý, öðrenci sayýlarý, programý gibi konularda, Diyar-bekir’de çeþitli haberler yayýmlandý. Ayrýca okula iliþkin haberlerin yoðun-luðundan ve veriliþ biçiminden, dönemin idarecilerinin kýz mektebine özel bir önem verdikleri anlaþýlmaktadýr.4 6
Gazetenin ileriki yýllarda yayýmlanan sayýlarýnda ilköðretimde yapýlan yeni düzenlemeler ve Diyarbekir Vilayeti’ndeki Sýbyan Mekteplerinin Ýbti-dai’ye çevrilmesine iliþkin geliþmeler de haber yapýlan konulardýr.4 7
Medreseler: Geleneksel Osmanlý eðitim kurumlarý olarak Medreseler,
ya-kýn zamanlara kadar bölgede etkinliðini sürdüren din eðitimi kurumlarýdýr. Ancak Diyarbekir’de medreselerle ilgili haber yoðunluðunun Sýbyan Mek-tepleri ve Rüþdiyelerle kýyaslandýðýnda daha az olduðu görülmektedir. Med-rese haberlerinin bir kýsmý vilayet genelinde harap olmuþ, bakýmsýz, atýl vakýflara ait medrese ve mekteplerin yeniden ihyasý hakkýndadýr. 48 Ayrýca
vilayete baðlý bazý yerleþim birimlerinde yetiþen medreseli ulema, yapýlan 43 Diyarbekir, 9 Cemazeyilevvel 1286/17 Aðustos 1869, Nr. 3
44 Diyarbekir, 18 Þevval 1286/21 Ocak 1870, Nr. 25; Diyarbekir, 2 Raibulevvel 1287/2 Haziran 1870, 44; Diyarbekir, 8 Temmuz 1287/21 Temmuz 1871, Nr. 102.
45 Diyarbekir, 3 Þubat 1876, Nr. 330. 46 Diyarbekir, 28 Ekim 1883, Nr. 663.
47 Diyarbekir, 27 Temmuz 1882, Nr. 608; Diyarbekir, 31 Aðustos 1882, Nr. 612. 48 Diyarbekir, 22 Zilkade 1288/1 Þubat 1872, 129; Diyarbekir, 14 Kasým 1872, Nr. 169.
eðitimin niteliði4 9 ve medrese icazet töreni duyurularýyla5 0 ilgili çeþitli
ha-berler de yayýmlanmýþtýr.
Askeri Rüþdiye: Diyarbekir’de haberi yayýmlanmýþ okullardan birisi de
Diyarbekir Mekteb-i Rüþdiye-i Askeriyye’sidir. Hem Müslüman hem de Gay-rimüslim öðrencilerin birlikte eðitim görebildikleri bir okul olmasý, askeri rüþdiyeyi Osmanlý’nýn tek bir millet oluþturma hedefi açýsýndan önemli kýl-maktadýr. Yalnýzca bu yönüyle dahi incelenmeye deðer bir giriþim olan okul, ortaöðretim düzeyinde Müslüman ve Gayrimüslim milletlerin çocuklarýnýn Osmanlý olarak bir arada eðitim gördükleri ilk okul olma özelliðini taþý-maktadýr. Gazetede, Diyarbekir Mekteb-i Rüþdiye-i Askeriyye’sinin açýlma-sý kararý ardýndan, binaaçýlma-sýnýn yapým süreci adým adým verilmiþtir. Vilayet’te-ki Müslüman/Gayrimüslim vatandaþlarýn dayanýþma içinde inþa ettikleri okulun, öðrenci, yönetimin ve hoca kadrosu da farklý etnik ve dini gruplara mensup kiþilerdendir.5 1
Islahhane: Müslim-Gayrimüslim 60 kadar kimsesiz çocuk için kurulduðu
ifade edilen Diyarbekir Islahhanesi, açýlýþýndan kapanýþýna kadar en çok haberi yapýlan eðitim kurumlarýndandýr. Mithat Paþa’nýn bir projesi olarak, hem kimsesizlerin sýðýnabileceði bir yuva hem de ülkenin teknik eleman ihtiyacýnýn karþýlanabileceði bir eðitim kurumu olarak ülke genelinde yay-gýnlaþtýrýlan Islahhaneler, iþlevleri açýsýndan önemli okullardýr.5 2
Gazete-de, Diyarbekir Islahhanesi’nin kuruluþ aþamalarý, öðrenci sayýlarý ve nite-likleri, öðreticilerin ve ders araç gereçlerinin özelnite-likleri, öðretime konu edi-len meslekler, üretiedi-len ürünlerin çeþitleri ve deðeredi-lendirilme yollarý, kuru-mun þehrin ekonomisine katkýlarý, finansal kaynaklarý ve çöküþ süreci de-taylý olarak haber yapýlmýþtýr.5 3
Mekteb-i Sanayi: Islahhanelerin kuruluþu ardýndan baþlayan teknik
okul-larýn yaygýnlaþtýrýlma sürecinde, ülke genelinde yaygýnlaþtýrýlan teknik eði-49 Diyarbekir, 12 Aralýk 1873, 222; Diyarbekir, 8 Temmuz 1875, Nr. 301; Diyarbekir, 20 Nisan
1876, Nr. 341, Diyarbekir, 24 Aralýk 1875, Nr. 325. 50 Diyarbekir, 3 Þubat 1876; Nr. 330.
51 Diyarbekir, 14 Þubat 1883, Nr. 628; Diyarbekir, 14 Þubat 1884, Nr. 673; Diyarbekir, 7 Þubat 1884, Nr. 672; Diyarbekir, 1 Haziran 1883, Nr. 643.
52 Faik Reþit Unat, “Niþ Islahhanesi’nin Açýlýþ Tarihini Aydýnlatan Bir Belge”, Mesleki ve Teknik Öðretim Dergisi, sayý 114, Aðustos 1962, s. 5; 26.”Islahhanelere Dair Nizamname”, Milli Eði-timle Ýlgili Mevzuat (1857-1923), Der: Reþat Özalp, Ýstanbul, 1982, ss. 211-226; Düstur, Birinci Tertip II. cilt, ss. 277-295.
53 Diyarbekir, 31 Aðustos 1881, Nr. 614; 24 Rabiulevvel 1286/3 Aðustos 1869, Nr. 1; Diyarbekir, 9 Cemazeyilevvel 1286/17 Aðustos 1869, Nr. 3; Diyarbekir, 13 Ramazanulmubarek 1286/24 Aralýk 1869; Nr. 21; Diyarbekir, 9 Zilkade 1286/10 Þubat 1870, Nr. 28; Diyarbekir, 22 Zilkade 1286/23 Þubat 1870, Nr. 30; Diyarbekir, 16 Raibulevvel 1287/25 Haziran 1870, Nr. 46;
54 Bkz. Gülnaz (Koyuncu) Yakýn, Ýzmir Sanayi Mektebi (Mithatpaþa Endüstri Meslek Lisesi
1868-1923), Anadolu Matbaacýlýk, Ýzmir, 1997, s. 2-6.
55 Diyarbekir, 22 Temmuz 1901, Nr. 1241
Diyarbekir, 12 Aðustos 1901, Nr. 1244. Diyarbekir, 28 Ekim 1901, 1255. Diyarbekir, 11 Kasým 101, 1257.
56 Diyarbekir, 4 Safer 1287/5 Mayýs 1870, Nr. 40; Diyarbekir, 12 Kasým 1876, Nr. 369; Diyarbekir, 25 Ocak 1883, Nr. 625, Diyarbekir, 1 Þubat 1883, Nr. 626.
tim kurumlarýnýn en önemlisi Mekteb-i Sanayi’lerdir.5 4 Ýncelenen gazete
nüshalarýnda, Diyarbakýr’da açýlan sanayi mektebinin yapýmý ve yaþatýlma-sý için destek saðlayan hayýrseverlerin isimleri ve yaptýklarý baðýþ miktarla-rýna iliþkin listelerin yanýnda okulun ilk yýlýna iliþkin bir deðerlendirme de haber olarak yer almaktadýr.5 5
Gayrimüslim Okullarý: Gazetede, Gayrimüslim gruplarýn açtýklarý
Sýb-yan Mektebi ve Rüþdiye düzeyindeki bazý okullara iliþkin çeþitli haberler yayýmlanmýþtýr. Bu okullarla ilgili haberler, içerik olarak bir okulun kuruluþ ve geliþmesini bütün yönleriyle takip etmeye yetecek bilgi ve sürekliliðe sahip deðildir. Haberlerde, Gayrimüslim okullarýnýn sayýlarý, bazýlarýnýn açýlýþ zamanlarý ve sýnav dönemleri, zaman zaman öðrenci sayýlarý, müfredat ve eðitim-öðretim nitelikleriyle ilgili bilgiler verilmiþtir. Ayrýca haberi yapýlan okulun hangi Gayrimüslim gruba ait olduðu veya nereye baðlý bulunduðu (Protestan Okulu, Süryani Okulu, Ermeni Okulu vs.) da çoðunlukla belirtil-mektedir.5 6
Sonuç
Son yýllarda, yerel tarih baðlamýnda çeþitli konularýn incelendiði çalýþmalar önemli aþamalar kaydetmiþtir. Bu çalýþmalarýn hazýrlanmasý sýrasýnda, ön-celikli kaynak olarak çalýþýlan konuyla ilgili yerel dokümanlar, varsa þahit-ler, gezi-gözlem kitaplarý ve belgeler kullanýlmaktadýr. Yerel eðitim tarihi araþtýrmalarý açýsýndan vilayet gazeteleri, haberlerin zengin içeriðinden dolayý önemli bir kaynaktýr.
Bir vilayet gazetesi olarak Diyarbekir, yayýmlandýðý tarihlerin Osmanlý eðitim yenileþmelerinin taþra uygulamasýnýn baþladýðý ve yaygýnlaþtýðý dö-nemle örtüþmesi nedeniyle geniþ bir coðrafyanýn yerel eðitim tarihi açýsýn-dan eþsiz bir kaynaktýr. Eðitim-öðretimle ilgili yasal düzenlemelerin ve dönemin aydýnlarýnýn deðerlendirme yazýlarýnýn da yer almasý, Diyarbekir’i genel eðitim tarihi çalýþmalarý için de bir kaynak durumuna getirmektedir. Ayrýca ülkenin önemli kalkýnma projelerinin baþýnda gelen eðitim-öðretim yenileþmelerinin vilayette ne ölçüde uygulanabildiðini izleme ve Vilayet
okullaþma uygulamalarýnýn ülke genelindeki okullaþma uygulamalarý için-deki yerini tespit etme imkaný vermesi gazetenin en önemli özelliklerin-dendir. Osmanlý’nýn son döneminde, eðitim-öðretim alanýnda teori ve uy-gulama ön görülerinin yerele nasýl yansýdýðý, yerel uyuy-gulamalar arasýndaki farklýlýklarýn karþýlaþtýrýlmalý olarak ortaya konulduðu çalýþmalara ihtiyaç vardýr. Özellikle dönemsel karþýlaþtýrma yapma imkaný saðlamasý bakýmýn-dan, vilayet gazeteleri, bu tür çalýþmalar için deðerli kaynaklardýr.
Vilayet gazeteleri, vilayetin kamuya dönük resmi süreli yayýný olmala-rýndan dolayý, bir Osmanlý vilayetindeki çeþitli alanlardaki kurumsallaþma-nýn bütün aþamalarýný ortaya koymaktadýrlar. Bu bakýmdan genel kurum-sallaþma teþebbüslerine siyasi, askeri ve sivil katýlýmýn derecesini, bu sü-reçte eðitime yüklenen misyonu, eðitim-öðretim alanýndaki geliþmelerin diðer yenileþme hareketleri içindeki konumunu tayin imkan vermesi açý-sýndan da Diyarbekir ve benzeri gazeteler resmi arþiv belgelerine oranla daha canlý ve dinamik kaynaklardýr.
Osmanlý eðitim sistemindeki dönemsel deðiþim süreçlerinin, idari mer-kezlerdeki ve yerleþim birimlerindeki farklý hikayelerinin bütün boyutlarýy-la ortaya konulmasý, uyguboyutlarýy-lamada bölgesel farkboyutlarýy-larýn nedenleriyle birlikte anlaþýlabilmesi bakýmýndan da Diyarbekir ve diðer vilayet gazeteleri derli toplu, ulaþýlabilir kaynaklardýr. Vilayet gazeteleri üzerinden yapýlacak ye-rel eðitim tarihi araþtýrmalarý, bugünün Türkiye’sinde eðitim-öðretimin en ciddi sorunlarýndan birisi olarak ciddi tartýþmalara konu olan bölgesel fark-lýlýklarýn gerekçeli tarihinin daha iyi bilinmesine önemli katkýlarda buluna-caktýr. Bu durum bu bölgelerdeki güncel sorunlarýn nedenlerini daha iyi ve derinden anlama, böylece daha gerçekçi çözüm önerileri üretmede araþtýr-macý ve uygulaaraþtýr-macýlara perspektif kazandýracaktýr. Doðal olarak etkili eði-tim uygulamalarýnýn da yolunu açacaktýr. Pratik yararlarýnýn yanýnda vila-yet gazeteleri, kaynak olarak kullanýldýðý çalýþmalarla eðitim alanýna giren veya eðitim alanýyla ilgili çeþitli disiplinlerin yerel geliþim süreçlerinin ya-zýmýna da katký saðlayacaktýr.
