KAMU YÖNETĠMĠ ANABĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
BÖLGE EKONOMĠSĠNE KATKISI
BAĞLAMINDA SINIR TĠCARET
MERKEZLERĠ
FERHAD YETER
TEZ DANIġMANI
DOÇ. DR. MAHMUT GÜLER
Tezin Adı: Bölge Ekonomisine Katkısı Bağlamında Sınır Ticaret Merkezleri
Hazırlayan: Ferhad YETER
ÖZET
Türkiye‟de ilk defa Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin ekonomisini canlandırmak amacıyla 1978‟de Ġran ile sınır ticaretine baĢlanmıĢtır. BaĢlangıçta daha çok petrol ürünleri ticareti yapılmıĢ ve uygulama bölgelerin diğer illerinde de baĢlamıĢtır. Hatta Türkiye‟nin tüm sınır illeri uygulamaya dahil edilmiĢtir. Ancak uygulamada görülen aksaklıklar nedeniyle petrol ürünleri 2000 yılı sonlarında kapsam dıĢı bırakılmıĢ ve tarım ürünlerine de kısıtlamalar getirilmiĢtir. Bu dönemde Edirne sınır ticareti kapsamından çıkarılmıĢ ve tekrar dahil edilmemiĢtir. 2003 yılında ise sınır ticaret merkezleri kurulması kararlaĢtırılarak sınır ticareti yeniden canlandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Uygulamada istenilen hedef gerçekleĢtirilemese de devam ettirilmektedir.
Name of Thesis: Cross-Border Trading Centers In The Context Of The Contribution
Of The Region's Economy
Prepared by: Ferhad YETER
ABSTRACT
In Turkey, cross-border trade was started with Iran for the first time in 1978 in order to invigorate the economy of Eastern and Southeastern Anatolian regions. At first oil products trade was made mostly and implementation started in the other cities of the regions. Even all the border cities of Turkey were included to the implementation. However, oil products were excluded by the end of the year 2000 and restrictions were imposed to agricultural products because of the troubles seen in implementations. In this term,Edirne was excluded from cross-border trade and hasn‟t been included again. And in the year 2003,it was tried to invigorate the cross-border trade again, being agreed upon founding cross-cross-border trading centers. Although it hasn‟t been able to reach the desired goal in implementation,it is maintained.
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET ... I ABSTRACT ... II ĠÇĠNDEKĠLER ... III TABLOLAR LĠSTESĠ ... VII KISALTMALAR ... VIII
GĠRĠġ ... 1
I. BÖLÜM SINIR TĠCARETĠNĠN TANIMI, AMACI, KAPSAMI VE GELĠġĠMĠ 1. SINIR TĠCARETĠ ... 3
1.1. Sınır Ticaretinin Tanımı ve Amacı ... 3
1.2. Düanya’da Sınır Ticareti Uygulamaları ... 4
1.2.1. Mısır ... 4
1.2.2. Çin ve Eski Sovyetler Birliрi ... 5
1.2.3. Çin ve Pakistan ... 6
1.2.4. Finlandiya ... 7
1.2.5. Norveç ... 7
1.2.6. ABD ve Kanada ... 8
1.3. Sınır Ticaretinin Türkiye’deki GeliĢimi ... 8
1.4. Sınır Ticaretinin Kapsamı ... 19
II. BÖLÜM SINIR TĠCARET MERKEZLERĠ, KURULUġU, ĠġLEYĠġĠ, YASAL DÜZENLEMELER 1. SINIR TĠCARET MERKEZLERĠ(STM) ... 20
1.1. STM’nin Tanımı ve Amacı ... 20
1.3. STM ĠnĢası ... 22 2. STM’NĠN ĠġLEYĠġĠ ... 24 2.1. STM ĠĢleticisi ve Mağazalar ... 25 2.2. Değerlendirme Komisyonu ... 26 2.3. Sekretarya ... 26 2.4. Sınır Ticaret Bürosu ... 28 2.5. STM’ den Ġthalat ... 29 2.6. STM’ den ihracat ... 32 2.7. STM’ de Yolcu ĠĢlemleri ... 32 2.8. Denetimler ... 33 3. YASAL DÜZENLEMELER ... 34 3.1. Gümrük Kanunu ... 34
3.2. Sınır Ticaretinin Düzenlemesine ĠliĢkin Bakanlar Kurulu Kararı ... 35
3.3. Sınır Ticaret Merkezleri Kurulmasına ĠliĢkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik ... 36
3.4. Sınır Ticaret Merkezlerinden Yapılacak Ġhracat Ve Ġthalata ĠliĢkin Yönetmelik ... 37
3.5. Sınır Ticaret Merkezlerinin Fiziki Olarak Düzenlenmesi, EĢya Ve Stok Kontrollerinin Yapılması Ġle Bu Merkezlere GiriĢ Ve ÇıkıĢlara ĠliĢkin Usul Ve Esaslara Dair Yönetmelik ... 38
3.6. Sınır Ticaretinin Uygulamasına ĠliĢkin Tebliğ ... 38
3.7. 2009/84 Sayılı Gümrükler Genel Müdürlüğü Genelgesi ... 39
III. BÖLÜM: SINIR TĠCARET MERKEZLERĠNĠN EKONOMĠSĠNE KATKISI BAĞLAMINDA DOĞU ANADOLU BÖLGESĠ 1. BÖLGESELLEġMEVE BÖLGESEL KALKINMA 1.1. Bölge Kavramı ... 40
1.2. BölgeselleĢme ve YerelleĢme... 41
2. DOĞU ANADOLU BÖLGESĠNĠN GENEL SOSYO-EKONOMĠK
YAPISI ... 47
3. SINIR TĠCARET MERKEZLERĠNĠN BÖLGE EKONOMĠSĠNE KATKISI ... 48
3.1. STM’nin Ağrı Ekonomisine Katkıları. ... 48
3.2. STM’nin Hakkari Ekonomisine Katkıları. ... 50
3.3. STM’nin Van Ekonomisine Katkıları. ... 51
4. SINIR TĠCARETĠ VE STM UYGULAMALARINDA BÖLGEDE GÖRÜLEN OLUMSUZLUKLAR ... 53
IV. BÖLÜM: EDĠRNE’DE SINIR TĠCARETĠ VE SINIR TĠCARET MERKEZĠNĠN UYGULANABĠLĠRLĠĞĠ 1. EDĠRNE’NĠN MEVCUT SOSYO-EKONOMĠK YAPISI ... 57
2. EDĠRNE’DE SINIR TĠCARETĠNĠN TARĠHĠ GELĠġĠMĠ ... 61
3. SINIR TĠCARET MERKEZĠNĠN EDĠRNE’YE UYGULANABĠLĠRLĠĞĠ .. 64
4. SINIR TĠCARETĠ VE STM’NĠN EDĠRNE EKONOMĠSĠNE OLASI KATKILARI ... 69
DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ ... 73
KAYNAKÇA ... 77
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Sınır ticaretine yetkili gümrük idarelerini ve sınır ticareti
yapılacak iller ... 16 Tablo 2: Hatay Ġli 2011 yılı Sınır Ticareti Kapsamı Tarım Ürünleri Listesi ... 30 Tablo 3: Ağrı Ġli ithalat-ihracat rakamları ... 49 Tablo 4: Hakkari ili ithalat-Ġhracat rakamları ... 51 Tablo 5: Van ili Ġtahalat-Ġhracat rakamları (2011 Aralık ayı hariç) ... 52 Tablo 6: Marmara bölgesi, illerin sosyo-ekonomik geliĢmiĢlik
göstergeleri (2003) ... 58 Tablo 7: Sektörler Ġtibariyle Sanayi Siciline Kayıtlı ĠĢletmeler (2008 Sonu) .. 60 Tablo 8: Turizm ĠĢletme Belgeli ve Belediye Belgeli Tesislerde
Konaklamalar ... 60 Tablo 9: Vergilerin % 60’ ı ödenecek ürünler... 62 Tablo 10: Sınır Ticareti Kapsamında Motorin Ġthalat ve değerlerinin
yıllar itibariyle illere göre dağılımı ... 63 Tablo 11: Sınır Ticareti Kapsamında Ġthalat Ġhracat değerleri ... 64 Tablo 12: Edirne ili ithalat ihracat değerleri ... 70
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
BKK : Bakanlar Kurulu Kararı
GTİP : Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler
İTO : İstanbul Ticaret Odası
R.G : Resmi Gazete
STM : Sınır Ticaret Merkezi TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu WTO : Dünya Ticaret Örgütü
GĠRĠġ
Uluslararası ticaretin ve rekabetin hız kazandığı günümüzde ülkelerin komĢu ülkelerle ticareti de önem kazanmaktadır. Uluslararası ticarette pazar rekabetinin artması ve yeni pazar arayıĢları ticaretin en önemli konusu haline gelmektedir.
Türkiye‟nin bulunduğu coğrafi konumunu ticari anlamda yeterince değerlendirememesi ve sınır ülkeleriyle olan ticaret hacminin yeterli düzeyde olmaması uluslar arsı ticari rekabette Türkiye‟yi zayıf bırakmaktadır.
Ülkemizde bölgesel geliĢmiĢlik farkları oldukça açık bir Ģekilde karĢımızda durmaktadır. Sosyo-ekonomik olarak az geliĢmiĢ bölgelerimizi canlandırmak için çeĢitli tedbirler alınmaya çalıĢılsa da yeterli olmamaktadır. Sınır ticareti ve sınır ticaret merkezleri bölgesel geliĢmenin en önemli fırsatları haline gelmiĢ durumdadır ve zaman zaman aksaklıklar oluĢsa da sürdürülmeye çalıĢılmaktadır.
Bu çalıĢmada sınır ticaretinin bir unsuru olan sınır ticaret merkezlerinin bölge ekonomilerine katkısı incelenmeye çalıĢıldı.
Birinci bölümde sınır ticareti konusu ele alınarak, sınır ticaretinin tanımı yapıldı ve dünyada sınır ticaretinin baĢarılı bir Ģekilde incelendiği ülkeler ele alındı. Daha sonra Türkiye‟de sınır ticaretinin tarihi geliĢimi ele alındı.
Ġkinci bölümde sınır ticaret merkezlerinin kuruluĢu, iĢleyiĢi ve bu konudaki yasal düzenlemeler incelendi. Ġlk önce sınır ticaret merkezlerinin tanımı yapıldı. Daha sonra mevcut yasal düzenlemelere yer verildi. Sınır ticaret merkezlerinin kuruluĢu ve iĢleyiĢi ele alındı.
Üçüncü bölümde ise bölge ve bölgeselleĢme kavramları ele alındıktan sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin mevcut sosyo ekonomik yapısı ve sınır
ticareti ve sınır ticaret merkezlerinin bölge ekonomisine katkıları ele alındı. Ayrıca mevcut olumsuzluklar ele alındı.
Son bölümde ise sınır ili olmasına rağmen sınır ticareti kapsamından çıkarılan Edirne‟ye sınır ticareti ve sınır ticaret merkezlerinin olası katkıları değerlendirilmeye çalıĢıldı.
I. BÖLÜM
SINIR TĠCARETĠNĠN TANIMI, AMACI, KAPSAMI VE
GELĠġĠMĠ
Sınır Ticaret Merkezleri ve sınır ticareti birbirinden ayrılamayacak konulardır. STM konusunun daha iyi anlaĢılabilmesi için öncelikle sınır ticareti konusunun anlaĢılması gerekmektedir. Bu nedenle bu bölümde öncelikli olarak sınır ticaretinin tanımı, amacı, kapsamı ve hem ülkemizde hem de dünyada geliĢimi incelenmeye çalıĢılacak.
1. SINIR TĠCARETĠ
Uluslararası bir ticaret Ģekli olan sınır ticareti ülkemizde son yıllarda uygulanmaya ve geliĢtirilmeye çalıĢılan bir projedir.
1.1. Sınır Ticaretinin Tanımı ve Amacı
En genel anlamıyla sınır ticareti, komĢu iki ülke arasında özel anlaĢmalara göre yapılan ve iki ülkenin de sınırına yakın bölgelerini kapsamına alan bir ticaret türüdür1. Türkiye‟deki mevzuat göre sınır ticareti, sınır illerinin ihtiyaçlarının bir
kısmının sınır komĢusu ülkelerden ithalat yoluyla, daha düĢük maliyetle karĢılanması ve bu illerin ihracatının artırılması suretiyle söz konusu illere ekonomik ve ticari canlılık kazandırılması amacıyla yapılanticari iĢlemlerdir2. Bu bağlamda Türkiye‟de
sınır ticareti doğu ve güneydoğu illerine kara sınırı bulunan ülkeler ile bu illerde yaĢayan gerçek kiĢilerin yapacakları ticari faaliyetler olarak tanımlanmaktadır3
.
1 Mustafa TAN-Fuat ALTUNDAL, Türkiye’de Sınır Ticaretinin Gelişimi ve Mevcut Durum, ĠTO
Yayınları, Ġstanbul, 2008, s.13.
2 DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı, Sınır Ticaretinin Uygulanmasını İlişkin Tebliğ (ihracat: 2009/7),
16.06.2009 tarih ve 27260 sayılı R.G., mad.4.
3 Sınır Ticaretinin Düzenlemesine ĠliĢkin 2008/14451 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, 16.05.2009
Sınır ticareti, sınır illerinin ihtiyaçlarının bir kısmının komĢu ülkelerden karĢılanması, yine bu amaç doğrultusunda komĢu ülkeye ihracat yaparak bölge ekonomisinin canlandırılmasını sağlamaktır. Dolayısıyla Sınır ticaretinin genel amaçları4
:
Sınır iki ülkenin o bölgelerinde yaĢayan halkın müteĢebbis ruhunun oluĢumuna katkıda bulunmak,
Bölge ekonomisini canlandırmak ve bölge insanının refah düzeyinin yükseltmek, Sınır illerde yaĢayan insanların ihtiyaçlarını daha hızlı bir Ģekilde
KarĢılamak,
Ülkenin iç bölgelerine oranla nakliyat ve fiyat farkları gibi nedenlerle bölge insanının daha ucuza mal temin etmesini sağlamak,
DıĢ ticarette karĢılaĢılan bazı sıkıntıların azaltılması suretiyle ticaret hacmine olumlu yönde katkıda bulunmak,
Bir takım avantajlar sağlayarak yasa dıĢı yolardan yapılan ticaretin önüne geçmek,
Ġstihdamı artırmak. ġeklinde sıralamak mümkündür.
1.2. Dünyada Sınır Ticareti Uygulamaları
Sınır ticaretinin Dünya üzerindeki uygulamaları ele alınırken kıtalar göz önüne alınarak örneklemeye gidilmiĢtir.
1.2.1. Mısır
Mısır, Sudan ile sınır ticareti yapmaktadır. Sınırdaki Ģehirlerde en az üç yıl ikamet eden Ģahıslar "border trade card" (sınır ticaret kartı) almak suretiyle bu ticareti yapabilmektedir. Bir kiĢinin bir yılda alabileceği kart sayısı en fazla üç adettir ve bir kart ile üç bin Mısır Lirası tutarında karĢılıklı ticaret yapılabilmektedir. Sınır
ticaretine konu olan malların bir bölümü gümrük muafiyetinden yararlanmakta bir bölümüne ise indirilmiĢ oranlar uygulanmaktadır. Temel kural sınır ticaretine konu olacak malların sınır ticaretine konu bölgelerde üretilmiĢ olmasıdır5
.
1.2.2. Çin ve Eski Sovyetler Birliği
Sovyetler Birliğinin dağılması ile birlikte Çin'in bölgeye olan ilgisinin arttığı gözlenmektedir. Daha önceki dönemde iki ülkenin rekabet halinde olması karĢılıklı ticaret de engellemektedir. Merkezi planlı ekonomiden serbest pazar ekonomisine geçen dağılan Sovyetler Birliği‟nden sonra kurulan yeni devletler için Çin bir model gibi de sunulmaktadır. Çin'in eski Sovyet Cumhuriyetleri ile ticareti 1985 yılında 1.2 milyar dolar iken, 1991'de 6 milyar doları aĢmıĢtır. Kazakistan'ın Çin ile olan ticareti 1992'de 360 milyon dolar iken, 1993'de 434 milyon dolara yükselmiĢtir6.
Çin ve Eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında sınır ticaretini geliĢtirmek amacıyla Çin'in kuzey doğusundaki Heihe kenti ile Rusya'nın Umur bölgesindeki Blagovesshcenok kenti arasında "Serbest Ticaret Bölgesi" kurulması konusunda anlaĢmaya varılmıĢ ve bu anlaĢma çerçevesinde ekonomik bölge her iki bölgenin eĢit olarak tahsil etmiĢ oldukları 20 kilometrekarelik alan içinde kurulmuĢtur. Bölge ticaret, finansman, ileri teknoloji, sanayi ve ulaĢtırma ihtiyaçlarının temini alanında faaliyette bulunmaktadır.
Bölge her iki ülke hükümetlerince tayin edilen ortak bir komisyon tarafından, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda, uluslararası uygulama ve kurallar çerçevesinde yönetilmektedir. Bu bölgede iki ülkenin parası da geçerli olmakta ve tarafların vatandaĢları tarafından serbestçe değiĢtirilmektedir. Ġki ülke uyrukluları için bölgeye giriĢ ve çıkıĢlarda yönetim komisyonunca düzenlenmiĢ geçiĢ kartları yeterli olmakta, diğer ülkeler uyruklularında ise pasaport istenmektedir.
5 Muammer SÖNMEZ, Sınır ve Kıyı Ticareti, Yaylacık Matbaası, Erzurum, 1995, S.27 6
Eski Sovyetler Birliği ile Çin Halk Cumhuriyeti arasındaki sınır ticareti 1993 yılı itibariyle %30 artıĢ göstermiĢ ve bu ticaretin %80‟i açılan 20 sınır kapısından gerçekleĢtirilmiĢtir7
.
1.2.3. Çin ve Pakistan
Çin ile Pakistan arasında da sınır ticareti iliĢkisi vardır. 1969 yılında yapılan bir protokolle baĢlayan sınır ticareti önemli ölçüde geliĢme kaydetmiĢtir. Bu iki ülke arasında yapılan ticaret, yılın belli aylarında yapılmaktadır. Ülkelerin ekonomik yapıları ve geleneksel ürün çeĢitlerine göre de malların türleri farklılık göstermektedir8
.
Çin'in kuzeybatı sınırında yer alan Xinjiang, 5.600 kilometre uzunluğundaki sınır çizgisiyle Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan ve Pakistan dahil 8 ülkeyle komĢudur. Sınır kapılarının açılması ve sürekli geliĢmesiyle birlikte Xinjiang, insan ve sermaye akıĢının gözde hedefi haline geldi. Ġnsan ve mal akıĢının hızlanması, sınır kapılarının bulunduğu bölgelerin eskiden geri kalmıĢ ekonomilerini hızla geliĢtirdiği gibi, Orta Asya'daki geniĢ pazarı ele geçirmek isteyen Çin'in doğusundaki geliĢmiĢ bölgelerden iĢletmelerle yabancı çok uluslu Ģirketlerin ilgisini de çekmiĢtir. Sınır ticaretinin hızla geliĢmesiyle birlikte, haritada bir zamanlar insansız olarak görülen birçok bölge, iĢlek Ģehirlere dönüĢmüĢtür.
Çin'in batı bölgesinde yer alan Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin'in en büyük potansiyel vadeden bölgelerinden birisidir. 1,8 milyon kilometrekarelik alana sahip bölge, Türkiye'nin 2 katından daha büyük olmasına rağmen nüfusu sadece 19.6 milyon kiĢiden oluĢmaktadır.
Sincan Uygur Bölgesi tüm Çin'in dıĢ ticaret hacminin sadece yüzde 0.6'smı gerçekleĢtirmektedir. 2005 yılında bölgenin yıllık ihracat hacmi, ilk kez 5 milyar
7 SÖNMEZ, a.g.e, s.28. 8
ABD dolarını aĢarak, yüzde 65,5 oranında artmıĢtır. Sınır ticareti ise dıĢ ticaretin yüzde 70'ini oluĢturmaktadır..
Kazakistan, Sincan'ın birinci büyük ticaret ortağı ülke olma konumunu korumaktadır. Sincan ile Kazakistan arasındaki dıĢ ticaret hacmi 5 milyar ABD Doları'nı bularak, Sincan'ın ithalat ve ihracat hacminin yüzde 63'ünü oluĢturmaktadır. Kırgızistan ve Pakistan da Sincan'ın ikinci ve üçüncü büyük ticaret ortakları
konumundadır9
.
1.2.4. Finlandiya
Finlandiya, Rusya Federasyonu, Ġsveç ve Norveç ile sınır ticareti yapmaktadır. Her türlü sanayi mallarının ithalatı, gümrük vergi, resim ve harçlardan muaf tutulmuĢtur. Tarım mallarının ithalatında ise genel dıĢ ticaret rejiminin tabi olduğu kurallara göre gerçekleĢtirilmektedir. Ancak, Finlandiya'nın kuzey bölgesinin Ġsveç ve Norveç ile sınır bölgesinde yaĢayan üç ülke halkına, Finlandiya Gümrük Kanununa göre tek taraflı olarak komĢu ülkelerden altı ayda bir herhangi bir izin almadan bazı tarım ürünlerini belirlenen miktarları aĢmamak kaydıyla gümrüksüz olarak ithal etme izni tanınmıĢtır"10
.
1.2.5. Norveç
Norveç‟in Ġsveç ve Finlandiya sınır boylarında yerleĢik olan, çiftçilik veya ormancılıkla uğraĢan köylülerin söz konusu ülkelerin sınır boylarında yaĢayan ve aynı iĢlerle uğraĢan kiĢilerle önceden haber vermek kaydıyla tahıl, gübre, kereste, ödünç olarak karĢı tarafa verilen makine ve ekipmanlar, iade edilmek kaydıyla ithal edilen hayvanlar gümrük vergisinden muaf olarak sınır ticaretine konu olmaktadır11
. 9 TAN-ALTUNDAL, a.g.e, s.113-114. 10 SÖNMEZ, a.g.e, s.28. 11 SÖNMEZ, a.g.e, s.28.
1.2.6. ABD ve Kanada
ABD ile Kanada doğu-batı yönünde çok uzun ortak bir sınıra sahip iki komĢu ülkedir. Bu iki komĢu ülke, taĢıma giderlerini en aza indirmek için sınır ticareti yapmaktadırlar. Bu ülkelerin dıĢ ticaret rejimlerinin nispeten serbest olması sınır ticareti uygulamasını kolaylaĢtırmaktadır. ABD doğu sınırında Kanada'ya kereste ihraç edip, batı sınırında kereste ithal etmektedir. Bu Ģekildeki ticaretin en önemli nedeni taĢıma maliyetlerinin düĢürülmesi amacıdır. Batı bölgesindeki iĢ adamları keresteyi binlerce kilometre uzaklıktaki doğu bölgesinden getirmektense, yakın sınırdaki Kanada'ya ait üretim tesislerinden sağlamayı daha karlı bulmaktadırlar12
.
Kanada ile Amerika BirleĢik Devletleri (ABD) arasındaki sınır ticaretini en üst düzeye çıkarmak ve BirleĢik Devletler/Kanada ortak sınırı boyunca gerçekleĢen çift taraflı sınır ötesi ticaretin sürdürülebilir büyümesini temin etmek, sınır konusu ile ilgili iĢ, faaliyet ve ihtiyaçlarda tek baĢlı bir yönetim sunmak, etkili, insiyatif kullanabilen ve sınır konularına odaklı güç olarak hareket etmek için Kanada Amerika Sınır Ticaret Birliği bulunmaktadır.
Kanada Amerikan Sınır Ticaret Birliği, ABD Kanada kamu ve özel sektör kurumlarının ticaretini, ulaĢımını ve turizmini içeren ve halkının iĢlerini ele alan geniĢ kapsamlı bir yapıdır. Birlik, iki ülke üyelerinin ABD Kanada sınırından karĢılıklı geçiĢine yoğunlaĢarak iki tarafa söz hakkı sağlar. Birliğin görevi, ABD Kanada sınırı boyunca iki taraflı sınır ticaretinin geliĢmesinin sürdürülmesini temin etmek ve birleĢtirilmiĢ söz hakkını sağlamaktır. Birliğin öncelikli konuları arasında, sınır geçiĢlerinde etkinlik ve güvenlik, karĢılıklı geçiĢler, altyapı ve hizmetler, turizm, perakendecilik, ticaret yer almaktadır13
.
1.3. Sınır Ticaretinin Türkiye’deki GeliĢimi
Sınır ticareti, Türkiye'de ilk olarak 01.08.1972 tarih ve 1615 sayılı Gümrük Kanunu‟nda Gümrük denetimi açısından yer almıĢtır. Uygulamaya geçiĢi ise
12 SÖNMEZ, a.g.e, s.30. 13
Türkiye'de 1978-79'lu yıllarda yaĢanan petrol krizi ve döviz darboğazından sonra petrol krizine çare bulabilmek için Ġran'la mal karĢılığı petrol alınması yöntemiyle sınır ticareti gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġlk etapta sadece sınır illerinin ihtiyaçları düĢünülerek baĢlatılan sınır ticareti uygulaması, zamanla sınıra komĢu illeri de kapsamına alacak Ģekilde geniĢletilmiĢtir14
.
Sınır ticareti iĢlemlerini Bakan adına yürütmek üzere Sanayi ve Ticaret Bakanlığından bir yetkili Ağrı ilinde atanmıĢ ve mahiyetindeki memurlardan oluĢan büro; mal götürerek karĢılığında petrol getirecek olan sınır ticareti tacirlerinin kayıtlarını tutmak, götürülen mal karĢılığı getirilecek petrolün getirilip getirilmediğini denetlemekle görevlendirilmiĢtir.
Devlet, belirli bir kar payı vererek Ġran'dan mal karĢılığı petrol getiren tacirlerden, bu petrolü satın almaktadır. Ancak, tacirlerin bu petrolü satması kendi tercihlerine bırakılmamıĢ, satıĢ zorunlu tutulmuĢtur. Çünkü o dönemlerde petrol krizinden dolayı kaçak yollarla yurda sokulan petrol, karaborsada değerinden oldukça yüksek fiyatlara satılabilmiĢtir. Ġlk baĢta merkezden görevlendirilen yetkili ve memurlar vasıtasıyla yapılan denetimler, daha sonra Valiliklere bırakılmıĢtır. Valilikler kanalıyla sınır ticaretinin düzenlenmesi amacıyla ilk kez Ağrı Valiliği bünyesinde sınır ticareti bürosu oluĢturulmuĢtur15
.
Sınır ticaretinin düzenlenmesine yönelik sonraki düzenlemelerden ilki 1979 yılında 7/17493 sayılı DıĢsatım Düzenleme Kararı ile olmuĢtur. Bu karara istinaden çıkarılan 09.06.1979 tarih ve 7/17793 sayılı Kararla bazı sınır bölgelerinde sınır ticareti yapılması öngörülmüĢtür.
1980 yılında yayımlanan Sınır Ticareti Yönetmeliği ile Ġran'la Ağrı - Gürbulak sınır kapısından sınır ticareti yapılması bir yönetmelik maddesi haline getirilmiĢtir. 1982 yılında yayımlanan Ġhracat Rejimi Kararı ve Ġhracat Yönetmeliği
14 TAN-ALTUNDAL, a.g.e, s.20.
15 Osman Z. ORHAN, Sınır Ticaretinin Türkiye Ekonomisine Etkileri, ĠTO. Yayın NO:27, Ġstanbul,
içerisinde sınır ticaretine ayrıca yer verilmesi, sınır ticareti açısından önemli bir geliĢme olmuĢtur.
Türkiye'de sınır ticareti ilk defa Ağrı - Gürbulak sınır kapısında baĢlatılmıĢ, Ağrı Valiliği'nin 13.02.1985 tarih ve 1/222 sayılı talebi üzerine; 8/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı16 Eki, Sınır Ticaret Yönetmeliği çerçevesinde, Gürbulak sınır kapsından sınır ticareti yapılmasını belli bazı kurallara bağlamıĢtır.
Daha sonra aynı yıl içerisinde Gaziantep - Ünlüpmar ve KarkamıĢ sınır kapılarından Suriye ile sınır ticareti yapılmasına izin verilmiĢtir. 1986 yılında Hatay - Cilvegözü sınır kapısı Suriye ile, 1987 yılında ise Van - Kapıköy sınır kapısı Ġran ile sınır ticaretine açılmıĢtır. 1988 yılında ise Hakkari - Esendere,1989 yılında da Artvin - Sarp sınır kapısı sınır ticaretine açılmıĢtır. 1989 yılında Erzurum ilinin Ağrı - Gürbulak sınır kapısından Ġran'la, Artvin - Sarp sınır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile sınır ticareti yapmasına karar verilmiĢtir. 1990 yılında Kars ilinin Ağrı - Gürbulak sınır kapısından Ġran'la, Artvin -Sarp sınır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile sınır ticareti yapmalarına izin verilmiĢtir. Yine aynı yılın ortalarında Mardin, Hakkari ve ġırnak illerinin Mardin - Habur sınır kapısından sınır ticareti yapmalarına karar verilmiĢtir.
Ġlk önceleri Ağrı ilinde fiili olarak sınır ticareti faaliyetleri yürütülmekteyken, hızlı bir geliĢme ile bu tür ticaretin diğer sınır ve komĢu illerine de yayılmıĢtır. Kısaca özetlemek gerekirse; Ağrı, Van, Hakkari, Erzurum ve Kars illeri Gürbulak, Kapıköy ve Esendere sınır kapılarında Ġran'la, Ġğdır Dilucu sınır kapısından Nahcıvan'la, Gaziantep ili Cilvegözü, Öncüpınar ve KarkamıĢ sınır kapılarından Suriye ile, ġırnak ili Habur sınır kapısından Irak ile sınır ticareti yapmaya yetkili kılınmıĢlardır.
BaĢbakanlık DıĢ Ticaret MüsteĢarlığının 96/7782 Sayılı Sınır Ticaretine ĠliĢkin Tebliğ12
ile ġanlıurfa ilinin Akçakale sınır kapısından Suriye ile sınır ticareti
16
yapılmasına izin verilmiĢ, yine aynı tebliğde sınır ticareti yapmaya yetkili ve daha önce "komşu il” statüsünden yararlanmıĢ olan illerin sınır ticareti yapabilme olanakları da kaldırılmıĢtır. Son olarak 31.01.1997 tarih ve 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı17 ile Edirne ili Bulgaristan ile Kapıkule'den sınır ticareti yapmaya yetkilendirilmiĢtir. Ancak 2000 yılında Edirne'nin sınır ticareti yapması uygulamasına son verilmiĢtir.
Temmuz 1998'de alınan fakat Resmi Gazete „de yayımlanmayan bir Kararla sınır ticaretinde bazı kısıtlamalara gidilmiĢtir. Bakanlar Kurulunun aldığı önlemler arasında sınır ticaretinin sadece komĢu iller arasında yapılması, ticarete konu olan malların bu illerin sınırlarını aĢmaması, sınır ticareti kapsamındaki malların vergilerinin %80'e çıkarılması, malların ithalatında menĢe Ģahadetnamesi18 aranarak üçüncü ülke mallarının bu yolla yurda giriĢinin engellenmesi konuları yer almaktadır19
.
Kararın Temmuz 1998 baĢından itibaren uygulamaya sokulmasıyla 10'u aĢkın Doğu ve Güneydoğu Anadolu ilinden yapılan sınır ticareti kapsamındaki malların il dıĢına çıkmasını önlemek amacıyla ciddi idari denetimler baĢlatılmıĢtır. Önlemler Ardahan'dan, Hatay'a kadar 10'a yakın ilde etkisini gösterirken, bu iller ekonomisi sınır ticaretine bağlı olanlarda ticari hayat durgunlaĢmıĢtır.
Sınır ticaretiyle ilgili önemli bir düzenleme; Türkiye'de 13 sınır ilinde yapılan sınır ticaretinde Valiliklerde olan yetkinin, Bakanlar Kurulu Kararıyla DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına devredilmesidir. Ġllerin keyfi olarak ihtiyaç dıĢı ithalat yapmamaları, sınır ticaretinin her ilde standart halde yapılması ve kontrolün daha sağlıklı yapılabilmesi gibi nedenlerle alınan 23.12.1998 tarih ve 98/12254 sayılı bu Bakanlar Kurulu Kararı bütün Valiliklere ulaĢtırılmıĢ ve Valilerin yetkileri kaldırılmıĢtır. Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca petrol ürünlerine iliĢkin il ihtiyaçları, doğrudan doğruya Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının görüĢü alınarak DıĢ Ticaret
17 19.03.1997 tarihli 22938 sayılı Resmi Gazete ‟de yayımlanmıĢtır.
18 DıĢ ticarete konu ürünlerinin imal edildiği ya da yetiĢtirildiği ülkeyi gösterir belge. 19
MüsteĢarlığı tarafından belirlenmiĢtir. Diğer ürünlere iliĢkin ihtiyaçlar ise her yıl Ekim ayı sonunda Valiliklerce DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına bildirilmiĢ, MüsteĢarlıkça yapılan değerlendirme sonucunda, uygunluk belgelerinin düzenlenmesine esas olmak üzere il ihtiyaçları nihai listeleri Valiliklere bildirilmiĢtir.
23.12.1998 tarihli Karar, illerdeki "Sınır Ticareti Değerlendirme Kurullarında da değiĢiklikler yapmıĢtır. Buna göre Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulları; Vali veya Vali'nin görevlendirdiği Vali Yardımcısı baĢkanlığında, Sanayi Ticaret Müdürü, Tarım Ġl Müdürü, Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu BaĢkanı, Defterdar ve DıĢ Ticaret MüsteĢarlığının uygun gördüğü bir üyeden oluĢmaktadır. Kurullarda daha önce Defterdarlık ve MüsteĢarlık temsilcisi yer almıyordu. Kararla getirilen önemli bir yenilik de Sınır Ticareti Koordinasyon Kurulu oluĢturulmasıdır. Yapılan düzenleme ile sınır ticareti yapılan illerin Valileri ve ilgili kurumların yetkililerinin oluĢturduğu kurul, üç ayda bir DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı'nda toplanarak çalıĢmalarını değerlendirecektir. Bu kararla sınır ticareti yoluyla yapılan ithalatta alınacak vergilerde de denklik sağlanmıĢ olmaktadır.
23.12.1998 tarihli Karara göre il ihtiyacı dıĢındaki ürün ve malların ithalatına, listede belirlenen il ihtiyacı fazlası ithalata ve hasat dönemi tarımsal ürünlerin ithalatına da artık izin verilmeyecektir.
Eski uygulamada Vali veya onun görevlendireceği Vali Yardımcısı baĢkanlığındaki Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulu, sınır ticareti izni verme, yapılan baĢvuruları kabul edip etmeme, ilin ihtiyacını belirleme yetkilerine sahipti. Yeni uygulamayla, il ihtiyacı ve hangi malların ithalatına izin verildiği DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından liste halinde Valiliklere bildirilecek ve bildirilen listeler dıĢındaki ithalata izin verilmeyecektir20
.
28.04.2000'de çıkarılan Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile sınır ticaretine yeni kısıtlamalar getirilmiĢtir. Kararname ile "mücavir il kavramı kaldırılırken, artık
20 Nurettin ÖZTÜRK, “Türkiye‟de Sınır Ticaretinin GeliĢimi, Ekonomik Etkileri, KarĢılaĢılan
Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, Zonguldak, 2006, S.112-113.
sadece Artvin'den Hatay'a kadar olan sınır illerinde sınır ticareti yapılabilmesi karara bağlanmıĢtır. Daha önce sınır illerine komĢu iller de "mücavir il”21
statüsünde, sınır ticareti yapabiliyorlardı. Kararname sonrasında, Mayıs ayı baĢına kadar sınır illeri ile bunlara komĢu "mücavir iller dahil 17 ilden yapılan sınır ticareti, sadece sınırdaki 20 ilde yapılabilecektir. Kararname ile Edirne sınır ticaretine tamamen kapatılmıĢtır.
28.04.2000 tarihli Kararname ithal edilen motorin miktarına da kısıtlama getirmiĢtir. Kararname ile sınırdan ticaretin önemli boyutunu oluĢturan motorin ticaretinde gümrük muafiyeti de azaltılmıĢtır. "Taşıt üzeri motorin ticareti olarak adlandırılan sınırdan motorin ticaretinde, daha önce yüzde 60 olarak uygulanan mevcut gümrük vergi avantajının yüzde 80 oranında uygulanması karara bağlanmıĢtır. Bu Karar ile mutad depo ile getirilecek aylık motorin miktarı, Iğdır'da 25 bin tondan 15 bin tona, Habur'da 150 bin tondan 75 bin tona indirilmiĢtir. Yeni kontenjan miktarları Mayıs 2000'den itibaren geçerli olmuĢtur.
Sınır ticaretine iliĢkin bu kararnamenin gecikmesi nedeniyle, 1999 yılının sonunda sınır ticareti kapsamında ithalatı yapılabilecek ürünlerin sayısı, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından 254'ten 31'e indirilmiĢtir. 28.04.2000 tarihli Kararname ile sınır ticareti kapsamında, sadece, genellikle Türkiye'de üretilmeyen, karabiber, kakule, karanfil, kimyon, kına, sahlep, sumak gibi baharat türü tarım ürünlerinin ithalatına izin verilmektedir. Bu kapsamda ithal edilebilecek sanayi ürünleri ise ham alüminyum, külçe alüminyum, külçe bakır, bakır süs eĢyası, hurda bronz, kaya tuzu, ham veya kaba yontulmuĢ mermer, naylon terlik, semaver ve odun ile sınırlandırılmıĢtır.
Güvenlik, kaçakçılık, iç piyasayı bozduğu vb. gerekçelerle sınır ticaretinin kapsamı 2000 yılından itibaren aĢamalı bir biçimde daraltılmıĢtır. 1 Eylül 2002 tarihi itibariyle sınır ticareti kapsamında yapılan motorin ticareti yeni bir düzenleme yapılana kadar tamamen yasaklanmıĢtır. Yasaklanma gerekçesi olarak motorin ticaretinin amacından saptığı belirtilmiĢti.
21
Sınır ticaretinin Türkiye'deki ilk uygulamasından bu güne sınır illerinin süregelen ortak sorunları varlığını devam ettirmektedir. Bu noktada DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı 2001 yılında, bölgesel ticareti geliĢtirmek üzere organizasyon yapısında stratejik yeniden yapılanmaya gitmiĢtir. Bu yeniden yapılanma ile birlikte, var olan sınır ticaretine yeni bir model getirilmiĢtir. Bu model, Sınır Ticaret Merkezleri projesidir. Bu proje ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komĢu Suriye, Ġran, Irak, Nahçıvan ile Türkiye sınırındaki ticaret, Sınır Ticaret Merkezleri Ģeklinde yeni bir sisteme kavuĢturulmuĢ olmaktadır. Bu kapsamda her iki tarafın sınır kapılarının arasında kalan bölgelerde, iki ülke mallarının satılacağı satıĢ mağazalarının kurulması projesi 2003 yılından itibaren uygulamaya geçmiĢtir.
Sınır ticareti konusunda yapılan son düzenlemelerden biri, 2003/5408 sayılı Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına ĠliĢkin Bakanlar Kurulu Kararıdır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında 2003/6401 sayılı BKK ile değiĢiklik yapılmıĢtır22
.
2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına göre; Türkiye'nin yaĢam standardının düĢük ve iĢsizliğin ciddi boyutlarda olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınai ve ticari geliĢmenin hızlandırılmasını teminen, Sınır Ticaret Merkezleri kurulması karara bağlanmıĢtır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nın getirdiği en önemli yenilik, Sınır Ticaret Merkezleri uygulamasında bir kısım illere yeniden komşu il statüsünün tanınmasıdır. Sadece Sınır Ticaret Merkezlerinde geçerli olmak üzere Erzurum, MuĢ, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerine komĢu il statüsü yeniden tanınmıĢtır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde komĢu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, Iğdır, Ağrı, Van, Hakkari, ġırnak, Mardin, ġanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay'dan oluĢan 13 ilde kurulacak olan Sınır Ticaret Merkezlerinde mağazalar bulunacaktır. Kararın getirdiği en önemli yeniliklerden bir tanesi de Değerlendirme Komisyonunun oluĢumudur. Buna göre ithal edilecek eĢyaya iliĢkin il kotaları ve ithal edilen eĢyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımına dair esaslar; Vali veya Vali Yardımcısı baĢkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret Ġl
22
Müdürü, Ticaret Odası veya Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkarlar Odası temsilcilerinden oluĢan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oybirliği ile teklifi üzerine DıĢ Ticaret MüsteĢarlığınca belirlenecektir. Daha önce Sınır Ticareti Koordinasyon. Kurullarında bulunmayan Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Temsilcileri,
Değerlendirme Komisyonlarında görev almaya baĢlamıĢtır23
.
Sınır Ticaret Merkezlerinin kurulması Türkiye'nin tek taraflı olarak uygulamaya koyacağı bir iĢlem olmayıp, sınırın ait olduğu diğer ülke ile konunun müzakere edilmesi ve müzakereler sonucunda bir anlaĢmanın imzalanması gerekmektedir. Halihazırda Sınır Ticaret Merkezleri ile ilgili olarak Türkiye'nin Ġran'la anlaĢması mevcut olup bu anlaĢma kapsamında ilk etapta Sarısu-Gürbulak, Sero-Esendere ve Razi-Kapıköy'de Sınır Ticaret Merkezleri açılmıĢ ve iĢletilmeye baĢlamıĢtır.
Diğer taraftan Gürcistan ve Nahcivan'a da Sınır Ticaret Merkezi kurulması teklif edilmiĢ olup, Gürcistan Sınır Ticaret Merkezlerinin genel dıĢ ticaret politikaları ile uyumlu olmadığını belirterek bu teklifi geri çevirmiĢtir. Nahcivan'la ise Azerbaycan'ın söz konusu özerk bölgesinin üretim yapısı, Türkiye'ye ihraç edecekleri ürünlerin sınırlı olması gibi nedenlerle Sınır Ticaret Merkezi kurulmasına gerek görülmemiĢtir.
Suriye ile ülkemiz arasında Sınır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına iliĢkin ilk tur müzakereler 2004 yılı Haziran ayı baĢında Halep'te gerçekleĢtirilmiĢtir. Ancak tüm çabalara rağmen 2005 yılı Nisan ayı sonunda Gaziantep'te yapılan ikinci tur Sınır Ticaret Merkezi müzakerelerine kadar Suriye bu projeye ikna edilememiĢtir. Söz konusu müzakereler kapsamında Sınır Ticaret Merkezlerinin ilk olarak, pilot bölge olarak belirlenen Gaziantep-Akçakoyunlu / Ayn El Soda ve Kilis-Öncüpmar / Babulselema sınırında eĢzamanlı olarak kurulması kararlaĢtırılmıĢtır. 2005 Eylül ayında Suriye tarafına iletilen Sınır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına iliĢkin çerçeve anlaĢma taslağının, Suriye makamları tarafından 19 Ocak 2006 tarihinde
23
olduğu gibi kabul edildiği bildirilmiĢtir24. Ancak halihazırda Suriye ile Türkiye
sınırında sınır ticaret merkezi bulunmamaktadır.
Sınır ticaretine iliĢkin yapılan son düzenleme halen yürürlükte olan 15.09.2009 tarihinde yürürlüğe giren 2008/14451 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıdır25
.
1.4. Sınır Ticaretinin Kapsamı Sınır Ticaretinin Kapsamı
Sınır ticaretin kapsamını, bu kapsama giren iller, eĢyalar ve sınır ticareti yapabilecek kiĢiler oluĢturmaktadır. Türkiye‟de sınır ticareti kapsamına giren iller; Artvin, Ardahan, Iğdır, Ağrı, Van, Hakkari, ġırnak, Mardin, ġanlıurfa, Gaziantep, Kilis, Hatay‟dır26.Tablo 1: Sınır ticaretine yetkili gümrük idarelerini ve sınır ticareti yapılacak iller
(2008/14451 Sy. BKK’ dan alınmıştır.)
24 TAN-ALTUNDAL, ,a.g.e, s.28.
25 16.05.2009 tarihli ve 27230 sayılı Resmi Gazete ‟de yayımlanmıĢtır. 26
2008/14451 Sy. BKK, mad.2.
YETKĠLĠ ĠL SINIR ĠLĠ YETKĠLĠ GÜMRÜK KAPISI ÜLKE
ARTVĠN SARP GÜRCĠSTAN
ARDAHAN TÜRKGÖZÜ GÜRCĠSTAN
IĞDIR DĠLUCU NAHÇIVAN
IĞDIR GÜRBULAK ĠRAN
AGRI GÜRBULAK ĠRAN
VAN KAPIKÖY ĠRAN
HAKKARĠ ESENDERE ĠRAN
ġIRNAK HABUR IRAK
MARDĠN NUSAYBĠN SURĠYE
ġANLIURFA AKÇAKALE SURĠYE
GAZĠANTEP KARKAMIġ SURĠYE
KĠLĠS ÖNCÜPINAR SURĠYE
Sınır ticaretine konu eĢyalar, sınır ticaretinin yapılacağı illerin ihtiyaçlarına göre valilikleri tarafından oluĢturulan Ġl Değerlendirme Komisyonlarınca27
belirlenen yıllık olarak DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına bildirilerek buradan gelen uygunluk belgeleriyle cinsi, miktar ve değer kotaları belirlenen eĢyalardan oluĢmaktadır28
.
Sınır ticareti kapsamında değer kotası29
olarak ülke bazında 30 milyon ABD Dolarına kadar tarım ürünleri ve 70 milyon ABD Dolarına kadar sanayi ürünleri olmak üzere yıllık toplam tutarın azami 100 milyon ABD Dolarına kadar olan ve sınır ticaretine iliĢkin yasal mevzuatla kısıtlanmayan eĢyanın ithali yapılabilmektedir. Söz konusu sektörel değerler ilgili sınır illerine paylaĢtırılması suretiyle tespit edilmektedir. Bu kapsamda yapılacak ithalat değer limitlerinin tespitinde ilgili sınır illerinin nüfusu göz önünde bulundurulmaktadır30. Yine değer kotası olarak her bir
gerçek ya da tüzel kiĢi tarafından ayda toplam 50.000 ABD karĢılığı Türk Lirası‟na kadar değerdeki eĢya ithal edilebilmektedir31
.
Sınır Ticaretinin Uygulamasına ĠliĢkin Tebliğ‟in 15. Maddesi sınır ticareti kapsamında olmayan eĢyaya iliĢkin sınırlamaları belirtmektedir. Tebliğde belirtildiği Ģekliyle bu eĢyalar:
“(1) İhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış ve ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılmış maddeler, ticaret politikası önlemleri kapsamındaki kota, korunma, damping ve sübvansiyona karşı vergi önlemlerine tabi ürünler ile 5201 sayılı Harp Araç ve Gereçleri ile Silâh, Mühimmat ve Patlayıcı Madde Üreten Sanayi Kuruluşlarının Denetimi Hakkında Kanun kapsamında kontrole tabi ürünler sınır ticaretine konu edilemez.
27Vali veya Vali Yardımcısı baĢkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürü,
Ticaret Odası veya Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkârlar Odası temsilcilerinden oluĢan komisyon.
28
2008/14451 Sy. BKK, mad.7.
29 Sınır ticareti kapsamında ithal edilecek ürünlerin azami değerini belirten kota.
30DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı, Sınır Ticaretinin Uygulamasına İlişkin Tebliğ(İhracat:2009/7),
16.06.2009 tarih ve 27260 sayılı R.G, mad.10.
31
(2) Sınır ticareti kapsamında petrol ve petrol ürünleri ticareti yapılamaz. (3) Yerli üretimin ve imalatın korunması ile ithalatta ve iç piyasada haksız rekabetin önlenmesi kapsamında çay, şeker, fındık ve antepfıstığı, canlı hayvan, et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri ile Dış Ticaret Müsteşarlığınca ithalatının durdurulması gerektiği bildirilen diğer ürünlerin ithalatına izin verilmez.
(4) Tarım ve Köy işleri Bakanlığınca bazı tarım ürünleri için belirlenen ülkemizdeki hasat dönemlerinde ilgili ürünlerin sınır ticareti yoluyla ithalatına izin verilmez.
(5) Sınır ticareti kapsamında transit ticarete müsaade edilmez.
(6) İthalat Rejimi Kararı, İhracat Rejimi Kararı ve Dış Ticarette Teknik Düzenlemeler ve Standardizasyon Rejimi Kararı ve diğer mevzuatla ihracı ve ithali izne tabi ürünlerin sınır ticaretine konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile mümkündür.32”
Sınır ticareti kapsamında yapılacak olan ihracatla ilgili olarak yürürlükteki yasal mevzuatta ithalatta olduğu gibi belirli bir değer kotası bulunmamaktadır, ancak sınır ticaretinin karĢılıklı anlaĢmalarla yapıldığı göz önüne alındığında komĢu ülkenin de bu konuda belirleyeceği kotalar olması muhtemeldir. Değer kotası olmasa da eĢya bazında yukarıdaki tebliğ maddesinde de belirtildiği gibi ihracı yasak olan eĢya kapsam dıĢında olup, izne tabi eĢya ise ilgili mercilerin izni ile sınır ticareti kapsamına alınabilmektedir.
Sınır ticareti yapabilecek kiĢiler ise sınır ticaretine konu ilde en az iki yıldan beri ikamet eden ve merkezleri bu ilde olan esnaf ve tacirlerdir33.
32 DTM, Sınır Ticaretinin Uygulamasına İlişkin Tebliğ, mad.15 33
Sınır ticaretinin kapsamı ülkemizin ticaret politikaları doğrultusunda yasal mevzuatta yapılacak değiĢikliklerle geniĢletilebileceği gibi daraltılabilmektedir.
II. BÖLÜM
SINIR TĠCARET MERKEZLERĠ, KURULUġU, ĠġLEYĠġĠ,
YASAL DÜZENLEMELER
Sınır Ticaret Merkezleri, sınır ticaretinden ayrı olarak düĢünülmemelidir. Daha çok sınır ticaretini kolaylaĢtırmaya ve canlandırmaya yönelik kurulmuĢlardır. Bu bölümde Sınır Ticaret Merkezleri‟nin tanımı, kuruluĢ amaçları, iĢleyiĢi ve bunu sağlayan yasal düzenlemeler ayrıntılı olarak ele alınmaya çalıĢılacak.
1. SINIR TĠCARET MERKEZLERĠ (STM)
Sınır ticaretinin yapıldığı merkezler olarak genel bir tanımlaması yapılabilecek olan STM‟nin amacı, inĢası ve iĢleyiĢinin ayrıntılı olarak ele alınması gerekmektedir.
1.1. Sınır Ticaret Merkezi’nin Tanımı ve Amacı
STM, sınır ticaretinin daha etkin ve verimli bir Ģekilde yapılabilmesi amacıyla sınır ticaretine konu illerde ve sınır ticareti yapan iki ülkenin sınırında kurulan ticaret merkezlerdir34. Sınır ticaretin kolaylaĢtırılması amacıyla kurulan açık pazar yerleri olarak da tanımlanabilir.
2003/25075 sayılı BKK‟ na göre Türkiye‟de Artvin, Ardahan, Kars, Iğdır, Ağrı, Van, Hakkari, ġırnak, Mardin, ġanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde
34 Sınır Ticareti Merkezleri Kurulmasına ĠliĢkin Karar, 10.04.2003 tarihli 25075 sayılı Resmi Gazete,
STM kurulması öngörülmektedir. Ancak halihazırda Ağrı-Sarısı, Hakkari-Esendere ve Van-Kapıköy STM faal durumdadır35.
STM‟lerin genel olarak amacı sınır ticaretinin daha etkin ve verimli bir Ģekilde yapılmasını sağlamak olmakla birlikte maddeler halinde sıralamak gerekirse36;
Bölge halkının ihtiyaçlarının mahallinde, kısa sürede temin ve tedarik ederek bölge ekonomisine canlılık getirilmesi,
Bölge insanına daha ucuz mal sağlanması,
Sınır ticaretinin bu merkezler vasıtasıyla gerçekleĢtirilmesi,
STM‟ de sergi ve satıĢ için konulan eĢyanın önemli bir miktarının komĢu ülke tacirine satıĢının yapılması, komĢu ülkeden gelen eĢyanın ise ithal edilmek üzere STM‟ de sergilenmesi.
DıĢ ticaret hacmi içinde sınır komĢularımızın payının artması, Kayıt dıĢı ticaretin asgariye indirilmesi,
Ġstihdamın arttırılması,
Sınır ticaretinin daha kolay ve verimli bir Ģekilde yapılması
Sınır ticaretine iliĢkin denetimlerin daha etkin bir Ģekilde yapılabilmesi olarak sıralanmaktadır.
1.2. Sınır Ticaret Merkezi’nin KuruluĢu
Sınır Ticaret Merkezleri; Sınır Ticareti kapsamındaki illerde iki ülkenin sınır bölgesinde, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı'nın koordinatörlüğünde, Milli Savunma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı ile Devlet Planlama TeĢkilatı MüsteĢarlığı ve Gümrük MüsteĢarlığı temsilcilerinden oluĢan bir komisyonun
35 Ġbrahim Halil SUGÖZÜ-Melike ATAY, “Sınır Ticaretinin Bölge Ekonomisi Üzerindeki Etkileri
Kapsamında Habur Sınır Kapısı”,www.iibf.sirnak.edu.tr/indir.php?id=Jl2LDr1k.pdf. (16.04.2012); Ayrıca “Van Sınır Ticaret Merkezi Açıldı” www.internethaber.com/van-sinir-ticaret-merkezi-acildi- EriĢim(15.12.2010).
36 Halit HANOĞLU, “Sınır Ticaret Merkezleri”, Gümrük Dünyası Dergisi, sayı 40, Ankara, 2004,
oybirliğiyle yapacağı teklif üzerine DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı'nın bağlı olduğu Devlet Bakanlığı'nın onayı ile kurulmaktadır37
.
STM‟nin sadece bir ülke tarafından kurulması buralardan sınır ticareti için yeterli değildir. Ticaretin iki yönlü yapılabilmesi için karĢı ülkeler ile de mutabakatın sağlanması gerekmektedir. Sınır komĢusu iki ülkenin karĢılıklı mutabakatı ve anlaĢma yapmaları ile STM kurularak karĢılıklı sınır ticareti bu merkezlerden yapılabilmektedir. Halihazırda Türkiye ile Ġran arasında 30 Eylül- 2 Ekim 2003 tarihlerinde Ġran'da Türkiye-Ġran Ortak Ticaret Komitesi II. Toplantısı neticesinde düzenlenen Mutabakat Zaptı düzenlenmiĢ bulunmaktadır. Bu mutabakat neticesinde Ağrı-Sarısu, Hakkari-Esendere ve Van-Kapıköy'de STM kurulması ÖngörülmüĢ olup bu STM ler halen faaliyette bulunmaktadırlar38
.
STM kurulması öngörülen sınır illerinin tamamında STM bulunmaması komĢu ülkeler ile tam anlamıyla mutabakat sağlanamamıĢ olmasından kaynaklanmaktadır.
Sınır Ticaret Merkezleri'nin inĢası, iĢletilmesi, fiziki olarak düzenlenmesi, stok kontrollerinin yapılması ile bu merkezlere giriĢ ve çıkıĢlara iliĢkin usul ve esaslar Gümrük MüsteĢarlığı'nın bağlı olduğu Devlet Bakanlığı'nca tespit edilmektedir. Gıda maddelerinin stoklanmasında kullanılacak depoların asgari hijyenik ve teknik Ģartlarının belirlenmesinde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı'nın görüĢünün alınması gerekmektedir39
.
1.3. Sınır Ticaret Merkezi ĠnĢası
STM kurulması için gerekli onay alındıktan sonra STM iĢleticisi tarafından inĢası yapılır veya yaptırılır.
37 2003/25075 sy. BKK, Mad.5. 38 HANOĞLU, “A.g.m”, S.2. 39
STM ĠĢleticisi,STM kurulması için onay verilen ilin, il özel idaresi, il ve ilçe ticaret odası veya il ve ilçe ticaret ve sanayi odası, esnaf ve sanatkarlar odaları birliği ile en az iki ihracatçı birliğinin katılımıyla oluĢturulan anonim Ģirkettir. Bu anonim Ģirket STM nin bağlı bulunduğu Gümrük ve Muhafaza BaĢmüdürlüğüne baĢvuruda bulunarak gerekli iĢletme iznini almasına müteakip inĢaatı yapar veya yaptırır40
.
ĠnĢası yapılan STM‟de bulunması gereken nitelik ve Ģartlar:
Ġhraç ve ithal eĢyasının birbirinden fiziksel olarak ayrı bölümlerde sergilenmesini; dıĢarıdan gelecek müdahalelerin engellenmesini, gerektiğinde satıĢ ve depolama yerleri ile laboratuarların da yer aldığı bölümlerin bulunmasını sağlayacak Ģekilde inĢa edilmeleri,
Ġhtiyaca göre boyutlarının geniĢletilebilmesi veya daraltılabilmesine imkan tanıyacak Ģekilde projelendirilmeleri,
GiriĢ ve çıkıĢ bölümlerinin fiziki olarak birbirinden ayrılması ve çevreden tecrit edilmesini sağlayacak yüksek duvarların inĢa edilmeleri,
Bulunduğu sahanın tamamen aydınlatılması ve güvenlik kameraları ile donatılması ve saha zemininin, yoğun araç trafiği, yükleme ve boĢaltma faaliyetlerinin sorunsuz olarak yürütülmesini sağlayacak Ģekilde asfalt ya da beton ile kaplanması,
Mağazaların araçlara eĢya yüklenmesi ve tahliyesine uygun Ģekilde yapılandırılmaları,
Asgari 45 ton tartma kapasitesine sahip kantar kurulması,
40DTM, Sınır Ticareti Merkezleri Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik,
Bulunduğu sınırın geçiĢ noktasına yeterli uzunlukta raylı siteme sahip kapı kurulması,
Gümrük idaresince gümrük iĢlemlerinin elektronik ortamda yapılması için kullanılan Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri (BĠLGE) sistemi ve diğer yazılımlar için gerekli bilgisayar ve internet altyapısının hazırlanması,
Görev yapacak kamu personelinin etkin, etkili, sürekli ve düzenli hizmet verebilmeleri için gerekli ısınma, aydınlatma, su ve haberleĢme ve benzeri gibi imkânlara sahip hizmet binaları ile burada faaliyet gösteren tacir ve esnafın temel ihtiyaçlarını karĢılayacak binaların yapılması,
GiriĢ-çıkıĢ kapısında gümrük muhafaza görevlilerinin ve güvenliği sağlayacak personelin kullanabileceği uygun mekân oluĢturulması.
Bu nitelik ve Ģartların denetiminin de STM‟nin bağlı bulunduğu Gümrük Müdürlüklerince yapılması gerekmektedir41
.
2. SINIR TĠCARET MERKEZLERĠ’NĠN ĠġLEYĠġĠ
STM‟lerin iĢleyiĢi il valilikleri ve bölgedeki yetkili gümrük müdürlüklerince yapılmakta olup yasal mevzuatla ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢtir.
41DTM, Sınır Ticaret Merkezlerinin Fiziki Olarak Düzenlenmesi, Eşya Ve Stok Kontrollerinin
Yapılması İle Bu Merkezlere Giriş Ve Çıkışlara İlişkin Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik, Resmi
2.1. Sınır Ticaret Merkezi ĠĢleticisi ve Mağazalar
STM‟nin iĢletmesi yukarıda da tanımı yapılan STM iĢleticisi olan anonim Ģirket tarafından yapılmaktadır. STM inĢasının tamamlanmasının ardından burada faaliyet gösterecek mağazalarda sınır ticareti iĢlemleri gerçekleĢtirilecektir.
STM mağazaları, buralarda faaliyet gösteren mağazaları ifade etmektedir. Sınır illerinde faaliyet gösteren tacirler veya esnaflar STM içerisinde mağaza iĢletebilmek için Mağaza ĠĢletme Ġzni almak zorundadırlar. Ġzni alabilmek için;
Tüzel kiĢi tacir ise; Sınır Ticaret Merkezleri kurulması için onay verilen ilde asgari üç yıldır faaliyette bulunuyor olması,
Esnaf veya gerçek kiĢi tacir ise; Sınır Ticaret Merkezleri kurulması için onay verilen ilde en az üç yıldır basit veya gerçek usulde vergi mükellefi olarak faaliyette bulunan gerçek kiĢiler olması,
Gerçek kiĢilerin tamamının veya tüzel kiĢilerin yönetim kurulu üyeleri ve Ģirket müdürleri ile Ģirket sermayesinin %10 undan fazlasına sahip olanların;
Hırsızlık, emniyeti suiistimal, dolandırıcılık, sahtecilik, yalan yere Ģahitlik, yalan yere yemin, suç tasnii, iftira, irtikap, rüĢvet ve ihtilas cürümlerinden biri dolayısıyla hapis cezası, vergi kaçakçılığı veya Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu ve Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanuna muhalefetten mahkum olmamaları gerekir42
.
Bu Ģartları taĢıyan gerçek ya da tüzel kiĢiler STM iĢleticisinden mağaza kiralayarak iĢletme izni almak üzere STM iĢleticisi kanalıyla faaliyet gösterilecek STM‟nin bağlı bulunduğu gümrük idarelerine baĢvuruda bulunurlar. Gerekli Ģartları taĢıyanlara mağaza iĢletme izni verilerek faaliyete geçmeleri sağlanmaktadır.
42DTM, Sınır Ticareti Merkezleri Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik,
2.2. Değerlendirme Komisyonu
Sınır ticaretine konu ilin Vali veya Vali Yardımcısı baĢkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürü, Tarım Ġl Müdürü, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği ile Ġl Ticaret Odası veya Ġl Ticaret ve Sanayi Odası temsilcilerinden oluĢan komisyondur. Bu komisyon sınır ticaretine kapsamında ithal edilecek olan ilin ihtiyacı olan eĢyalara iliĢkin kotaları belirlemektedir43
.
Yıllık olarak belirlenen kotalar valilikçe DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına bildirilmekte ve müsteĢarlık Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığının görüĢlerini alarak belirlenen il kotalarını ilgili valiliklere bildirmektedir44.
Burada belirlenen il kotaları sadece STM‟nden yapılacak ithalata iliĢkin kotalar değildir. Sınır ticareti kapsamında yapılacak ithalata iliĢkin kotalardır. STM sınır ticaretine konu olan illerin tamamında bulunmadığından bu illerin ihtiyaçları dâhilindeki il kotaları yine kendi değerlendirme komisyonları tarafından belirlenmektedir.
Ayrıca Değerlendirme Komisyonu il ihtiyacı olarak ithal edilecek ürünler belirlendikten sonra Uygunluk Belgesi düzenleyerek bu ürünlerin kim tarafından ne kadar ithal edileceğine dair dağılımı da belirlemektedir45.
2.3. Sekretarya
STM ve Sınır ticaretine iliĢkin sekretarya hizmetleri il Ticaret Odası veya il Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yerine getirilmektedir. Ġl Değerlendirme Komisyonun kararı çerçevesinde, hizmetlerin yürütülmesinde yardımcı olmak üzere
43 2003/25075 sy. BKK, Mad.10.
44 DTM, Sınır Ticareti Merkezlerinden Yapılacak İthalat ve İhraca İlişkin Yönetmelik, Resmi Gazete,
13.12.2003 tarihli, 25315 sayılı, mad.7.
45
sekretaryada, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliğinden de bir personel görevlendirilebilir. Vali veya görevlendireceği Vali Yardımcısı tarafından Sekretaryanın faaliyetleri ve iĢlemleri denetlenebilmektedir. Sekretaryanın baĢlıca görevleri;46
Sınır ticareti yapmak isteyen esnaf ve tacirin Sınır Ticareti Belgesi ve Ġthalat Uygunluk Belgesi baĢvurularını kaydetmek ve varsa eksikliklerini tamamlattırmak,
Durumu sınır ticareti yapmaya uygun olanların müracaatlarını, Yönergede belirtilen belgeler tam olarak, Ġl Değerlendirme Komisyonunun onayına sunmak,
Esnaf veya tacirin Ġthalat Uygunluk Belgesine iliĢkin talebinin Ġl Değerlendirme Komisyonuna sunulmasından önce, ilgili ürün için Ġle tahsis edilmiĢ Ġthalat Kotaları veya Ġthalat Değer Limiti kapsamındaki bakiye miktarı veya değeri tespit etmek,
Ġl Değerlendirme Komisyonu tarafından uygun görülen ürünler için Ġthalat Uygunluk Belgesi tanzim etmek,
Düzenlenen Ġthalat Uygunluk Belgesine ait bilgilerin kaydını tutmak,
Ġthalat Uygunluk Belgesi düzenlenenlerin listesini valiliğe ve gümrük idaresine bildirmek,
Düzenlenen Ġthalat Uygunluk Belgeleri kapsamında gerçekleĢen ithalata iliĢkin istatistikleri tutmak ve yıllık kotaların aĢılmamasını teminen kontrol etmek,
Ġlgili gümrük idaresince gönderilen gümrük beyannamelerine dayalı olarak sınır ticaretine ait istatistiki bilgileri derlemek ve bunların aylık, üçer aylık ve yıllık
4646
dönemler halinde Valilik kanalıyla DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına iletilmesini sağlamak,
Sınır ticaretine iliĢkin tespit edilen veya esnaf ya da tacirden intikal eden görüĢ ve sorunları Ġl Değerlendirme Komisyonuna sunmak ve ilgililere cevap vermek,
Ġthalat Değer Limiti uygulaması kapsamında düzenlenen Ġthalat Uygunluk Belgelerinin yıllık toplam değerinin, ürün bazında il için tahsis edilen yıllık sektörel değer limitinin aĢılmamasını teminen kaydi takibini yapmak,
Ġl Değerlendirme Komisyonu tarafından verilen ve Yönergede belirtilen diğer görev ve hizmetleri yürütmek.
2.4. Sınır Ticaret Bürosu
Sınır ticaretinin ve bünyesindeki STM‟nin, sınır ilindeki ilgili kurum ve kuruluĢlar arasında koordinasyon içinde yürütülmesini teminen, Valilik Makamının gözetim ve denetiminde Ġl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü bünyesinde Sınır Ticareti Bürosu kurulmaktadır. Büronun baĢlıca görevleri Ģunlardır47
;
Sınır ticaretine iliĢkin olarak Valiliğin ilgili kurum ve kuruluĢlarla yazıĢmalarını yapmak ve Ġl Değerlendirme Komisyonu ile koordinasyonu sağlamak,
Sınır ticaretine iliĢkin konularda Valiliğin sekretarya hizmetini yürütmek,
Sınır Ticareti Belgeleri ile sekreterya tarafından düzenlenerek bir örneği valiliğe gönderilen Ġthalat Uygunluk Belgelerinin arĢiv kaydını tutmak,
Sınır ticaretine iliĢkin istatistikleri tutmak.
2.5. Sınır Ticaret Merkezi’nden Ġthalat
Ġthalat iĢlemleri için öncelikli olarak il ihtiyacının belirlenmesi gerekmektedir. Ġl Ġhtiyacı her yıl Ġl değerlendirme Komisyonu tarafından belirlendikten sonra Valilik tarafından hazırlanan yıllık ürün talep listeleri, ürünlerin 12 haneli Gümrük Tarife Ġstatistik Pozisyonu (G.T.Ġ.P.) ve ürünlerin tam isimlerinin belirtilmesi suretiyle, her yıl Ekim ayı sonuna kadar DıĢ Ticaret MüsteĢarlığına (Ġhracat Genel Müdürlüğü) bildirir. DıĢ Ticaret MüsteĢarlığının koordinasyonunda Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı ile yapılacak değerlendirme neticesinde il ihtiyacı kapsamında bir yıl için uygun görülen Ġthalat Kotaları ve/veya Ġthalat Değer Limitleri, Ġthalat Uygunluk Belgelerinin düzenlenmesinde esas alınmak üzere, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından her yıl Ocak ayının ilk beĢ iĢ günü sonuna kadar ilgili valiliklere bildirilmektedir48
.
STM‟inde ithalat iĢlemleri STM iĢleticisi ve/veya mağazalar tarafından yapılmaktadır. Mağaza iĢleticisi ithalat yapabilmek için öncelikle Sınır Ticaret Belgesi ve ithal edeceği ürüne iliĢkin Uygunluk Belgesi almak zorundadır.
Uygunluk Belgesi, Ġl değerlendirme Komisyonu tarafından- sınır ticareti kapsamında ithal edilecek il ihtiyacı her bir eĢya için ayrı olarak- düzenlenen ve eĢya kotasının belirlendiği belgedir.
Ġthalat yapacak olan esnaf ya da tacir Uygunluk Belgesi alabilmek için sekretarya kanalıyla Ġl Değerlendirme komisyonuna baĢvurur. Komisyon, talep edilen ürünün ve miktarının değerlendirilmesinde il ihtiyacı ölçütü ile talep sahibinin vergi ve sosyal sigorta prim borcunun olup olmadığı, son bir yıla ait iĢletme cirosu, esnaf veya tacirin sektörel ticari faaliyeti ile daha önce adına tahsis edilmiĢ Ġthalat Uygunluk Belgeleri kapsamında gerçekleĢtirmiĢ olduğu ithalata iliĢkin veriler de göz
48
önünde bulundurarak Uygunluk Belgesi verir49. Daha sonraki aĢamada ithalatçı bu
belgede belirtilen üründen belirtilen miktar kadar ithal edebilir. Her bir eĢya için ayrı ayrı Uygunluk Belgesi düzenlendiği düĢünülürse bir esnaf ya da tacire birden fazla uygunluk belgesi verilebildiği anlaĢılmaktadır.
Sınır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tarım ürünlerinden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %60'ı ile Katma Değer Vergisinin tamamı; ithal edilecek sanayi ürünlerinden ise sadece Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisinin tamamı tahsil edilmektedir50
.
Ayrıca daha önceki bölümde belirtildiği gibi her türlü ürün STM kapsamında ithal edilememektedir. Gerek değer kotası gerekse eĢya bazında Sınır Ticareti kapsamına girmeyen ürünlerin STM‟inden ithalatı mümkün değildir. AĢağıda örek olarak Hatay Ġli 2011 yılı tarım ürünleri listesi verilmiĢtir. Listeden de anlaĢılacağı üzere tarım ürünlerinin ithalatında hasat dönemleri de dikkate alınmaktadır.
Tablo 2: Hatay Ġli 2011 yılı Sınır Ticareti Kapsamı Tarım Ürünleri Listesi
SIRA NO ÜRÜN G.T.Ġ.P BĠRĠM KOTA ĠTHALATIN SERBEST OLDUĞU DÖNEM 1 Adaçayı 1211.90.85.00.27 ton 1
2 Ağaç Kavunu 0805.40.00.00.00 ton 20
3 Anason 0909.10.00.00.00 ton 10
4 Antep Fıstığı
Kabuğu
2306.90.90.00.00 ton 100
5 Bademiçi 0802.12 ton 100 1
Kasım-1 Eylül 6 Badem (Kabuklu) 0802.11 ton 100 1 Kasım-1 Eylül 7 Badem Kabuğu (yakacak olarak) 2306.90.90.00.00 ton 100
8 Biber (YeĢil) 0709.60.10.00.11 ton 100
9 Buğday 1001.90.99-10.01.90.99.00.11 ton 3.000
49 DTM, Sınır Ticaretinin Uygulanmasını İlişkin Tebliğ, Mad.11. 50
(Ekmeklik) 10 Ceviz(Kabuklu) 0802.31.00.00.00 ton 50 11 Ceviziçi 0802.32.00.00.00 ton 50 12 Çam Fıstığı 0802.90.50.00.11 ton 5 13 Çörekotu 0910.99.91.00.14 ton 10 14 Fasulye (Kuru) 0713.31.00.00.19- 0713.32.00.00.19- 0713.33.90.00.00- 0713.39.00.00.19-0713.90.00.00.15 ton 200 1 Aralık-1 Ağustos 15 Hurma 0804.10.00.00.00 ton 500
16 Isırgan otu 1207.99.97.90.00 ton 10
17 Kakule 0908.30.00.00.00 ton 5
18 Karabiber 0904.12.00.00.00 ton 5
19 Karanfil 0907.00.00.00.00 ton 5
20 Keten Tohumu 1204.00.90.00.00 ton 10
21 Kına 1404.90.00.91.00 ton 3 22 Kimyon 0909.30.00.00.11 ton 5 23 Kusburnu 0810.90.95.00.13 ton 5 24 Mercimek (YeĢil) 0713.40.00.00.12 ton 500 15 Ekim-1 Mayıs 25 Mercimek (Kırmızı) 0713.40.00.00.13/0713.40.00.00.19 ton 500 15 Ekim-1 Mayıs
26 Nohut 0713.20.00.00.19 ton 400 15
Ekim-1 Temmuz 27 Odun (yakmaya mahsus ve coniferales odunları hariç) 4401/4403/4407 ton 36.000 28 Pirinç 1006.30.94\ 1006.30.48 ton 500 29 Prina (Zeytin Küspesi) 2306.90. ton 2.000 30 Salep 0714.90.19.00.12 ton 15
31 Sarımsak 0703.20.00.00.12 ton 100 1 Mart- 1
Haziran
32 Soğan (Kuru) 0703.10.19.00.11 ton 500
33 Soğan (Taze) 0703.10.19.00.12 ton 500
34 Yerfıstığı 1202.10.90.00.00-1202.20.00.00.00 ton 15 1 Mart-1 Ağustos 35 Yulaf 1004.00 ton 15 36 Zencefil 0910.10.00.00.00 ton 3 (Kaynak: http://www.antakyatso.org.tr/Suriye-Turkiye-1322)
2.6. Sınır Ticaret Merkezi’nden Ġhracat
STM‟nde Sınır Ticaret Belgesi ile STM iĢleticisi ve/veya mağaza iĢleticileri tarafından Türk menĢeli ürünlerin ihracatı ihracat mevzuatı doğrultusunda yapılmaktadır. STM, gümrük iĢlemlerinin yürütülmesinde Türkiye Gümrük Bölgesi dıĢında addedilmektedir. Ayrıca buralardan yapılacak ihracatta sınır ticareti yapılan ülke ile yapılan mutabakat doğrultusunda ürün ihracı yapılmaktadır51
.
Ġhracatı yapılacak ürün bazında ülkemizin ihracat mevzuatı dıĢında bir kısıtlaması ya da ekstra bir teĢviki söz konusu değildir. Burada esas olan ilgili ülke ile varılan mutabakattır. Ġthalatta ülkemizin belirlediği ürünler karĢı ülkenin ihracatını oluĢturduğu gibi ihracatta da karĢı ülkenin belirlediği ürünler ülkemizin ihracat ürünlerini belirlemektedir. Her ne kadar ihracat konusu ürünlerle ilgili özel teĢviklerimiz bulunmasa da karĢı ülkenin kendi ithal edeceği ürünlerde sağlayacağı muafiyetler ülkemizin ihraç edeceği ürünlere teĢvik sağlamıĢ olmaktadır.
2.7. Yolcu ĠĢlemleri
STM iĢleticileri veya mağazaları, yolculara satacakları eĢyanın ithalat iĢlemlerini yerine getirdikten sonra satıĢa sunabilirler. Yolculara satılacak miktar, esnafa dağıtımı yapılacak miktarın %20 sini geçemez.
Yolcular, STM ĠĢleticisi veya STM de yer alan Mağazalardan, 07.10.2009 tarihli ve 27369 Resmi Gazete‟de yayımlanan 2009/15481 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı‟nda belirtilen yolcu beraberi zati ve hediyelik eĢyalardan belirtilen miktar ve değeri geçmemek üzere gümrük iĢlemleri bitirilmiĢ eĢyayı satın alabilirler.
Yolculara eĢya satıĢı durumunda, satıĢın bizzat yolcuların kendisine yapılması esastır. Vekâlet ve pasaport ibraz edilse dahi yolcu dıĢındaki bir kiĢiye satıĢ yapılamaz52
.
51 DTM, Sınır Ticareti Merkezlerinden Yapılacak İthalat ve İhraca İlişkin Yönetmelik, Mad.5. 52 DTM, Sınır Ticareti Merkezleri Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik,
2.8. Denetimler
Öncelikle STM ĠĢleticisi ve Mağaza iĢleticilerinin sorumluluklarına değinmek gerekirse bu sorumluluklar53;
STM ĠĢleticisi, STM‟nin tamamının genel bakım ve onarımını yapmak, bina ve tesisatında sonradan meydana gelecek arızaları tamir etmek, hizmetlerin hızlı yapılmasını teminen yeni teknolojinin gerektirdiği alet ve cihazları sağlamak, izinsiz olarak tesisleri hiçbir surette değiĢtirmemek, geniĢletmemek ve daraltmamakla, mağaza iĢleticisinin bu yönetmelikte belirtilen Ģartları kaybetmesi halinde gümrük idaresine bildirmekle yükümlüdür.
STM ĠĢleticisi ve Mağaza ĠĢleticileri; eĢyanın STM de bulunduğu süre içerisinde gümrük gözetimi altında bulunmasını sağlamak, eĢyanın iyi muhafaza edilmesi konusunda yükümlülüklerini yerine getirmek ve izinde belirtilen Ģartlara uymak zorundadır.
STM ĠĢleticileri ve/veya STM Mağaza ĠĢleticileri, STM ye alınan eĢyanın bu merkezlere girerken gümrük idaresince tespit edilen miktarı üzerinden ve eğer tespit yapılmamıĢsa belgelerinde yazılı miktarları üzerinden, STM de eĢya değiĢtirilmesinden, gümrük idaresine karĢı mali bakımdan sorumludur.
STM ĠĢleticileri ve Mağazaları tutacakları giriĢ, çıkıĢ kayıt ve muhasebelerini gümrük denetlemesini sağlayacak Ģekil ve usullere uygun surette yürütmek zorundadır.
STM ĠĢleticisi, Sınır Ticaret Merkezlerinde yer alan mağazaları kiraya vermeye ve kira gelirlerini tahsil etmeye; ithal edilecek eĢyaya iliĢkin belirlenen il kotalarını STM içerisinde bulunan mağazalara talep edilen miktar ve mağaza sayısını dikkate alarak tahsis etmeye yetkilidir.
53 DTM, Sınır Ticaret Merkezlerinin Fiziki Olarak Düzenlenmesi, Eşya Ve Stok Kontrollerinin
