1 Şubat 1973
u ^3
WC/
"Başlatılan ayaklanmalar başarılı
olmadığı zaman büyük devletler
araya girerek Osmanlı Devletini
yatıştırmağa çalışıyorlardı.,,
Hürriyet
| ERM ENİ
!
M ESEI
t
.
e s i n i n
. .
1
L ' ç y
üzü
W
HIDERLEYEN.
E .E S E NTarihimiz Ermeni isyanları
ile
©
T
ARİHİMİZ Ermenilerin yarattıkları gösteriler,
kalkışma teşebbüsleri ve kanlı isyanlarla dolu
dur. Bunları şöylece sıralayabiliriz.
1 — E r z u r u m olayı
( 2 0 Ha zi ra n 1880)
Rusların Ermenilere silâh yardımı yaptıklarını ve bu si lâhların kilisede depolandığı nı haber alan Vali Samih Pa şa bir baskın tertipler, kili senin etrafı asker ve polisler tarafından çevrilir. Ancak baskının yapılacağını öğrenen komiteci Ermeniler tertibat almışlardır. Karşılıklı ateş baş lar. 3 asker 1 polis şehit e- dilir. Kiliseye girilir, fakat si lâhlar bulunmaz.
2 — K um ka pı göste
risi ( 1 8 9 0 T e m m u z )
(Musa Bey) adında Mut- ki’li birinin bir Ermeni kızım iğfal ettiği iddiaları ü- zerine şikâyetler avvuka çıkar
Musâ Eey yargılanmak üzere İstanbul’a gönderilir, fakat beraat eder.
Bu basit gibi görünen olayı Ermeni komitecileri dörtbaşı mamur kullanmaya çalışmış lar iyi işleyen propaganda a- raçlarıyla bütün dünyaya, kabartarak, yaymışlardır. Öy le bir hava yaratılmıştı ki ar tık, Ermeniler ne yapsalar haklı idiler, dünyanın hıristi- yan kamuoyu karşısında. Ni tekim bundan cesaret alarak Kumkapı gösterilerini tertip lemişler, haksız da görülme mişlerdir.
Kumkapı gösterileri doğru dan doğruya Hınçakların ter tibidir. Adâlet istemek gibi dünya kamu oyuna da hoş gelen bir amaçla tertiplenen gösterilerde önce bildiriler dağıtılarak Ermeniler tahrik
edilmiş, arkadan patrikhane nin ele geçirilmesi Ermeni patriğinin saraya gönderilme si gibi zorlamalarla devam etmiştir. Kumkapı gösterile rinde silâhlı çatışmalar da olmamış değildir. Ancak Hın- çak mensubu Ermeniler bu çatışmalarda hayli çekingen davranmışlar, askerin davra nışı karşısında çekilmişlerdir.
3 — Y o z g a t ,
M e r z i
fon ve Kayseri o l a y
ları ( 1 8 9 2 - 1 8 9 3 )
Bu olaylar da doğrudan doğruya Hınçak örgütünün faaliyetine bağlıdır. Hmçak’- lar o dönemde Kayseri’den başlayarak Yozgat’ta. Mer zifon’da, Çorum’da ve diğer yakın şehirlerde kuvvetlen meye, örgütlerini geliştir meye girişmişlerdi. Bu geliş me çetecilik faaliyetiyle des tekleniyordu. Artık “ Hın- çak” tam anlamıyla bir a- narşi bir terör örgütü ola rak icrayı faaliyet etmeye başlamıştı. Bir yandan kov boy filmlerinde gördüğümüz gibi posta arabaları yolları kesilerek soyuluyor, arabala rın asker koruyucuları öldü rülüyor, öte yandan Hınçak komitesi hükümet taraftan Ermeniler hakkında ölüm kararı alıyordu. Bu tür giri şimler öylesine artmıştı ki 1894 yılının Mart avı sonlarında ayinden dönen pat rik Aşıkyan’a bile suikast ya pılmak istenmiş ve patrik ö- lümden kıl payı kurtulmuş tur.
4 — Z e y f u n
( Süley -
m an iye ) isyanı
( 1 8 9 5 E y l ü l )
Zeytun isyanından tarih daima bir kara leke olarak söz eder. Zira bu isyanda gö zü dönmüş komiteciler insan lık dışı davranışların örnek lerini vermişler, halk ve ada let isteklerini artık kanla, si lâhla yürütmeye başlamışlar dır.
Genellikle kıpırdanış içinde olan Zeytun'da en önemli ha reket 16 Eylül’de baş verdi. Aslında bu bir kıpırdanış da değil, düpedüz isyandı. Telg raf telleri kesilmiş, kışla et rafında tertibat alınmıştı. Kanlı bir sonuç getirdi Zey tun isyanı, Ermeniler beş- yüzden fazla askerle komu tanlarım esir ettiler ve ço ğunu Zeytun’lu Ermeni ka dınlarına öldürttüler. Bu is yan bir taraftan Ermeniler i- çin insanlıktan öte oldu ğu gibi bir taraftan da Os manlI devleti için haysiyet kinciydi. Zira İstanbul’dan gönderilen kuvvetlerle kanlı Zeytun muhasara edilmişti a- ma, devlet merkezindeki bü yük elçiler yine işe karışmış lar, Osmanlı devletini bir a- vuç sergerdeyle anlaşmaya mecbur bırakmışlardı. Zaten bugün de Ermenilerin sonuç suz direnmeleri bâlâ o gün lerden kalan yargılara, o gün lerden kalan şımarıklıklara dayanmaktadır.
“ Zeytun” daha önce de bir kaç defa isyan etmiştir. Fa kat bu isyan diğerlerine göre havli önemlidir ve Ermeniler bilinen kadarıyla belli yön de mesafe almaya çalışmak tadırlar.
5 — BabIâli y ür üy ü*
şü ( 1 8 9 5 E y l ü l )
Yukarda Hınçakların Er meniler üzerindeki etkileri nin arttığından söz etmiştik. Gerçekten Hınçak komitesi artık azıtmıştır, amaca e- rişmek için yapmayacağı ha reket yoktur. Üstelik komite
dış ülkelerle pek yakın te maslara da girmiş, davranış ları hakkında Osmanlı Hü kümetine değil de, “ Ecnebi sefirlere’’ bilgi verir olmuş tur.
1895 yılı Eylülünün üçüncü Pazar günü yapılan gösteri lerde de aynı yol izlendi. Se firlere bilgi verildi, bir an lamda izin almdı ve kilisede ki pazar ayininden sonra “ Yaşasın Ermenistan ’ çığlık ları arasında BabIâli’ye doğru harekete geçildi. Çoğu Ana dolu’dan getirilmiş, birhiriyle anlaşmayan beş bin kadar gösterici idiler. Arada silâhlar atıyorlar, sanki koskoca dev leti yıkacaklarmış gibi hükü met merkezine doğru yürü yorlardı. Sonuçta asker karış tı işe. Çatışmalar oldu, dağıl dılar. Kiliselere sığındılar. Böylece ümit bağlanan bir gösteri de başarısızlıkla bitti.
6 — Van isyanı
( 1886-1 H a zi r a n )
Van’daki isyan, komiteleri nin semizlendiği kanısına va ran Rusya ve İran’ın tahri kiyle başlatılmıştır. Rus silâh larıyla donatılan Ermenilerin başına, dış ülkelerde eğitilen sergerdeler geçirilmiş, toplam sayıları 600 olan isyancı ların arasına özellikle Rus, Bulgar ve Amerikan tebaası Ermenilerin sokulmasına dik kat edilmiştir.
İsyan bir yandan Türklere karşı, öte yandan hükümete bağlı olan Ermenilere karşı yönetilmiştir. Nitekim Van bölgesinin ruhani başkanı Ra- gos kiliseye giderken öldürül müş, komiteciler âdeta kendi aralarında bir kanlı hesaplaş maya girmişlerdir. Bu hesap laşmada şüphesiz komiteciler suçluydular .Ne var kı yine dış ülkelerin baskısiyle Os- manlı Devleti isyancılara açık ça müsamaha etmiş, bu dav ranış Türk halkı arasında sa bırları taşıracak bir etken olmuştur.
Y A R I N :
Sason
isyanları
ve
Osmanlı Bankası
olayı
AZILI Ermeni Komitacı Antranik Paşa ve bölükbaşıları. Soldan sağa: Oturan lardan 4’üncli Antranik Paşa, 5'inci Işhan Arhutyan, 6’ıncı K. Balayar (sağda) ayakta polis komiseri Hapani Şcrane.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
