Aras Üzerine Maniler Yrd. Doç. Dr. Zeynelabidin Makas

(1)

--- --- -

--ARAS ÜZERİNE MANİLER

YrdJDoç. Dr, Zeynelabidin MAKAS

Eski Romalıların Araxes/Araxe, Gür cülerin Rahsi, Ermenilerin Eras'ch, Parslarla Anadolu Türkleri'nin Aras, Arapların el-rass/Ress, Azeri Türkle- ri'nin Aı*az adım verdikleri nehir, Erzu rum'un 60 km. cenubunda Bingöl dağı kütlesinin şimal-i garbi yakınlarında takriben 3.000 m. irtifada» müteaddit menbalaydan doğar.

Eski çağlarda Urartu ile Medya dev* letleri ile İskender imparatorluğunun şi- mali hududunu teşkil eden Aras, 22 şu bat 1828 tarihli Ruş-îran muahadeaiyle Rusya ile İran arasındaki sınırı çizmiş, 1921’de yapılan Moskova ve Kars ant laşmalarıyla da Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki sınırın bir kısmını teşkil etmiştir.18u sınırın uzunluğu takriben 140 km. olup, şimdi Türkiye ile Ermenistan arasındadır.

Aşağı-yukarı 1072 km. uzunluğunda olan bu nehir, Sabirabad şehri yakınla rında deniz seviyesinde 11 m. aşağı bir yerde Kür/Kura nehriyle birleşip, Ha zar'a dökülür. Önemli kollan arasında Pasin suyu, Ah üryan, Sevcur, Razdan, Vedi, Arpaçay, Azad, Karasu, Zengimar, Alınca, Gilan, Okçu, Kotur, Gınsu, Zen- gi ve Hekeri sayılabilir. Kaynağının %44’ünü yeraltı, geriye kalanım ise ya ğış suları oluşturur. Suyun terkibinde hidrokarbonat ve kalsiyum oram yük sektir. Nehir, 1972’ye kadar yılda 17 milyon ton alüvyon taşımaktaymış. Bu tarihte faaliyete geçen bazı bent ve ba rajlar, rakamı 1-1.5 milyon tona düşür müştür.2 Arapça bir kelime olan Res, kazanmak, çukur, gömmek, bozmak, bir şeyin başlangıcı, maden ocağı anlamla rım karşılar. Bu kelimeden hareketle nehrin adım vaktiyle onun civarında ya

şamış olan Res kavminden aldığım iddia edenler vardır. Çam ağacına tapan bu kavim, kendilerine gönderilen peygam beri öldürüp Aras nehrine gömdüklerin den. ötürü Allah’ın gazabma uğrayarak, helâk olmuşlardır. Aras’la alâkalı bu gi bi rivâyetlerden birinin kaynağı Hz. Ali'ye kadar götürülmektedir. Buna gö re, peygamberlerini öldürdüklerinden dolayı kavme “res” adımn verildiği ka yıtlıdır.3 Ancak peygamberin adı belir tilmemiştir. konuyla ilgili bir diğer revâyeti 1979’da İğdır’da Karabağlı adıyla bilinen merhum Haşan Turan ile rahmetli babam Aşık Esat Makas’tan dinlemiştim. Onların anlattıklarına gö re, İğdır Karakoyunlu ilçesine bağh Ba- yatdoğanşah ile Gökçeli köyü ve Kara koyunlu arasında bulunan Kültepe ad lanan arazide vaktiyle büyük bir şehir varmış. Bu şehrin halkı ağaçlara tapar mış. Her sene haftalarca âyin yapar, ye- * yip içip, gayri ahlâki şeyler yaparlarmış. Şehirde bilinden bal şerbeti, diğerinden normal su akan yanyana iki çeşme var mış. Allah, o kavme Hendilie* adlı bir peygamber göndermiş. Peygamber, teb ligatta pulunmuş, Halk, ondan kerâmet göstermesini istemiş. Hendille, ne iste diklerim sorunca, çeşmeleri kurut de mişler. Çeşmeler kurumuş, fakat yine de biat etmemişler. Peygamberi öldür meğe karar vermişler. Ancak bu işi, onun Allahının göremeyeceği bir vakitte gerçekleştirmek için geceyi beklemişler. Gece onu öldürüp, kara bir keçeye sara rak, Aras nehrinin tabanına gömmüşler. Asi halkın bu zulmü Allah’ı^ zoruna git miş. Çekirgelere emr etmiş. Çekirgeler öyle korkunç bir ses çıkarmışlar ki, bü tün halkın kulaklarının zarları patla

(2)

mış. ikinci bağırışta herkes dizüstü çök müş; son bağırmada iae hepsi taş kesil miş. Yer yerinden oynamış. Dağlardan kopan kayalar nehrin önünü kapatmış ve çok geçmeden her taraf sular altında kalmış, Nadir Şah zamanında Dehne denilen yerden bir geçit açılmış ve sular çekilmiş.

Aras’ın hikâyesi bunlarla bitmiyor. Çocukluk döneminin en güzel yılları Aras’ın azgın ve bulanık, baz an da sakin ve berrak sularında geçen biri olarak, İğdır Lisesi’nde görev yaptığım yıllarda derlediğim malzemeler arasında Aras’la ilgili ol anlan da vardı. Araştırma, Azer baycan edebt çevreleriyle tanıştıktan sonra d a’devam etti. Yıllar sonra bu parçalan bir bütün haline getirmek iste dik. Gayemiz mütevazi bir makale yaz maktı. Maalesef olmadı. Asırlardır kar deşi kardeşten ayıran Aras, jpendisine ait malzemelerimizi de bölüp, onlara bi le serhat oldu. Çağdaş Azerbaycan şair lerinden Mehmet Araz’ın bir şiirinde;

Gözüme bir Araz şırmn deydi, Yüz Araz töküldü gözümden me nim.4

dediği gibi, biz de yazının başlığının edebiyatımızda Aras olarak düşünmüş tük. Mütevazi kitaplığımızdaki sahife- lerden yüzlerce Aras “şınmı” dökülmeğe başlayınca, hacmi daraltmak zorunda kaldık. Sadece bir örnek olması babın dan 199*6 yılına ait Kars ve İğdır telefon rehberlerine bir göz attık. Soyadı Aras olan Kars’ta 245, İğdır'da ise 287 abone ye rastladık. Bunlara bir de Türkiye ile - iki yakası bir araya gelmeyen- Aras’ın her iki yakasındaki Azerbaycan’ı ilâve edersek, bu rakamın binlerle ifade olu nacağı muhakkaktır. Bu sayıya Aras ad lı diğer şeyleri katmayı düşünmek, insa na gururla karşılık ürperti de vermekte dir.

Son paragrafta bilimsellikten biraz uzaklaşıp, duygusal bir üslup kullanıldı ğı düşünülebilir. Bunun sebebini konu ya alâkalı manilerin açıklayacağı kana atindeyiz.

Mani ile ilgili detaya girmeyip, bu türe Azeri Türklerinin “bayatı’’ dedikle rini belirtmekle yetineceğiz. Kuzey ve Güney Azerbaycan’da Aras üzerine söy lenen manilerin önemli bir kısmı yazılı edebiyata mal olmuştur. Fakat Kars ve özellikle İğdır yöresinde mevzuyla ilgili maniler toplu olarak henüz yazıya geçi rilmemiştir. Ayrıca bir takım şair ve ya zarlar da Arasla alakalı maniler yazmış lardır. Yazılı ve sözlü kaynaklardan top lanan maniler bir araya getirilerek her birinin kaynağı belirtilmiş, benzer ma nilerin varyant farklarının belirlenmesi için, mevcut malzeme kafiyesine göre tanzim edilmiştir. Doğrudan istifâde edilen kaynaklar aynca belirtilerek, an laşılmasında problem doğrulacağına ka naat getirilen kelimeler için lügatçe ha zırlanmıştır.

Han Araz’ın gacıyam, Ocahlann sacıyam, Yol verin honçalara Gözü yaşlı bacıyam5 Araz gelir gıyğacı Bu gelen iki bacı Biri öz sevgilimdi Biri onun dilmancı6 Araz gelir gıyğacı Cüt gelir iki bacı Biri menim öz yanm Biri başımın tacı7 Araz’ın adaları Hoş gelir sedalan Menim canıma gelsin Yarımın gadalan8 Araz’ıyam adanın Guluyam şahzadanın Çıhaydım gabağına Size gelen gadanın.9 Araz’ım ağlar galdı. Yerinde dağlar galdı, Burda bir gerib öldü Anası ağlar «aldı.10

(3)

Araz’ım ağlar ahar, Araz başdan azaldı Dört yanı bağlar ahar. Üstün ördek, gaz aldı, Glim suyuna çatmaz Olup galan huşumu F'nemi dağlar, ahar11 Geden servinaz aldı.21 Araz gırağındayam Han Araz allanıpdı Çeşm ü çırağmdayam,' Suyu hıyallampdı Yara bir söz demişem, Arazdan ne keçipdi Hele merağındayam12 Dodagın sallampdı?22 Araz’ı buz bağladı, Araz'a gemi geldi Yam yarpız bağladı, # Men dedim hamı geldi Bir eve gonağ oldum, Sen ağla ay gözlerim Atımı giz bağladı13 Ayrılık demi geldi.23 Araz ada bağladı, Araz gırağı hamlar Daşdı, ada bağladı, Ağzı gıfillı damlar Vefasız gohum-gardaş Yanm küsüp gedipdi Meni yada bağladı14 Gaytann, ay adamlar.24 Araz'ın gır ahi an Araz kimi bulannam, Dolu gelir arhlan, Bahça kimi sulannam, Gizil bir güle benzer Elim sene çatınca Sevgimin yan ahi an16 Her terefl dolannam.28 Araz ahar ahımnan Ezizinem ayrandı Suyıı durmaz ahımnan Ayran ne doyurandı? Yardan nece doyum men Hamı çay govuşduran Birce kere bahımnan16 Araz da ayırandı.28 Araz, bundan ah ban Araz Araz han Araz Sallan ban, ah ban Deryaya ahan Araz Hasret galma gözlerim Sevgilim gemidedir Bir doyunca bah ban.17 Gel eyleme gan Araz.27 Araz'ın gırahlan • Araz ahar yan verer Dolu gelir arhlan Sesi mene can verer Şeh düşmüş güle benzer Yaramı yahşi bağla Yanmın dodahlan.18 Pis bağlaşan gan verer28 Araz'a bah, Kür'e bah Araz Araz han Araz Dibindeki küre bah Gel eyleme gan Araz -Araz, Türk'ün derdine Goy gedim yar gözleyir Ezelden olup ortah18 Nedir bu tuğyan Araz29 Araz'am, ahmağım var Araz ahır miyana Gümüşden ç ahmağım var Sen deli, men divana îsder öldür, isder goy Bizim bağın bülbülü 1 Bir yara bahmağım var.20 Gonun sizin eyvana.301 Millî-Folklor

(4)

Araz Araz, han Araz Sultan Araz, han Araz . Çayın, çeşmen gurusun Menim teki yan, Araz?1 Araz Araz, han Araz Ne gedirsen yan Araz Sevgilim ge'midedi Gel eyleme gan, Araz32 Araz Araz, han Araz Dağlardan ahan Araz Yardan bir beher getir Evimi yıhan Araz33 Araz ahar, yan geder Üstünde min can geder Yaramı yar bağlasın Yohsa Ahar, gan geder84 Araz kimi bulatmam, Bahça kimi aulannam, Elim sene çatanca Ket ket gezip dolannam.85 Araz Araz han Araz Men sene gurban Araz Zaman meni yandırdı Sen de alış, yan Araz88 Araz geldi yan ahdi Dibinden min can ahdi Veten san bahanda Üreyimden gan ahdi87 Ezizinem han Araz Oymalıdan ahan Araz Elim eline çatmır Yahından ahan Araz38 Araz ım dayanmadı Dağları oyanmadı Sürünü gurd apardı Çobanı oyanmadı89 Araz, Araz, han Araz Kükreyip galhan Araz Yanm senden keçecek Astaca çalhan, Araz40

Araz Araz, han Araz Elime galhan Araz Goy dedim, yar gözleyir Nedir bu tuğyan, Araz?41 Han Araz, hakan Araz Bingöl'den kalkan Araz Al başımdan sevdamı Hezer'de çalkan Araz.42 Araz Araz han Araz Deryaya akan Araz Sevgilim o taydadır Gel eyleme gan Araz48 Araz üste mandayam. Yel esme kamandayam Ezzelki yarım gedip îndi Temur handayam44 Araz gırağı hamlar Ağzı kilitli damlar Yanm küsüpdü, gedir Goymaym müselmanlar46 Araz gırağı biyan

Ağ testde paltar yuyan Mehlenize goymadın Goynuna girrem, uyan 46 Araz üste naneyem Yel esme, pervâneyem, Yanm gedip Tiflis'e Deliyem, divaneyim.47 Araz üste naneyem, Yel, esme pervâneyem Üç ildi yanm gedip Hasretden divâneyem.48 Yazda bulanar Araz Gışda buz donar Araz tide min bir gan eyler* Hamısın danar Araz49 Araz'da ahar galdı Terlan uçdu, sar galdı Elimden ayrı düşdüm Gözlerim bahar galdı.60

(5)

Dağlan yonar Araz Gış geler donar Araz Yohsa menim sözümü Gün geler d an ar Araz?61 Araz'am arım yohdu Tikanam barım yohdu Ölsem de ne gamım var Gözleyen yanm yohdu.62 Araz'im aram yeri Sızıldar yaram yeri Her möhnete dözerem Kesilip çaram yeri.63 Çay kesdi aralığın Tapmadım ç aralığın Kür, Araz yuyabilmez Senin üz garalığın64 Araz'am aram yeri Sızıldar yaram yeri Her möhnete dözerem Açılsa çaram yeri.66 Elimi Araz ağlar Kür güler, Araz ağlar Gardaşlar ayn düşüp Dözmeyip Araz ağlar66 Ay yanm Araz menem Kür sensen, Araz menem Adam var vefasızdır Aşkında taraz menem67 Araz'ın başı haray Dibinin daşı haray Anamın ağ lavaşı

G urutlu aşı haray58 Araz ın başı menem Dibinin daşı menem Harda bir garib olsa

Onun yoldaşı menem6® Araz ın başı menem Torpağı, daşı menem Garibe ağlayanın Gözünün vaşı menem60

Kür, Araz daşıp, gellem Yolumu çaşıjf gellem Her yeni yağı tutsa Dağlan aşıp gellem61 Araz gelir daşınnan Suyu galhar başınnan Ezeli dumduruydu Bulandı göz yaşınnan.62 Araz'a atdım teşdi Cıngıllamadan keşdi Araz, gurbanm olum O yar ne dedi keşdi?63 Araz deyilem daşam Gum deyilem gaynaşam Apar zerger yanına Gör ne gıymetli daşam64 Araz gırağı çaşır Çaşır ne cmldaşır Veran g almış bilezik Yar teline dolaşır66 Araz aşdı deyeller Gum gaynaşdı deyeller Hala başın sağ olsun Gizin gaşdı deyeller86 Araz aşdı deyirler Kür de çaşdı deyirler Yaram sağalmaz bilip Tebib gaşdı deyirler67 Araz haşalı yandım Odu maşalı yandım Bu âleme od düşdü. Men tamaşalı yandım68 Araz başdan az oldu Ördek tutdum gaz oldu Güc ilen bir y$r tapdım O da kelekbaz oldu69 Araz'ım han Araz'dı Ne derin, ne dayazdı Garğadı çarh-ı felek Gör ne behtime yazdı?70

(6)

Ezizim Araz meni öldürdü Araz meni Çıhardın gebirimden Ovudun biraz meni71 Aşıg Araz'ı gözler Elinde sazı gözler Bülbül ah-vay içinde Gül açan yazı gözler72 O görünen Araz’dı Bahmag da bir murazdı Üstünde körpüsü var ' Gelen geden ne azdı.73 Ar az 'd an keçen de var D aşını seçen de var Ne çıh deyirsen gardaş Üreyi keçen de var.74 Araz üsde milçeyem Esme yel, köynekçeyem, Hamıya çirkin olsam öz yanma göyçeyem76 Araz'ı üzdüm keçdim, Gumunu düzdüm keçdim Bahdim ki, heyirsizsen Elimi üzdüm, keçdim76 Araz gırağı lekler Çirmenip ağ bilekler .Yanm menim derdimden

Gâh yeryer* gâh imekler77 Araz’a gemi geldi

Su daşdı, gemi geldi Yaş tök, ağla «özlerim Ayrılık demi geldi.78 * Arazım kem üstedi Ahan nem üstedi Aşığ bir hava çalır O da ki, gem üstedi79 Araz’ın gemisine Su saldım zemisine Heç igidin balası Galmasın emişine60

Araz’am, Kür’e bendem Bülbülem, güle bendem, Dindirmeyin ağlaram Bir şirin dile bendem81 Zülfügar’dl

Ar az’dadı bendimiz Yar buradan gedeli Solupdü irengimiz82 Keçme, Araz derindir îçme suyun, serindir Hasret bahan bu eller Senin öz eüerindir83 Araz'a atdım teşdi Cingillemeden keşdi Muhennet emim gizi Senin de vahtm keşdi64 Araz'a saldım teşdi Cingillemedi, keşdi Anama heber getsin Ağ günü gara keşdi66 Yaradan bir het çekip Niye bele bed çekip? Kalem sahibi başdan Araz'ı serhet çekip86 Araz kimi «hm aram Dört yanımı yıhmaram Garabağ elden getse El içine çıhmaram87 Araz'ı ayırdılar Min 03nın gayırdılar, Gurbet ele düşende Meni gus ayırdılar8^ Araz’am, Küı^e bendem Büblülem güle bendem Men gedergi gonağam Bir şirin dile bendem69 Araz ahar lilinen' Bülbül oynar gülünen Seni nece ağlayım Bu gurumuş dilinen?90

(7)

Araz gelir lÜlenir Suyu gelir, güilenir, Yan helvetde görcek Menim gelbim dillenir.91 Araz ahar lil ile

Yanm oynar gül ile Yar meni yola saldı Şirin şirin dil ile.92 Araz başdan lil geler Desde desde gül geler Neylerem bele yan Ayda, ilde bir geler 98 Araz ahar çöllere Sesi düşer ellere, Derdimi gizli dedim Hardan düşdüm dillere?94 Araz ahar gilinen Dört bir yanı gülünen Kısmet olsa damşam Uzak düşen elinen 95 Araz’am, lile bendem, Bülbülem, güle bendem, Men burda bende olmazdım Bir şirin dile bendem 96 Araz’ın adaları Gulp’un pfyayalan Düşsün tendire yansın Vayıstın balalan 97 Araz ahar sin sini Asta der neğmeaini. Köynek altda yaram var Yavaş aç düşmesini98 Araz ahar gol üste Hoş günü var sol üste î 8 tere m yetem y ara. Yağı durup yol üste 99 Araz’ım gurumasm Ah sın o gurumasm Aradan set çekenin , Balası yanmasın100

Araz suyu serindi Yahun gelme, derindi Ümid var yara çatam Deyir, Allah kerimdi101 Araz’ım gurumasın Azmasın, gurumasm

Seni menden eyleyen Ömründen yanm asm102 Araz kimi ahıram Yandırır am y ahıram Gözlerinde gözüm var Hesret ile bahır’am108 Araz’ın Kür üstünden Gemini vur üstünden Sen ki tebib deyilsen Yaramın dur üstünden104 Araz’ı ayırdılar '

Gan ile doyurdular, Men senden ayrılmazdım Ztilm ile ayırdılar105 Araz gelir arman Maşın işler çannan Men gedirem gurbete Yanm galır halgman106 Araz arha dolan ar, İpek çarha dolan ar, Könlüm yann başına Gorha gorha dûlanar107 Araz’ın körpüsü var, Çaylarda çırpısı var, O ceyrana deymeyin Südemer körpesi var.108 Araz buruldu getdi Suyu duruldu getdi Men dedim yar incidi Deme yoruldu getdi.109 Araz’ın üstüce gel Altı gum, üstüce gel, Yoldaşın sal yanma ‘ özün de üstüce gel.110

(8)

Araz gırağı meşe Getir desmalm döşe Arasına gül düzüm Yanlarına benövşe111 Araz daşdı dediler Kür ganşdı dediler Melhemi yaramadı Hekim gaşdı dediler112 Araz daşanda meler Kür govuşanda meler Balalar anasından Ayn düşende meler118 Araz aşanda ağlar Kür govuşanda ağlar Analar balasından Ayn düşende ağlar.114 Araz’da daşğına bah Suyunun meşgine bah Derd elinden ohuram Deyirler eşgine bah116 Araz’ın dibi gumdu Daş atdım, suya cumdu. O yar meni görende îki gözünü poundu116 Araz ahar burular Suyu daşda durular Ürekde arzun olda Sene de toy gurülar'117 Araz üste, buz üste Kabab yanar köz üste Goy meni öldürsünler Bir alagöz giz üste118 Sevdiyim Araz özü -Lil ahar Araz üzü

Yar ile özün danış Ev yıhar ara sözü119 Azizim Arazban Ç algi nen Arazban, Kâş bağlı yol açılsin, Yol versin Araz, ban120

Ezizim oyan yeri Araz’ın oyan yeri,

Yüz min Logman neylesin Gem-Gusse oyan yeri?121 Ezizinem Araz’a

Bend olmuşam ar aza O günden gorhuram ki Namus gede, ar aza,122

Araştırma sonucu 122 mam tesbit edilmiştir. Mani, devrini tamamlamış bir tür olmadığı gibi, Aras’uı serhat ol ma konumu da devam etmektedir. Dola yısıyla bu rakamın artacağı muhakkak tır.

Manilerin muhtevalarından da anla şılacağı üzre, ağırlık hasret, ayrılık ve vuslak gibi duygulara verilmiş. Buna rağmen, yöre halkı Aras’a bir ünvan bahşetmiş; onu "han” olarak nitelendir, iniştir.

Gayemiz, Aras’ın sesini kavuşma öz lemiyle yanıp tutuşanlara duyurmak. Daha önce de belirtildiği gibi, Aras üze rine yazılan ve söylenenler bu mısralar la sınırlı değildir

LÜGATÇE

aharO) : Akış yönü, akımı, akış istikâmeti aram : Sakinlik, karar kılma, rahatlık,

sükût, sabır

Arazban : Azerbaycan musikîsinde bir ma kam

arh : Toprak su kanalı asta : Yavaş, yavaşça, ağır ağır

biyan : Kökünden boya ve İlaç sanayinde istifade olunan yıllık bitki. Halk hekimliğinde göde ve yaprakla rında da istifade edilir. Tatlı ve acı iki türü vardır. Acı biyanın yapraklan mat ve koyu, tatlı ola nın ise daha açık ve parlaktır. Mi- yen, meyan

cıngılla- : Cingildemek cızıdl aç : Taklidi ses

Cura- : (Suya) dalmak, tummak, d um mak

çalginen : Çalıver (musiki aleti için kullanı lır)

(9)

çaş- : şaşırmak çaşır : Çaşır bitkisi 1 dan- : inkâr etmek deme : Meğer Dilmanc/ç: Tercüman

dindir- : Konuşturmak azizlemek; bir şeyi açıklığa kavuşturmak için sorup soruşturmak

döz- : Katlanmak, tahammül etmek, sa bır ve metanet göstermek durduru : Berrak, çok duru

eyvan : Ayvan, sahanlık

gac : Düşman, hasım; küçük sulama kanalı

gada : Görünmez kaza, belâ, felâket, dert, sıkmtıp yalvarma ve rica hi tabı. (Gada, gadası gibi şekillerde kullanılır); hey, ulan vb. anlamın da çağırma nidası

Beddua etmek, ilenmek Yapmak, onarmak, tamir etmek Geri göndermek; iade etmek Gidici

Dizgin; döven Kilit

Kenar, kıyı Yan bakış, yan ^gri Kil

Görür görmez, görünce, gördüğü zaman

Gulp : Tuzluca ilçesinin eski mahalli adı gurut- : Kurut. Süzme yoğurt ve lorun yu

varlak şekilde kunıtulmuş hali hala : Teyze

haİg : Halk; yabancı el, ham ; Ekilmemiş tarla; otlak hamı : Herkes V

hardan : Nerden, nereden , hava çal- : Enstrümanda herhangi bir ma

kam icrâ etmek

hıyallan- : Hayal etmek; aklından, kalbin den farklı şeyler geçirmek honça : Düğünlerde içine meyve, çerez,

vb. gibi şeyler konulup, üzeri ipek yazma ile kapatılan sini (büyük tepsi) dolu hediye

indi ; Şimdi, şu anda

kamanda ol-: Keyfi, neş’enin doruk noktasın da olduğu anlamında deyim.

kelekbaz : Düzenbaz, üç kağıtçı kem ; Az, noksan, eksik; kaba kend : Köy

ket ; Yalpalama, tökezleme, kekeleme köynekçek: Gömlek giymemiş olan, gömleksiz ktlr/kürü : Balık yumurtası, havyar; tohum lek ; Sebze ve bostanın bölümlerinden

herbiri

lil ; Alüvyon; balçık, çamur

manda : Kaynatılıp yenilen geniş yapraklı bitki

maşın ; Araba. Otomobil, kamyonet mehle ; Mahalle

meşe : Orman milçek : Karasinek

miyana/e : Orta halli. Ne çok iyi, ne de çok kötü

muraz ; Murat, baht

o tay : öbür taraf, öbür yaka, kıyı ovud/t- : Avutmak

oyan- : Ulanmak

sar : Serçegiller snıfmdan yırtıcı kuş taraz ; Dengeli, dengede; dürüst,doğru

aynı seviyede, aynı ağırlıkta... teki : Gibi

test : Çamaşır, hamur, vb. teknesi; tek ne

tuğyan : Kontrolden çıkma, azma, coşma, taşma

üstüce gel-/get- ; Nezaret etmek, refakat et- mök; kontrol altında tutmak vayıst ; Sebep, bais

yad : Yabana el;

yağı ; Düşman hasım rakib yan- : Faydalı olmak, gerekli olmak yanmiyasan: Muradına nail olmayasın yarpız ; Dere nanesi

yaz : İlkbahar . .

yon- ; Yontmak zemi ; Tarla _t*

zerger : Altın işleyen, altın uzmanı KAYNAKÇA

— Arvad Ağısı (bayatı, hahışta, sevgi, layla, gaymana-gelin sözleri), Bakı 1916 — Asya Memmedova, Bayatılar, Bakı 1977 — Azerbaycan Folkloru Antologiyası I Nah-

çıvan Folkloru, Bakı 1994 garga- gayır-gaytar* gem gıfil gırag gıyğacü) gil eörcek Millî Folklor 47

(10)

— Azerbaycan Halg Edebiyyatında Bayata lar, Bakı 1926

— Behİül Abdullayev, Arazam Küre Ben dem, Bakı 1986

— Behltıl Abdullayev- E. Memmedov- Gızıl- gül Babazade, Azerbaycan Bayatıl an, Ba la 1984

— Cenubî Azerbaycan Adabiyyatı Antologi- yası, C. I. Bakı 1981

— Ehliman Ahundov, Azerbaycan Halg Das- tanlan, Bakı 1980

— H. Gasımov, Bayatılar, Bakı 1956-1960 — M. Eli Ferzane, Bayatılar, Tahran 1369 s — M. Hüieyn Tehmaaib, Azerbaycan Baya-

tılan, Baka 1943

— Mir Celal-Penah Helilov, Edebiyyatşü* naslığm Eaaalan, Bakı 1972

— Mürsel Hekimov, Halgımızın Deyimleri ve Duyumlan, Bakı 1986

-r- Mürael Hekimov, Elat Baya tılan, Bakı 1996

— Nigabî, Azerbaycan Bayatılan, Tebriz 1980

— Vagıf Veliyev, Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatı, Bakı 1970

— Vagıf Veliyev, Bayatılar, Bakı 1985 Dipnotlar:

1. Zeki Velidî Toğan, İslâm Ans. C. I., İs tanbul 1978, s. 654-557

2. Azerbaycan-Sovet Enaiklopedîyası, C.I., Bakı 1976, s. 380. .

3. Kıvamettin, "Azerbaycan'da Eski Bir Din” Azerbaycan Yurt BUfisi, C. II., S. 21*22,8.355-360 *

4. Mehmet Araz-Seçilmiş Eserleri, Bakı 1986, s. 42.

M. Araz için bkz. Zeynelabidin Makas, Çağdaş Azerbaycan Şiiri Antorolojisi, Ankara 1992, s. 238-2542; Türk DiU ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VI, a. 247 5. Mürsel Hekimov, Elat Bayatılan, Bakı

1996, s. 104.

6. B. Abdullayev-E. Memedov, G. Babaza de, Azerbaycan Bayatılan, Bakı 1984, s.

110.

7. İğdır’dan derlenmiştir.

8. Azerbaycan Folkloru Antologiyası I Nah- çıvan Folkloru, Bakı 1994, s. 277 9. M. Hekimov, Age. s. 102 10. Nahçıvan Folkloru, s. 287 11. Nahçıvan Folkloru, s. 282 12. Igıdır’dan derlenmiştir 13. Iğıdır’dan derlenmiştir. 14. Iğıdır'dan derlenmiştir.

15. M.E. Ferzane, Bayatalar, Tahran 1369,8. 285.

16. B. Abdullayev-E. Memmedov-G. Babaza de, age. s. 163

18. B. Abdullayev-E. Memmedov-G. Babaza de, age. s. 163 19. İğdır'dan derlenmiştir. 20. İğdır'dan derlenmiştir 21. B. Abdullayev, age. s. 105 22. İğdır'dan derlenmiştir 23. B. Abdullayev, s. 14. t 24. Nahçıvan Folkloru, s. 281. 25. M.E. Ferzane, age. s. 157 26. Taraflınızdan yazılmıştır. 27. M.E. Ferzftne, age. s. 115 28. M.E. Ferzane, age. s. 97

29. M. Hekimov, Elat Bayatılan, s. 120 30. B. Abdullayev-E. Memmedov-G. Babaza

de, age. s. 256

33. B. Abdullayev-E. Memmedov-G. Babaza de, age. a. 144

38. Nahçıvan Folkloru, s. 288 39. Nahçıvan Folkloru, 8.282 40.» Nahçıvan Folkloru, s. 281

41. Mürsel Hekimov, Halgımızın Deyimleri ve Duyumlan, Bala 1986, s. 31

42. Kars'tan derlenmiştir.

43. Cenubî Azerbaycan Edebiyayatı Antolo- giyası, C, I, Bakı 1981, s. 337

44. İğdır'dan derlenmiştir 45. İğdır'dan derlenmiştir 46. İğdır'dan derlenmiştir

48. Nahçıvan Folkloru, s. 282

(11)

49. M. Hekimov Elat Bayatılan s. 154 50. B. Abdullayev-E. Memmedov* O. Baba-

zade, age. s. 15

51. Nahçıvan Folkloru, 8 287

52. Vagıf Veliyev, Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatı, Bakı 1970,8.89

53. Nigabi, Azerbaycan Bayatılan, Tebriz * 1980, s. 7

54. V. Veliyev, age. s. 177 55. İğdır'dan derlenmiştir.

56. M. Hekimov, Elat Bayatılan, s. 223 57. M. Hekimov, Elat Bayatılan, 8.220 58. M. E. Ferzane, age* S.-245

59. M. E. Ferzane, age. s. 166

60. B. Abdullayev, E. Memmedov- G. Baba»

zade, age. s. 241

61. B. Abdullayev, E. Memmedov- G. Baba- zade, age. s. 158

62. B. Abdullayev, E. Memmedov- G. Baba- zade, age. s. 56 63. İğdır'dan derlenmiştir 64. İğdır'dan derlenmiştir 65. İğdır'dan derlenmiştir 66. İğdır'dan derlenmiştir 67. V. Veliyev, age. s. 88 68. Nahçıvan Folkloru, b

.

275 69. M. E. Ferzane, age. 8. 266

70. M. Hekimov, Elat Bayatılan, s. 289 -71. Nahçıvan Folkloru, s. 273

72i V. Veliyev, age. s. 9 73. V, Veliyev, age. 8.160 74. İğdır’dan derlenmiştir 75. İğdır'dan derlenmiştir 76. İğdır’dan derlenmiştir 1

77. M. Hekimov, Halgımızın Deyimleri ve Duyumlan, s. 48

78. B. Abdullayev- E. Memmedov- G. Baba- zade, age. 8.146

79. Nahçıvan Folkloru, s. 271

80. B. Abdullayev- E. Memmedov- G. Baba- zade, ag. 8.235

81. İğdır’dan derlenmiştir 82. İğdır’dan derlenmiştir

83. B. Abdullaylev-E. Memmedov- Ge. Baba- zade, age. s. 20

84. Kars’tan derlenmiştir

, 85. B. Abdullayev, E. Memmedov- G. Baba- zade, age. s: 237

86. Taraftmızdan yazılmıştır.

87. Taraliimızdan yazılmıştır Bkz. M. Heki mov, Elat Bayatılan, a. 203.

88. B. Abdullayev- E. Memmedov- G. Baba- »de, age. s. 19

89. M.E.Ferzane, age. s. 158

90. JB. Abdullayev-E. Memmedov-G, Babaza de, age. 8.245

91. B. Abdullayev-E. Memmedov-G, Babaza de, age. 8.133

92. B. Abdullayev-E. Memmedov-G, Babaza-■ de, age. s. 90

93i B. Abdullayev-E.' Memmedov-G, Babaza de, age. a. 66 94. Nahçıvan Folkloru, a. 287 95. Nahçıvan Folkloru, 8.284 96. NahçıVan Folkloru, 8.276 97. İğdır'dan derlenmiştir. 98. Nahçıvan Folkloru, 8.284

99. B.Aldullayov-E. Memmedov-G. Babaza de, age. b. 144

100. M. Hekimov, Elat Bayatılan, a.163 101. Nahçıvan Folkloru, a.287

102. Nahçıvan Folkloru, t. 287 108. Nahçıvan Folkloru, s. 277 104. Nahçıvan Folkloru, s. 276 105. İğdır'dan derlenmiştir.

106. Asya Memmedova, Bayatılar, Bakı 1977, 8.233

107. V. Veliyev, age. s.88 108. Nahçıvan Folkloru, 8.282 109. MJS. Ferzane, age, 8.251 110. İğdır'dan derlenmiştir.

111. B. Abdullayev-E. memmedov-G. Babaza de, age. a.63

112.B. Abdullayev-E. memmedov-G. Babaza de, age. s. 66

113. İğdır'dan derlenmiştir.

114.Behlül Aldullayev, Ar azam Küre Ben dem, Bakı 1986,8.63

115. B, Abdullayev, age. 8.73 116. İğdır'dan derlenmiştir.

117. B. Aldullayev-E. Memmedov-G. Babaza de, age. 8.224

118. İğdır'dan derlenmiştir. 119. A. Memmedova, age. 8. 219

120. M. Hekimov, Elat Bayatılan, s. 292. Ma ni 1946 Gedebey-Göj «nli doğumlu saz ustası Gazanfer Tağıyev'e aittir.

121. M. Hekimov, Elat Bayatılan, a. 263. Ma ni Ağ Işık mahlaslı Âşık Altahverdi'ye aittir.

122. Taraftmızdan yazılmıştır.