T. C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
İSLÂM HUKUKU BİLİM DALI
MÂTURIDI’NİN TE’VILÂTÜ’L-KUR’ÂN’INDA FIKHI
GÖRÜŞLERİ
(BAKARA SURESİ-İBADETLER ve HELALLER-HARAMLAR)
Cavit YILDIZ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Doç. Dr. İsmail BİLGİLİ
Bilimsel E tik Sayfası Ö ğ r e n c in in Ad ı S oya dı C a v i t Y I L D I Z N u m a r a s ı 1 6 8 1 0 6 0 4 1 0 1 3 A n a Bi l i m / Bi l i m Dalı T e m e l İsl am B i l i m l e r i / I s l a m H u k u k u P r o g r a m ı Tezl i Y ü k s e k Li sans X D o k t o r a T e z i n Adı M â t u r î d î ’nin T e ’v î l â t ü ’ l-K.ur’â n ’ ı n d a Fıkhı G ö r üş l e ri ( B a k a r a S u r e s i - İ b a d e t l e r v e H e l a l l e r - H a r a m l a r ) B u t e z i n h a z ı r l a n m a s ı n d a bi l i ms e l e t i ğ e ve a k a d e m i k k ur al l a ra ö z e n l e ri ayet edi l d i ğ i n i , t ez i ç i nde ki b ü t ü n bi l gilerin etik d a v r a n ı ş v e a k a d e m i k k u r al l a r ç e r ç e v e s i n d e el de e d i l e r e k s u n u l d u ğ u n u , a y r ı c a t ez y a z ı m k u r a l l a r ı n a u y g u n o l a r a k h a z ı r l a n a n b u ç a l ı ş m a d a b a ş ka l a r ı nı n e s e r l e r i n d e n y a r a r l a n ı l m a s ı d u r u m u n d a b i l ims el kur a l la r a u y g u n o l a r a k a t ı f y a p ı l d ı ğ ı m bi l di r i r i m.
Cavit Y IL D IZ İmza
Y ÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Ö ğ re n c in in
Adı Soyadı CAVİT YILDIZ N umarası 168106041013
Ana Bilim / Bilim Dalı TEM EL İSLAM BİLİMLERİ / İSLAM HUKUKU Programı Yüksek Lisans
Tez Danışmanı DOÇ. DR. İSMAİL BİLGİLİ
Tezin Adı
M A T U R ID I'N IN T E 'V IL A T U 'L -K U R 'A N 'IN D A F IK H I G Ö R Ü Ş L E R İ (B A K A R A S U R E S İ-İB A D E T L E R ve H E L A L L E R -H A R A M L A R )
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan “M âturîdî’nin T e ’vîlâtü’l-K ur’ân’ında Fıkhî Görüşleri (Bakara Suresi Örneği)” başlıklı bu çalışm a 17/06/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürim iz tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Ö Z E T
Öğren
cinin
Adı Soyadı Cavit YILDIZ
Numarası 168106041013
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri / İslam Hukuku
Programı Tezli Yüksek Lisans X
Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. İsmail BİLGİ Lİ Tezin Adı
M âturîdî’nin T e’vîlâtü’l-Kur’an’ında Fıkhî Görüşleri (Bakara Suresi- İbadetler ve Helaller-Haramlar
M â v e râ ü n n e h ir bölgesinin S e m e rk a n t şe h rin d e d ü n y a y a gelen E b û M a n s u r M â tu r îd î (333/944), k elâm ve fık ıh a la n ın d a H a n e fî m ezh eb in in önd e gelen re is le rin d e n d ir. M â tu rîd i, k e lâ m î m eseleler b a ş ta o lm ak k ay d ıy la a h lâ k i, sosyal ve fık h î p ro b le m le re ilişkin g etird iğ i çözüm ö n e rile rin d e n a s la rın y a n ın d a a k la d a g erek e n d eğ eri ve önem i v erm iş, fa rk lı d ü şü n cey e sa h ip o la n a k a rş ı m ü sa m a h a y ı ve ö te k in in g ö rü şle rin e saygı g ö sterm ey i sağlam ış, g e re k y aşad ığ ı d ö n em d e ve g erek se g ü n ü m ü z d e g ö rü ş le rin d e n etk ilen en ilim çev re leri ile b u ekole m e n su p to p lu m la rın b a sk ın özellikleri o lm u ştu r.
E s e rle rin d e n g ü n ü m ü z e k a d a r ik isin e u la şa b ilm iştir. B u n la rd a n
T e ’v îlâ tü ’l-K u r ’an ilk d irâ y e t te fs irle rin d e n b irisi o lm asın ın y a n ın d a , özellikle
a h k â m â y e tle rin in te fsirin d e fık h ın u sul ve m eselelerine d a ir k o n u la ra genişçe y e r v e rm iş tir. B u çalışm am ızd a B a k a r a su resi özelinde M â tu r îd î’n in fık h î g ö rü şle rin i incelem eye çalıştık. Üç b ö lü m d en o lu şan çalışm am ızd a, M â tu r îd î’nin h a y a tı ve eserle ri, H a n e fî geleneği içerisin d ek i k o n u m u , iç tih a t ehliy etin e sa h ip o lu p olm ad ığ ı, eğer sah ip se h a n g i ta b a k a m ü ç teh id i o ldu ğu , fık h i g ö rü şle rin d e H an e fîle rle ay n ı k a n a a tti p ay laştığ ı y ö n le r ile a y rı d ü ş ü n d ü ğ ü h u s u s la r b elirlen m ey e g a y re t g ö sterilm iştir.
A n a h ta r K elim eler: im a m M â tu rîd î, H an efi F a k ih i, iç tih a t E hliyeti,
A B S T R A C T
s o
-=
%
Name and Sumame Cavit YILDIZ Student Number 168106041013
Department Basic Islamic Sciences / Islamic Law
Study Programme
M aster’s Degree
(M A .) X
Doctoral Degree
Supervisor Doç. Dr. İsmail BİLGİ Lİ Title of the
Thesis/Dissertation
M âturîdî’s Juridical Opinions in his work T a ’w ilâ ta l-Q u r’ân; the Case o f (Surah al-Baqara-Worshıps And Halals-Harams)
A b u M a n s u r a l-M â tu rîd î (333/944), w ho w as b o rn in S a m a rk a n d in M a w a r a u n n a h r reg io n , is one o f th e p ro m in e n t h ead s o f th e H a n a fi school in th e field o f theology a n d ju ris p ru d e n c e . A p a r t fro m th e sc rip tu re s M â tu r îd i gave n ecessary im p o rta n c e to th e reaso n in o r d e r to p ro v id e th e solu tio n fo r th e p ro b lem s p rim a rily re s tric te d to theolo gical issues as w ell as m o ra l, social an d ju rid ic a l th em es. H e e n s u re d to le ra n c e o f w h om has d iffe re n t th o u g h ts a n d re sp e c t fo r th e view s of th e o th e r. T h u s, his ideas, w h e th e r in his life tim e o r to d a y , h av e becom e d o m in a n t c h a ra c te ristic s o f th e sch o larly en v iro n m en ts w h om h av e been influen ced by his view w ith th e societies belong to th is school.
Tw o o f his w o rk s am o n g th e o th e rs h av e re a c h e d to th is d ay. O n e o f th o se T a ’w ilât a l-Q u r’ân w h ich besides b eing th e f ir s t c o m m e n ta ry o f th e Q u r ’a n by so u n d o pinion (tafsir b i’d-dirayah) it gives a w ide ra n g e o f ju rid ic a l issues on p rin c ip le a n d details a b o u t th e in te rp re ta tio n o f th e ju r id ic a l verses in p a rtic u la r. In th is stu d y , w e trie d to exam ine ju r id ic a l op inio ns o f M â tu r îd î in th e case o f S u r a t a l-B a q a ra . I n o u r stu d y w h ich consists o f th re e sections, w e trie d to d e te rm in e th e life o f M â tu r îd î a n d his W o rk s, th e p o sition he h a d in th e H a n a fi tr a d itio n co n sid erin g w h e th e r he h a d th e cap a city of ijtih a d o r no t, if he h a d in w h a t d eg ree he g ain ed as a legal e x p o u n d e r o f Islam ic law (m u jta h id ) a n d w ith r e g a rd to his ju rid ic a l op inions in w h a t o p in io n he ag ree d w ith H an afis a n d in w h a t he differed.
İÇ İN D E K İL E R
İÇ İN D E K İL E R ...i
Ö N S Ö Z ... v
K IS A L T M A L A R ...vii
G İR İŞ ... 1
Çalışm anın Amacı ve Ö n e m i... 1
Çalışm anın Sınırlandırılm ası... 2
Çalışm ada İzlenen Y ö n tem ...3
Çalışm ada K ullanılan K ay n ak lar...3
B İR İN C İ B Ö L Ü M M Â T U R ÎD Î’N İN H A Y A T I V E İL M İ K İŞ İL İĞ İ 1. M âturîdî’nin H a y a tı... 5
1. 1. Yaşadığı Coğrafya, Siyasi ve Dini O rtam ... 5
1.2. İsmi, D oğum Yeri ve K ü n y e si... 7
1.3. Ailesi, N esebi ve V e fa tı...8
2. M âturîdî’nin Eğitim H ayatı ve İlm î K işiliğ i... 10
2. 1. Öğrenim H ay atı... 10
2. 2. Hocaları ... 12
2. 3. Ö ğ ren cileri... 13
2.3.1. E b û ’l-Hasan Ali b. Saîd er-Rüstüfağnî (3 4 5 /9 5 6 )...13
2.3.2. Hâkim es-Sem erkandî (3 4 2 /9 5 4 )...14
2.3.3. Ebû M uham m ed A bdülkerim b. M ûsâ b. Îsa el-Pezdevî (390/1000) ...14
2.3.4. Ebû A hm ed el-İyâzî (IV, IX. asrın başları)... 14
3. Ebû M ansur M âturîdî’nin E se rle ri... 15
3.1.1. M eâh iz ü 'ş-şerâi...16
3.1.2. K itâbu'l-Cedel fi u sû li'l-fık h ...16
3. 2. G ünüm üze U laşan E s e r le r i... 17
3.2.1. T e’vîlâtü’l-K ur’â n ... 17
3.2.2. K itâbu’t-T evhîd...18
3.3. Günümüze U laşm ayan E serleri...19
İK İN C İ B Ö L Ü M M Â T U R ÎD Î’N İN T E ’V ÎL Â T Ü ’L -K U R ’Â N ’IN D A F I K H İ G Ö R Ü Ş L E R İ 1. M âturîdî’nin H üküm leri A çıklam a M eto d u ... 21
1.1. Fıkhî Görüşlerinin Oluşum unda M etodo lojisi... 21
1.2. Bazı Temel Fıkhî G ö rü şle ri... 24
1.2.1. Genel A n la y ışı... 25
1.2.2. İcmâ A n lay ışı... 26
1.3.3. Kıyas A nlayışı... 27
1.4.4. İstihsan A nlayışı...28
1.4.5. İçtihat Anlayışı ... 29
2. Bakara Suresindeki Fıkhî H ü küm ler/İbadetler... 30
2.1. N am aza D air H ü k ü m le r... 30
2.1.1. N am azın M ahiyeti ve Farz O lu ş u ... 31
2.1.2. Salât-i V usta’nın M ah iy eti... 32
2.1.3. H areket Halindeki V asıtalarda N am az K ılm anın H ü k m ü ...34
2. 1. 4.T ahvîlü’l-K ıb le ...34
2.1.5. N am azda K ıbleye Y önelm enin H ü k m ü ... 36
2.2. Zekâta D air H ü k ü m le r...37
2.2.2. Ticaret M alları ve Toprak Ü rünlerinin Z e k â tı...39
3. O ruca D air H ü k ü m le r... 41
3. 1. O rucun Tanımı ve Farz O lu şu...41
3.2..M azeret N edeniyle Tutulam ayan O ruçların K azası...42
3.3. M azeret N edeniyle Tutulam ayan O ruçlar N asıl K aza E d ilir... 43
3.4. Seferîliğin M ahiyeti ve Seferde O r u ç ... 44
3.5. Sahur V a k ti... 45
3.6. Î ’tik â f İbadetine D air H ü k ü m le r... 46
4. Hac ve U m re İbadetine D air H ü k ü m ler... 47
4.1. Hac ve U m renin M ahiyeti ve H ü k m ü ... 47
4.2. Haccın E dâ Vakti ve İh ram ... 48
4.3. Hac ve U m rede Sâ’y ... 49
4.4. Hac ve U m renin T am am lanam am ası... 51
4.5. Haccın Edasında Gelir Sağlayıcı F aaliyet... 52
5. D iğer H üküm ler/H elaller-H aram lar... 53
5.1. Tem iz Şeylerin M ubah, Pis Şeylerin Haram O lu şu ...53
5.1.1. Ölmüş H ayvanın H ü k m ü ...54
5.1.2. Zaruret H alinde Ölü H ayvanın Etinden Y ararlan m a... 54
5.1.3. Ölü Hayvanın Etinden Y ararlanm ada Ö lç ü ... 55
5.2. K um ar ve İçkinin Haram O lu şu ... 56
5.3. M üslüm an O lm ayanlarla Evlenm enin Hukuki D u ru m u ...57
5.4. Yeminin Fıkhi H üküm leri...60
5.4.1. Yemini L a ğ v ... 60
5.4.2. Yemini Ğ a m u s... 61
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M
M Â T U R ÎD Î’N İN F IK H Î G Ö R Ü Ş L E R İN İN D E Ğ E R L E N D İR M E S İ
1. H anefî Fakihi O larak M âturîdî... 63
1. 2. H anefî Fıkhına K atkısı ve M ezhep İçerisindeki K o n u m u ... 65
1.2.1. H anefî K aynaklarda Y er A lan G ö rü şle ri...65
1.2.2. Hanefi'lerden Farklı Fıkhi G örüşleri... 67
1.2.2.1. Salât-i V u stâ... 67
1.2.2.2. el-M ey te... 67
1.2.2.3. Âm Lafızların D e la le ti...68
1.2.3..D iğer Hanefi'lerle Aynı G örüşte O lduğu K o n u lar...68
1.2.4. İstatistiki D u ru m ... 70
1.2.5. M ezhep İçerisindeki K o n u m u ... 71
1.2.6. Genel Fıkhi H üküm ler/A sıllar... 73
S O N U Ç ... 74
Ö N S Ö Z
M âverâünnehir bölgesinde H anefî m ezhebinin önde gelen im am larından Ebû M ansur M âturîdî (333/944), insanlığın ortak mirası olarak kabul ettiği bilim in çeşitli alanlarından yararlanm ış, Ebû H anîfe gibi büyük bir üstadın köklü geleneğinden beslenm iştir. D üşünce yapısının oluşum unda bunların yanında, karşılaştığı herhangi b ir olaya, gelişm eye ve bilgiye açık olması, onlarla etkileşim içerisinde bulunm ası gelmektedir. Bu nedenle, Selçuklu ve Osm anlı gibi siyasi ve kültürel oluşumları onun düşünce yapısının dünyaya kazandırdığı bir arm ağan olarak değerlendirm ek m üm kündür.
Farklı fikir ve düşüncelere açık olan M âturîdî, hikm et kavram ını bilginin ışığı altında her şeyi kendi yerine koymak, her türlü hakkı sahibine ulaştırm ak olarak görmüştür. O nun fikir ve düşünceleri ile hikm et kavram ına yüklediği geniş anlam bir bütün olarak değerlendirildiğinde, günüm üz hukuk felsefesi ve hukuk sosyolojisi konusunda yapılacak çalışm alara ciddi katkılar sağlayacağı görülecektir.
M âturîdî, yaşadığı dönem de eğitim -öğretim faaliyetleri ile sürekli iç içe olm uş ve sonraki nesillere birçok eser bırakm ıştır. G ünüm üze kadar ulaşabilen eserlerinden Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’an incelendiğinde, önemli b ir dirâyet tefsiri olm asının yanı sıra, ahkâm âyetleri yorum lanırken ağırlıklı olarak fıkhî konulara da yer verildiği görülm ektedir. Y akın zam anda ilmi ve akadem ik çevrelerce söz konusu eserin bu yönü çalışm alara konu olmuştur. Çalışm am ızda B akara suresi özelinde M âturîdî’nin fıkhi görüşlerini incelerken bu yönde gerçekleştirilen gayretlere az da olsa bir katkı sunmayı amaçladık.
B u bağlam da, Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’a rt da fıkhî hüküm leri açıklarken izlediği yöntem, H anefî geleneği içerisindeki konum u, içtihat ehliyetine sahip olup olmadığı, eğer sahipse hangi tabaka m üçtehidi olduğu, ayrıca, fıkhî görüşlerinde diğer Hanefî'lerle aynı kanaatti paylaştığı yönler ile ayrı düşündüğü hususlar belirlenm eye gayret edilmiştir.
H er çalışm anın şüphesiz b ir karar ve inşâ süreci vardır. Ö ncelikle M âturîdî gibi büyük bir şahsiyetin fıkhî görüşlerini çalışm a konusu olarak öneren, süreç boyunca iletişim ini her daim açık tutan, gerçekleştirm iş olduğum uz görüşm elerde
ufkum u açan, çalışm anın başlangıcından nihayetine kadar şahsım dan her türlü destek ve gayretini esirgem eyen, ciddi anlam da yönlendirm e ve katkılarda bulunan m uhterem hocam Doç. Dr. İsmail B İL G İL İ’ye en içten duygularım la teşekkürlerim i sunar, Y üce A llah’tan sağlık ve huzur dilerim. Ayrıca, jü rid e bulunup katkı veren değerli hocalarım a şükranlarım ı arz ederim. Y ine çalışm a sırasında her daim teşvik ve desteğini gördüğüm m eslektaşlarım B aşm üfettiş Dr. M ustafa Asım CO ŞK U N ve M üfettiş Y ardım cısı Ekrem SO LM A Z’a da teşekkürlerim i iletirim. Son olarak çalışm a sürecinde daim a desteklerini gördüğüm eşim ve çocuklarım a en kalbi teşekkürlerim i sunarım.
G ayret bizden, m uvaffakiyet Y üce A llah’tandır.
Cavit YLDIZ K onya-2019
K IS A L T M A L A R
a.g.e. Adı Geçen Eser
a.g.m. Adı Geçen M akale
bkz. Bakınız
c. C ilt
çev. Çeviren
CÜ İFD C um huriyet Ü niversitesi İlâhiyat Fakültesi D ergisi D İA Türkiye D iyanet V akfı İslâm A nsiklopedisi
D EÜ D okuz Eylül Ü niversitesi
ed. Editör
Hz. Hazreti
krş. K arşılaştırm a
nşr. N aşir
ö. Ölüm
r.a. R adıyallahü Anh
s. Sayfa
s.a.v Sallallâhu aleyhi ve sellem
thk. Tahkik E den
trc. Tercüm e
TD V Türkiye D iyanet Vakfı
G İR İŞ Ç a lışm an ın A m acı ve Ö nem i
Hicri üçüncü yüzyılın ikinci yarısı ve dördüncü yüzyılın ilk yarısında M âverâünnehir bölgesinde uzun b ir hayat süren, kelâm ilm indeki şöhretiyle öne çıkan Ebû M ansur M âturîdî, fıkhî yönü daha az bilinen bir ilim ve fikir adamıdır. Yaşadığı dönem de en azından bölgesinde M üslüm anlar arasında tanınm asına rağmen, kelâm ilm inde dahi m eslektaşı ve çağdaşı sayılan E b û ’l H asen el-E ş’arî (ö. 324/935) kadar şöhrete sahip olduğunu söylem ek m üm kün değildir. Bu durum un nedenleri arasında, M âturîdî’nin yaşadığı coğrafyanın o dönem de hilâfetin merkezi olan B ağdat ile M ekke-M edine gibi İslâm ’ın doğduğu ve intişarının başladığı şehirlere uzak olm ası ve usul-i fıkha dair yazdığı eserlerinin günüm üze kadar ulaşm am ası sayılabilir.
M âturîdi, kelâm î m eseleler başta olm ak kaydıyla ahlâki, sosyal ve fıkhî problem lere ilişkin getirdiği çözüm önerilerinde nasların yanında akla da gereken değer ve önemi verm iş, hocalarının hocası olarak kabul edilen Ebû H anîfe (ö. 150) gibi akıl ile naklin çatışması durum unda, ikisinin arasını uzlaştıran bir anlayışı geliştirm iştir. O ’nun geliştirdiği söz konusu anlayış, farklı düşünceye sahip olana karşı m üsam ahayı ve ötekinin görüşlerine saygı gösterm eyi sağlamış, gerek yaşadığı dönem de ve gerekse günüm üzde görüşlerinden etkilenen ilim çevreleri ile bu ekole m ensup toplum ların baskın özellikleri olmuştur.
D iğer yandan, M âturîdî’nin günüm üze ulaşabilen eserlerinden T e ’v îlâ tü ’l-
K u r ’an incelendiğinde, eserin ilk ve önemli bir dirayet tefsiri olm asının yanı sıra,
ahkâm âyetlerini yorum larken ağırlıklı olarak fıkhî konulara değindiği ve eserin önemli yönlerinden birisini bu alanın oluşturduğu görülm ektedir. A ncak Te ’v îlâ tü ’l-
K u r ’a n ’ın bu yönünü esas alan çalışm aların yeterince olm adığı, yakın zam anda ilmi
ve akadem ik çevrelerce bu yönü üzerinde de çalışm aların yapıldığı anlaşılm aktadır. Bu çalışmada, M âturîdî’nin T e ’v îlâ tü ’l K u r ’a n ’ı bağlam ında ve daha çok Bakara suresi özelinde fıkhi görüşlerini irdeleyerek kelâmi yönüne kıyasla daha az bilinen fıkhi görüşlerini ve fıkhî görüşlerinin oluşum unda izlediği yöntem i anlamayı amaçladık. H anefî m ezhebi m ensuplarınca itikatta im am olarak kabul edilen gerek
Türkistan coğrafyasında ve gerekse A nadolu’da Türkler üzerinde fikirleri ile etki bırakan bu önemli şahsiyetin yeni nesiller tarafından tanınm asını, ilim erbabı, ilâhiyat cam iası ve entelektüel çevrelerin üzerine borç olduğu kanaatini taşım aktayız.
Ç a lışm an ın S ın ırla n d ırılm a sı
B akara suresi K u r’an ’ın en uzun suresi ve içerik olarak da çok fazla ahkâm ayetlerini kapsam aktadır. Te ’vîlâtü ’l-Kur ’â n ’da bu suredeki ayetlerin açıklam ası yapılırken nam az, sadaka, zekât, oruç, hac ve um re gibi tem el ibadetlere dair fıkhi hüküm lere tem as edildiği gibi, kısas, vasiyet, evlenme, boşanm a, emzirme, nafaka, faiz, alış-veriş ve borç alıp verm e gibi m uam elâta dair fıkhi hüküm lerin de yer aldığı, ayrıca, içki ve kum arın yasaklanm ası, yalan yere yem inin kötü sonuçları, ölmüş hayvan eti, kan, dom uz eti ve A llah’tan başkası adına kesilen hayvanların etlerinin haram kılınm ası gibi konulara dair hüküm lerin bulunduğu görülm ektedir.
Bakara suresindeki ayetlerde geçen fıkhi hüküm lerin tam am ı- özellikle m uam elata dair konular- bu çalışm anın kapsam ını aşacağı düşüncesinden hareketle, namaz, zekât, oruç ve hac gibi İslâm ’ın bina edildiği tem el esaslar ile bunların alt konularına tem as eden ayetlerde geçen fıkhî hüküm lerin yanında, tem iz olm ayan şeylerin haram oluşu, içki ve kum arın yasaklanm ası, M üslüm an olm ayan kadınlarla evlenm e ve yem ine dair ahkâm ın araştırılm ası ile sınırlandırılm ıştır.
Bu çerçevede, birinci bölüm de M âturîdî’nin H ayatı ve Eserleri hakkında bilgilere yer verilm iş, ancak bu hususta çok sayıda çalışm a yapıldığı dikkate alınarak özet açıklam alarla yetinilm iş; M âturîdî’nin ilmi kişiliği ve kabiliyeti, hocaları ve yetiştiği ilmi geleneğin Ebû H anîfe’nin fıkhi birikim inden ne ölçüde etkilendiği gibi hususlar yapılan çalışm alar ve kaynaklarda geçen bilgiler doğrultusunda irdelenm eye çalışılmıştır.
İkinci bölüm iki başlık altında değerlendirilm iştir. Ö ncelikle M âturîdî’nin fıkhi hüküm leri ortaya koyarken izlediği yöntem açıklanm aya çalışılmış, ikinci kısım ise çalışm anın ana konusunu teşkil eden B akara suresinde geçen fıkhi hüküm lere ayrılmıştır. B urada M âturîdî’nin fıkhi görüşlerine yer verilm iş, söz konusu görüşler yer yer Ebû B ekr M uham m ed b. Ebû Sehl A hm et es-Serahsî (483/1090)’nin
A lâaddîn Ebû B ekr b. M es’ûd b. A hm et el-K âsânî (587/1197)’nin B e d â î’ü ’s-S a n â ’î isim li eserlerinde yer alan fıkhî hüküm lerle karşılaştırılm aya çalışılmıştır.
Ü çüncü bölüm de söz konusu fıkhi görüşlerden hareketle genel bir değerlendirm e yapılm ak suretiyle, M âturîdî’nin H anefî geleneği içerisindeki konum u, içtihat ehliyetine sahip olup olm adığı, sahipse hangi tabaka müçtehidi olduğu, fıkhi görüşlerinde Hanefi'lerle aynı kanaatte olduğu yönler ile ayrı düşündüğü hususlar belirlenm eye gayret edilmiş, ayrıca, çalışm a sırasında M âturîdî’nin fıkhi kanaatlerini tem ellendirirken zikrettiği genel ilkelerden tespit edilebilenler bir başlık altında tadat edilmiştir.
Ç a lışm a d a İzlen en Y ö n tem
M âturîdî’nin T e ’v îlâ tü ’l-K u r ’ân adlı eserinde ve B akara suresi özelinde fıkhi görüşleri incelenirken öncelikle m üellif hakkında yazılm ış kitap, tez, m akale gibi ulaşabilen literatürün taram ası yapılm ış, surede geçen ahkâm ayetleri Ebû A bdullâh M uham m ed b. A hm ed el-K urtûbî’nin (671/1273) el-C âm iu li A h k â m i’l-K u r ’ân adlı klasik tefsiri ile yaşayan âlim lerden M uham m ed Ali es-Sabûnî’nin A hkâm Tefsiri taranm ak suretiyle ahkâm ayetleri belirlenm iştir. B u çerçevede çalışm anın sınırları da dikkate alınarak H anefî m ezhebinin klasik fıkıh kitaplarında yer alan sistem atiğine göre nam az, zekât, oruç ve hac gibi tem el ibadetlere ait fıkhi konular alt başlıklar altında açıklanm ıştır. D iğer yandan, “D iğer H üküm ler/H elaller- H aram lar” başlığı altında belirlenen dört farklı konu ise K u r’an ’ı- K erim ’de âyetlerin yer aldığı sıraya göre adlandırm a yapılarak fıkhi görüşler izah edilmiştir.
Ç a lışm a d a K u lla n ıla n K a y n a k la r
B u tez çalışm asını yaparken öncelikle M âturîdî’nin kendi eserlerinden yararlanılm ış, bu bağlam da, M urtaza B edir ve B ekir Topaloğlu’nun m üşterek editörlüğünde ilm î neşri gerçekleştirilen Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’ân ve bu neşir heyetinden bazı kişilerce yapılan Türkçeye tercüm esi esas alınarak fıkhî görüşleri belirlenm iştir. B ibliyografyada zikredilen eserlerin yanı sıra, Şükrü Ö zen’in E b û M ansur
M â tu r îd î’nin F ıkıh U sulünün Yeniden İnşâsı isim li doçentlik çalışması, A lm an
R udolph U lrıch’in S em erka n t’ta E hl-i Sünnet K elâm ı “M â tu rîd î” ve M urat Şim şek’in İm âm E b û H anîfe ve H anefîlik isim li eserleri, A hm et A k ’ın M â tu rîd î
K aynaklarda M â tu rîd î ve M âturîdîlik adlı doktora çalışm ası, ayrıca, Talip Ö zdeş’in M â tu r îd î’nin F ıkh î Yönü ve M etodu Üzerine B azı D eğerlendirm eler ile İsmail
B ilgili’nin H a n efî H u ku k M edeniyetine İm am M â tu r îd î’nin E tkisi adlı m akalelerinden önemli ölçüde istifade edilmiştir.
B İR İN C İ B Ö L Ü M
M Â T U R ÎD Î’N İN H A Y A T I V E İL M İ K İŞ İL İĞ İ 1. M â tu r îd î’n in H a y a tı
1. 1. Y aşad ığ ı C o ğ rafy a, Siyasi ve D ini O rta m
H anefî m ezhebinin önde gelen âlim lerinden olan ve “M âturîdîlik” adlı kelâm î ekolün kurucusu kabul edilen Ebû M ansur M âturîdî, Sâm ânîlerin1 (Sam anoğulları) M âverâünnehire hâkim oldukları bir dönem de yaşam ıştır. Abbasi D evletinin merkezi otoritesinin iyice zayıfladığı bir dönem de hüküm süren Sâmânîler, siyasi bakım dan önceleri Abbasi devletine bağlı iken sonraları m üstakil yönetim şeklini almıştır. M âverâünnehir bölgesi, Ceyhun nehrinin doğu tarafı olup, bölgede yaşayan halkın İslâm ’ı kabul etm elerinden sonra bu ism in kullanılm aya başladığı kaynaklarda yer alm aktadır.2
B ölgenin önemli yerleşim birim lerinden Tirmiz, N esef, Taşkent, Fergana, Buhara ve Sem erkant gibi şehirler tarihi süreç içerisinde hep birer ilim ve kültür m erkezi olmuştur. Ö zellikle Sem erkant şehri, çevre köylerden gönderilen çocukların ilim tahsil ettikleri ve özellikle usul ilm inde ileri düzeyde olan,3 İslâm dinin bu bölgede yayılm asından sonraki dönem lerde, başta kelâm, fıkıh ve tefsir olm ak üzere değişik alanlarda eğitim faaliyetlerinin yoğun bir şekilde sürdüğü önemli m erkezlerden birisi haline gelm işti.4
Bu bağlam da, M âturîdî’nin yaşadığı dönem ve coğrafyanın, onun düşünce ve görüşlerinin oluşm asında önemli katkısının olduğunu söyleyebiliriz. Z ira ilm î çalışm aların ve m ezheplerin sistemli yapılara kavuşm aya başladığı bu dönemde, hilâfet m erkezine uzak bir coğrafyada, ilmi hareketliliğin yoğun olduğu bir Türk
1 Sâmânîler; Abbasi Devleti döneminde Mâverâünnehir ve Horasan’da hicri 261-389 tarihlerinde hüküm süren bir hanedanlıktır. Geniş bilgi için Bkz. Usta, Mustafa, “Sâmânîler”, Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXV, ss. 54-58, Algül, Hüseyin, Çetin, Osman, İslâm Tarihi, Gonca
Yayınevi, İstanbul 1991, IV, 56.
2 Kutlu, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, TDV Yayınları, Ankara 2000, s. 149-153.
3 Makdisî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Beşşârî, Ahsenüt-
Tekâsim fîM a' rifeti '1-Ekâlim, edt; M. J. De Goeje, Leiden, 1906, s. 271.
beldesi olan Semerkant, M âturîdî’nin görüş ve değerlendirm elerinde etkili olm uş,5 böylelikle M âturîdî, itikatta orta yolu izleyerek Ehl-i Sünnet anlayışının temel prensiplerini K u r’an çerçevesince yerine oturtm aya çalışmış, nasların yanında akla da gerekli değeri vererek ölçülü ve dengeli görüşleri ile çağdaşı durum unda olan âlim lere göre farklılığını gösterm iştir.6
M âturîdî'nin yaşadığı ve tahsilini tam am ladığı Sâm ânîlerin özellikle birinci dönemi siyasi bakım ından oldukça sakin ve huzurlu olm asına rağmen, ilmi bakım dan verim li ve hareketlidir. Bu bağlam da, A bbasi iktidarının batı m erkezlerinde hoşgörü ile bakm adığı H aricilik, M ürcie, M utezile, Zeydilik ve İsm aililik gibi pek çok siyasi ve itikadî fırka, görüşlerini m erkezi otoritenin zayıfladığı M âverâünnehir bölgesinde yaym aya çalışm ışlar, bunun sonucunda fikrî düşüncede farklılık ve zengin bir entelektüel ortam oluşm uştur.7 B u bağlam da M âturîdî ve E b ü ’l-K asım İshâk b. M uham m ed b. İsmâîl el-K adî el-H akîm es-Sem erkandî (342/953) gibi H anefî âlim lerin değişik eğitim kurum larında ders okuttuğu gibi M utezile ve K errâm îlerin de çok sayıda m edresede tedrisat faaliyetleri bulunm aktaydı.8 İlk dönem lerde bölgede en güçlü biçim de tem sil edilen fıkıhta H anefilik, itikâtta M ü rcie’nin diğer ekollerden daha fazla taraftar edindiğini ve özellikle Türklerin hâkim iyet alanında olan yerleşim birim lerinde H anefiliğin adeta milli bir m ezhep haline gelm iş olduğunu söyleyebiliriz.
Şem suddin Ebû A bdillah M uham m ed b. A hm ed b. E bî B ekr el-B ennâ el- B eşşârî el-M akdisi (375/985),9 M âverâünnehir'de gördüğü din ve m ezheplere dair bilgi verirken, bölgenin ilim ve fıkıh yönünden gelişmiş, toplum tarafından kabul gören m ezheplerin de istikam et üzere olduğunu anlatır. Ehl-i b id ’at fırkaların Sicistan, Herat, N işabur'da az sayıda bulunduğunu, diğer yerleşim yerlerinde H anefî m ezhebinin benim sendiğini belirterek bölgede hâkim unsurun bu mezhep olduğunu 5 Terzioğlu Hülya, Mâturîdî’de Kadın Algısı Te’vîlâtü ’l- Kur ’an Bağlamında Bir İnceleme, Gökkubbe Yayınlan, İstanbul 2018, s. 14.
6 Özdeş, Talip, “Mâturîdî’nin Fıkhî Yönü ve Metodu Üzerine Bazı Değerlendirmeler,” Cumhuriyet
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sivas 1998. Sayı, 2, s. 344.
7 Mâverâünnehir bölgesinin dînî ve mezhepsel yapısıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Kutlu, Sönmez,
Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, ss. 156-287.
8 Ak, Ahmet, Mâtûrîdî Kaynaklarda Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Mezhepler Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, s. 82-84.
9 Makdîsî, Ahsenüt-Tekâsim adlı eserin sahibi ve Müslüman bir coğrafyacı olarak bilinmektedir. Geniş bilgi için bkz. Maına Tolmacheva, “Makdisi” DİA, XXVII/431, 432. İstanbul 2003.
kaydeder.10 D olayısıyla, M âturîdî’nin içinde doğup büyüdüğü, eğitim ve öğretim hayatının geçtiği söz konusu m uhitte, H anefîliğin hem ilm î çevrelerde ve hem de halk arasında baskın durum da olduğu anlaşılm aktadır. N etice olarak farklı görüş ve düşüncelerin serbestçe açıklanabildiği, fikri alana m üdahale etm eyen adaletli, hoş görülü ve özgürlükçü bir ortamla, H anefî m ezhebinin genel düşünce yapısındaki akla verilen değerin birleştiği bu zem in, M âturîdî gibi bu yönleriyle ön plana çıkan bir şahsiyetin yetişm esine önem li katkılarının olduğunu ifade edebiliriz.
1.2. İsm i, D oğum Y eri ve K ü n y esi
B iyografik kaynaklarda Ebû M ansur M âturîdî’nin asıl adı, M uham m ed b. M uham m ed b. M ahm ûd’dur. İlm î gayreti ve Ehl-i Sünnet dışı akım larla girdiği m ünazaralar nedeniyle kendisine “İm âm ü’l-hüdâ”, “İm âm ü’l-m ütekellim în”, “Reîsü E h li’s-sünne” gibi unvanlar verilm iş,11 aynı zam anda doğduğu yere nispetle de daha çok M âturîdî diye şöhret bulm uştur. Onun hakkında en önemli bilgileri veren E b ü ’l- M u ’în en-N esefî’nin (508/1115) T a b sıra tü ’l-edille isim li kelâm a dair m eşhur eserinde, eş-Şeyh el-İm âm Ebû M ansur M âturîdî şeklinde çok yerde geçm ektedir.12 Bu bilgilerden hareketle, künyesinin, Ebû M ansur M uham m ed b. M uham m ed b. M ahm ûd el-M âturîdî es-Sem erkandî olduğu söylenebilir.13 Kelam , tefsir ve fıkıh gibi ilim lere vukûfiyeti, geniş kültürü, ilmi üstünlüğü ve faziletli kişiliğinin çevresinde bilinm esine rağmen, hayatı hakkında kaynaklarda çok fazla bilgiye rastlanmaz. N ispet edildiği “M â tu r îd ” ya da “M âturit” Ceyhun ve Seyhun nehirleri arasında yer alan bölgenin en büyük m erkezlerinden Sem erkant’a bağlı bir köy iken, halen Ö zbekistan Cum huriyeti'nin sınırları içerisinde yer alan Sem erkant şehrinin dış m ahallesi durum undadır.14
10 Makdisî, Ahsenüt-Tekâsim s, 339.
11Leknevî, Ebül-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed, el-Fevâidü’l Bbehiyye fi Terâcimi’l-
Hanefiyye, Beyrut 1998, s. 195. İmam Ebu Yusr Muhammed Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, s. 3, Trc;
Şerafettin Gölcük, Kayhan Yayınlan, İstanbul 1998, Ebû Muhammed Abdülkadir b. Muhammed el- Kureşi, el-Cevâhirü’l-Mudıyye f î Tabâkti’l- Hanefiyye, Kahire 1993, II, 130, Taşköprüzâde Ahmet b. Mustafa, Miftâhu’s-Saâde, Dâru’l Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1985, s. 56-60.
12 Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Nesefî, Tebsıratü ’l- edille fî usûli’d-din, c. I, s. 19, 39, 338, Tenkidli Neşir Hüseyin Atay, Dursun Ali Düzgün, Ankara 2004, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları İkinci Baskı.
13 Özen, Şükrü, Ebû Mansur el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşası, İstanbul 2001, s. 7, Kutlu, Sönmez, Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, s. 271.
H ayatı hakkında kaynaklarda çok az bilgiye rastlanan M âturîdî’nin doğum tarihi konusunda da kesin bir kayıt bulunm am akta, bazı hocalarının vefat tarihleri ile kendisinin ölüm tarihinden hareketle çıkarım ve tahm inler yapılm aktadır. Bu bağlam da, M uham m et b. M ükâtil er-R âzî’nin 248/862 yılında vefat ettiğine dair bilgiden hareketle ve M âturîdî’nin bu zattan ders okuduğu dikkate alındığında, üçüncü yüzyılın ilk yarısının ortalarında -tahm inen 238/852 tarihinde- dünyaya geldiği ve öm rünün b ir asra yakın olduğu çağdaş araştırm acılar tarafından değerlendirilm ektedir.15 Bu görüşe itiraz eden bazı araştırm acılar, M âturîdî’nin 333/944 tarihinde vefat ettiği konusunda ittifak olduğunu esas alm ışlar ve ortalam a b ir insan öm rünün b ir asra yakın olm asını uzun buldukları için 256/870 tarihinde doğduğunu dile getirm işlerdir.16
M âturîdî üzerinde son dönem de araştırm alar yapan batılı akadem isyenlerden U lrıch R udolph ise, onun Ebû N asr el-İyâzî (III/IX son çeyreği) isim li hocasından ders okuduğu sırada yirm i yaşından küçük olm adığı, Îyâzî’nin Sâm ânîlerin başkanı N asr b. A hm et (saltanat dönemi 261/874-279/892) kom utasında Türklerle yapılan savaşta öldüğü, M âturîdî’nin, Îyâzî’nin hem öğrencisi hem de ders arkadaşı olduğu ve söz konusu savaşın Sâm ânîlerin son dönem lerinde m eydana geldiği bilgisini birlikte değerlendirerek, Îyâzî’nin ölüm tarihinden hareketle M âturîdî’nin m ilâdî 870 civarında doğduğu sonucuna varm ıştır.17
1.3. A ilesi, N esebi ve V efatı
M âtûrîdî’nin ailesi hakkında babasının ism inin M uham m ed, dedesinin adının ise M ahm ut olm asının dışında kaynaklarda başka bir bilgi yer almadığı gibi, ailesinin ilm î ve kültürel durum larından da bahsedilm em iştir.18 D aha önce ifade edildiği üzere M âtûrîdî’nin en çok Ebû M ansur künyesiyle anıldığı görülm ektedir. Bu künyeden
15 Özen, Şükrü, “Mâturîdi”, DİA, XXVIII/145, Bilgili, İsmail, Bir Hanefî Fakihi Olarak İmam Mâturîdî, 5. 140, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bâni Veli Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-Kastamonu 2017; Bilgili, “Hanefi Fıkıh Medeniyetine İmam Matüridi’nin Katkısı” İslam Hukuku Araştırmaları
Dergisi, s. 405, sayı 29, Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Âlimleri, TDV Yayınları, Ankara 1990, s. 31, 32.
16 WATT, W. Montgomery İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İstanbul 1998, s. 385, Önal, Recep, Mâtürîdî’nin Hayatı Eserleri ve Kelam İlmindeki Yeri, Akademik
İncelemeler Dergisi, 2003, Sayı: 3, s. 328.
17 Rudolph, Ulrıch, Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı Mâturîdî, s. 220, 221, Çev. Özcan Taşçı, İstanbul 2016, Litera Yayıncılık, Birinci Baskı.
hareketle M ansur adında bir erkek evladının olduğu düşüncesi akla gelm ekle birlikte, M âturîdî Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’ân ’da b ir ayetin izahı sırasında künyelerin anlamları üzerine açıklam ada bulunurken, Ebû M ansur künyesinin örfte evladı olm ayan birisine erkek evladı olm ası tem ennisiyle verildiği bilgisini zikreder.19 Bu bilgiler bize M âtûrîdî’nin erkek çocuğunun olm adığını gösterm ektedir. A çıklanan bilgilerin dışında farklı b ir durum söz konusu olsaydı çocuklarından bazılarının isim lerine kaynaklarda yer verilm iş olurdu.
D iğer yandan, klasik kaynaklar ile günüm üzde yapılan çalışm alar karşılaştırıldığında, M âturîdî’nin soyundan geldiği zikredilen iki şahıs hakkında bilgiler verildiği görülm ektedir. B u kişiler kızının torunları Şeyh K adı İm am Hasan el-M âturîdî (ö. 450/1058) ile Kadı E b u ’l- H asan Ali b. H asan el-M âturîdî (ö. 511/1117)’dir. G ünüm üzde yapılan çalışm alarda her iki şahıs hakkında gerekli bilgiler verildiği görüldüğünden, ayrı başlık altında bilgi verilm esine lüzum görülm em iş,20 ancak nesebi ile ilgili verilen bir bilginin zikredilm esi uygun görülm üştür. Şöyle ki; belirtildiği gibi M âurîdî’nin kızı tarafından torunu olan Şeyh K adı İmam H asan el-M âturîdî’nin silsilesinin Ebû Eyyûp el-Ensârî olarak bilinen H âlid b. Z ey d’in (ö. 49/669) neslinden geldiği bilgisinden hareketle, M âturîdî’nin Arap asıllı olduğu iddia edilm iş olsa da,21 eserlerindeki birçok cüm lenin yapısı ve bazı fiil bağlaçlarının A rapça gram ere aykırılığının yanında Türkçe dil bilgisi kurallarına uygunluğu, doğduğu ve hayatının tam am ını geçirdiği Sem erkant şehri ve çevresinin Türklerin çoğunlukta bulunduğu bir bölge olması gibi hususlar dikkate alındığında, M âtürîdî’nin Türk asıllı bir âlim olduğu kuvvetle m uhtem eldir.22
M âturîdî hakkında ilk ve aynı zam anda önemli bilgiler veren E b û ’l-M u’în en- N esefî, T a bsıratü’l-edille isim li eserinde, O ’nun, E ş ’arî’den üç beş sene sonra vefat
19 Özen, Şükrü, Ebu Mansur el-Matürîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 9-10, (Mâturîdî,
Te’vîlâtü ’l-Kur ’ân, Hacı Selim Ağa, no:40, vr. 905a’ye atfen).
20 Özen, Şükrü, Ebu Mansur el-Matürîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 10, 11, Ak, Ahmet,
Mâturîdî Kaynaklarda Maâturîdî ve Mâturîdîlik, s. 30, Bilgili, İsmail, Bir Hanefî Fakihi Olarak İmam
Mâturîdî, s. 140.
21Ebu Said Abdülkerim b. Muhammet b. Mansur et-Temimi es-Sem’ânî, el-Ensab, V, 55, (Abdullah Ömer el-Barudi (thk.), Dâru’l-Cinan, Beyrut 1988. Krş. Recep, Önal, Mâturîdî’nin Hayatı Eserleri ve Kelam İlmindeki, Akademik İncelemeler Dergisi, s. 328.
ettiğini söylem ekte, ancak kesin bir tarih verm em ektedir.23 D aha sonraları Osmanlı dönem inde yazılan bazı biyografik eserlerin genelde N esefî’nin bilgilerini tekrar ettikleri görülm ekle birlikte, İbn K utluboğa (789/1474) ve A bdulhay el- Leknevî (1304/1866) gibi biyografi yazarları ile günüm üz çağdaş araştırm acıları onun 333/944 tarihinde Sem erkant şehrinde vefat ettiği konusunda genel b ir kanaati paylaşm ışlardır.24
2. M â tu r îd î’n in E ğ itim H a y a tı ve İlm î K işiliği 2. 1. Ö ğ re n im H a y a tı
İslâm düşünce tarihinde ilm î ve eserleri ile önemli şöhrete sahip olan M âturîdî’nin, tarihi süreç içerisinde değişik din, mezhep, felsefe ve m edeniyetlere ev sahipliği yapm ış olan Sem erkant’taki “D âru ’l-C üzcâniye”25 adıyla bilinen m aru f olan m erkezde eğitim gördüğü bilinm ektedir. A ncak bu şehirden başka bir beldeye ilim tahsil etm ek üzere ayrılıp ayrılm adığı yönünde kesin bir bilgiye ulaşılam am ıştır.26 B ununla birlikte, N işâbur, R ey ve B elh şehirlerinin Semerkand üzerindeki etkisinin bilinm esine ve M âturîdî’nin bazı hocalarının da bu şehirlerden oldukları dikkate alındığında, B elh’li hocaların Sem erkant’ta gelm iş olabilecekleri gibi,27 M âturîdî’nin de onların bulundukları yerlere gitm iş olm a ihtim alinin bulunduğu değerlendirilm iştir.
İlmi birikim ve kabiliyetiyle ilim erbabı arasında önemli mevki edinen M âturîdî, yazdığı eserleri sayesinde görüşlerini sonraki nesillere ulaştırm asına ve öm rünü eğitim faaliyetleri ile geçirm esine rağm en,28 tahsil hayatıyla ilgili kaynaklarda detaylı bir bilgi bulunm am aktadır. E b û ’l M u ’în en-N esefî gibi âlim lerin
23 Nesefi, Tabsıratü’l-Edille, I, 360, Ak, Ahmet, a.g.e. s. 31.
24 Leknevî, Fevâid, s. 195, İbn Kutlnboğa, Zeynüddin Ebû e1-Kasım, Tâcü’t-Terâcim nşr. İbrahim Salih, Beyrut 1992, s. 59; krş, Ak. Ahmet, Mâtûrîdî Kaynaklarda Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik s. 31, Rudolph, Ulrıch, Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı Mâturîdî, s. 214, 215.
25 Dârü'l-Cüzcaniyye; Ebû Hanîfe'nin fikirleri doğrultusunda Semerkant'ta faaliyet gösteren, Matüridî’nin ilim tahsil ettiği ve orada ders verip talebe yetiştirdiği önemli eğitim kurumudur. Ebû Mukatil es-Semerkandî tarafından hicri III. asırda kurulan ve daha sonra geliştirilen, bu günkü ifadesiyle Semerkant şehrindeki iki üniversiteden birisidir. Geniş bilgi için bkz Ak, Ahmet, Büyük
Türk Bilgini İmâm Mâturîdî ve Mâturîdîlik, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Milletler Arası
Tartışmalı İlmi Toplantı İstanbul 2009, s. 437-441. 26 Ak, Ahmet, a.g.e s. 37, (İbn Yahya, vr. 161b’ye atfen). 27 Şimşek, Murat, İmam Ebû Hanîfe ve Hanefîlik, s. 316. 28 Rudolph, Ulrıch, Mâturîdî, s. 232.
eserlerinde geçen nadir rivayetler, onun başarılı ve gayretli bir öğrenci olduğunu, arkadaşları arasında tem âyüz ettiğini gösterm ektedir. N itekim N esefî m eşhur eserinde, M âturîdî’nin, herkesin sahip olm adığı bazı özel vasıflarının bulunduğunu, m uhataplarını ilzam edecek m ünazara usullerini bildiğini ve tartışm a sırasında onların gönüllerini ikna edecek delilleri ortaya koyduğunu, A llah’ın yardım ıyla irşadın inceliklerine sahip olarak ilahî lütuflara m azhar olduğunu belirtm ektedir. Y ine söz konusu eserinde, dînî ve felsefî ilim lerdeki birikim i nedeniyle hocası Ebu N asr el-Îyâzî’nin, M âturîdî gelm eden derslere başlam adığını, gördüğünde hayranlığını gizlem eyerek “Rabbim , dilediğini yaratır ve seçer.” diyerek övücü sözler sarf ettiği nakledilm ektedir. B unların yanında gerek yaşadığı dönem ve gerekse sonraki dönem lerde önde gelen âlim lerce takdir edildiğini, dinin doğru anlaşılm asında gayret gösteren önemli şahsiyetlerden birisi olduğunu, K u r’an tefsirinde dini konulardaki sorunlara çözüm ler üreterek dini hurafelerden arındırdığını belirtm iştir.29
M âturîdî, ilerleyen bölüm lerde isim leri zikredileceği üzere H anefî ekolüne m ensup hocalardan tahsil ettiği İslâm î ilim lere v ak ıf olduktan sonra, kelâm, usul-i fıkh ve tefsir alanlarında uzm anlaşarak önem li eserler te lif etmiştir. Esasları hocası Ebû A hm et Îyâzî tarafından belirlenen Ehl-i Sünnet akaidini akli bilgilerle tem ellendiren deliller geliştirm iş, böylece, Ebû H anife’den sonra Ehl-i Sünnet kelâm ının ikinci kurucusu olarak kabul edilm iştir.30
Y ukarıda da değinildiği üzere “D âru ’l-C üzcâniye” M edresesi Sem erkant’ta önemli iki eğitim kurum undan birisi olm asının yanında, Ebû H an îfe’nin itîkâdî ve fıkhî fikirlerinin tem ellendirildiği, hocalarının da bu geleneği tem sil ettikleri bir m erkez durum unda idi. M âturîdî, içerisinde bulunduğu im kânları iyi değerlendirm iş ve buradaki ilmi ortam dan faydalanm ıştır. D olayısıyla, M âturîdî’nin ilm î ve fıkhî görüşlerinin tem elde Ebû H an îfe’ye dayandığı, hatta onun öğrencilerinin öğrencisi olduğunu söylem ek m üm kündür.31
29 Nesefî, Tabsıratü’l-edille, I, 359, Ak, Ahmet, Mâtûrîdî Kaynaklarda Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik, s. 36. 30 Tuzcu, Recep ve diğerleri, Mâturîdî Araştırmaları -Sorunlar ve Öneriler-, İstanbul 2018, Sempozyum, s. 28.
2. 2. H o c a la rı
G erek biyografi ve gerekse tarih kitaplarında M âturîdî’nin yetiştiği dönem e ait yeterli doküm an bulm ak m üm kün değildir. D eğişik vesilelerle verilen bilgiler bir araya getirildiğinde b ir kanaate ulaşm ak ve bir çıkarım da bulunm ak m üm kündür. D olayısıyla onun bilgi ve birikim i göz önüne alındığında yaşadığı dönem de ülkesinin
önemli âlim lerinden ders aldığını söyleyebiliriz.32
Ebû M ansur M âturîdî’nin ilim tahsilinde bulunduğu hocaları H anefî geleneğine m ensup âlim lerden oluşm aktadır. Bu doğrultuda, onun hocaları ile ilgili olarak yapılan çalışm alarda, bazılarında üçlü ve bazılarında b eşli33 bir silsile ile Ebû H anîfe’ye kadar dayandırıldığı görülm ektedir. Bunlardan üçlü silsile aşağıda gösterilerek genel bir değerlendirm e yapılacaktır.
a. Ebû M ansûr el-M âtürîdî (333/944) ^ M uham m ed b. M ukâtil er-Râzî (248/862) ^ M uham m ed eş-Şeybânî (189/805) ^ Ebû H anîfe (150/767).
b. Ebû M ansûr el-M âtürîdî (333/944) ^ Ebû N asr A hm ed e l-‘İyâzî (260/874’den sonra); N usayr b. Y ahyâ el-B elhî (268/881); Ebû B ekir el-C ûzcânî (ö. III/IX. yy.) ^ Ebû Süleym an M usa b. Süleym an el-Cüzcani (200/816)^- M uham m ed eş-Şeybânî (189/805) ^ Ebû Y ûsu f (182/798) ^ Ebû H anîfe (150/767).
c. Ebû M ansûr el-M âtürîdî (ö. 333/944) ^ M uham m ed b. M ukâtil er-Râzî (248/862); N usayr b. Y ahyâ el-B elhî (268/881); Ebû M u tî’ el-Belhî (199/814) ve Ebû M ukâtil H afs es-Sem erkandî (208/823) ^ Ebû H anîfe (150/767).34
Y ukarıda verilen üç silsilede hocaların ölüm tarihleri arasında insan öm rünü aşan uzun bir zam an olm ası nedeniyle, silsilenin Ebû H anîfe’ye ulaşm asında başlangıçta bazı tereddütlerin oluşmasını akla getirm ektedir.35 A ncak Ebû H anîfe’den M âturîdî’ye kadar geçen b ir asrı aşkın dönem de, H anefî m ezhebinin doğduğu bölge dışında gelişm e gösteren m erkezler oluşm uş, O ’nun öğrencileri
32 Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el- Mâturîdî, Kitâbü ’t-Tevhîd, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Trc. Bekir Topaloğlu, Ankara 2002, Birinci Baskı, s. 21-28.
33 Ak, Ahmet, Mâtûrîdî Kaynaklarda Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik, s. 38-40.
34 İmamoğlu, M. Ragıp, İmâm Ebû Mansur Mâturîdî ve Te’vîlâtü’l- Kur’ân’daki Tefsir Metodu, Ankara 1991, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s. 16, Şimşek, Murat, İmam Ebû Hanîfe ve
Hanefilik, s. 181, 182.
tarafından görüşlerinin nakledilm esi etrafında yeni âlim ler yetişip farklı bölgelere yerleşm işlerdir.36 Bu bağlam da, Ebu Y u su f ve M uham m ed b. H asan eş-Şeybanî’ye öğrencilik yapan Ebû Süleym an el-C üzcâni’nin Sem erkant’ta D âru ’l-C üzcâniye’yi kurduğu ve geliştirdiği,37 M âturîdî’nin ders aldığı kuvvetle m uhtem el olan Ebû B ekir A hm ed el-C ûzcânî’nin bu zatın öğrencisi olduğu,38 M âturîdî’nin bu m edresede hem öğrencilik ve hem de hocalık yaptığı hususları dikkate alındığında, ilim aldığı hocalarının Ebû H an îfe’ye dayandığı, H anefî geleneği içerisinde yetiştiği ve bu geleneği bölgesinde tem sil ettiği anlaşılm aktadır.
N etice olarak O ’nun Ebû H an îfe’nin talebelerinden M uham m ed eş- Şeybânî’nin öğrencilerine dayanan hocalardan ilim tahsil ettiği yönünde rivayetler olm akla birlikte, daha çok fıkıh tahsilini ve H anefî dindarlığını Ebû B ekir A hm ed el- C ûzcânî’den, kelâm ilm ini, aklın kelâm î tartışm alara nasıl m üdahil olacağını, bunlara bağlı olarak dini tasavvurları geleneğe göre inşa etm enin zorunlu olm adığını da Ebû N asr el-İyazi’den tam am ladığı güçlü bir kanaat olarak ortaya çıktığı anlaşılm aktadır.39 Böylece, onun Ebû H an îfe’nin itîkâdî ve fıkhî fikirlerinin tem ellerinin tartışıldığı D âru ’l-C üzcâniye’de, içerisinde bulunduğu im kânları da iyi değerlendirerek ilmi ortam dan faydalandığı, bu doğrultuda Ebû H anîfe’nin fikirlerini ve m etodunu benim sediği, görüşlerini daha sistem atik bir hale getirdiğini ifade edebiliriz.
2. 3. Ö ğ re n c ile ri
M âturîdî’den ders okuduğu ve öğrencisi olduğu kaynaklarda yer alan âlim lere dair kısa bilgi verilecektir.
2.3.1. E b û ’l-H a sa n A li b. S aîd e r-R ü s tü fa ğ n î (345/956)
Sem erkant'ın yakın köylerinden R üstüfağn'a nispetle Rüstüfağni diye anılan Ali b. Saîd, M âturîdî’nin önde gelen öğrencileri ve Sem erkant’taki önem li H anefî fakih ve kelâm âlimleri arasında sayılm akta ve yaşadığı dönem de bölgesinde H anefî
36 Şimşek, Murat, Hanefilik, s. 315.
37 Yavuz, Yusuf Şevki, “Mâturîdiyye,” DİA, İstanbul 2003, XXIII/165. 38 Rudolph, Ulrıch, Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı Mâturîdî, s. 225, 226.
39 Özen, Şükrü, Ebu Mansur el-Matürîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 13, 14. Rudolph, Ulrıch, a.g.e. s. 225-232.
m ezhebinin gelişm esine çok yönlü katkılarının olduğu kabul edilmektedir. 40 Kendisi M âtürîdî’den İm am M uham m ed’in el-M ebsut adlı eserinin tam am ını ve e l-C â m i’u ’l-
K e b îf'i zekât bölüm üne kadar okum uştur.41 G ünüm üze kadar ulaştığı tespit
edilem em ekle birlikte, İ r ş â d ü ’l-M ühtedî, K itâ b u ’z-Z evâ id ve ’l-F evâid f î E snâfi ’l-
Ulûm ve e l-E s ’ile ve ’l-Ecvibe gibi eserler kendisine nispet edilm iştir.42
R üstüfağni’nin H ocası M âturîdî’ye m uhalefet ederek m üçtehidin içtihadında isabet edip etm em esine bakılm aksızın isabetli olduğunu savunduğu kaynaklarda yer alm aktadır.43
2.3.2. H â k im e s-S e m e rk a n d î (342/954)
E bü'l-M u’în en-N esefi'nin kendisine atfettiği bazı ifadelerden, İshak b. M uham m ed b. İsmâil el-H âkim es-Sem erkandî’nin ilk dönem M âturîdî âlim lerinden Ebü A hm ed el-İyazî’den faydalandığı anlaşılm aktadır.44 O ’nun bazı kaynaklarda M âturîdî’nin akranı ve bazı kaynaklarda ise öğrencisi olarak yer aldığı, her ikisinin adının birlikte anılm asından hareketle aralarında hoca-talebe ilişkisini dile getirenler bulunduğu gibi, görüşlerinin benzerlik gösterm esi sebebiyle bu durum un yakıştırıldığını ileri sürenler de vardır. Son dönem lerde yapılan çalışm alarda ikinci ihtim alin kanıtlarının daha güçlü olduğu belirtilm iştir.45
2.3.3. E b û M u h a m m e d A b d ü lk e rim b. M û sâ b. Îs a el-P ezdevî (390/1000) E b u ’l- ‘U sr el-Pezdevî ve kardeşi E b û ’l-Y üsr el-Pezdevî’nin dedesinin babasıdır. Ebû M ansûr el-M âtürîdî’den fıkıh ve kelâm tahsil etti. A bdülkerim Pezdevî, H anefi m ezhebi fıkıh silsilesinin Sem erkant kolunda yer almaktadır. Bu da kendisinin Hanefi m ezhebindeki önemli âlim lerden olduğunu gösterm ektedir.46
2.3.4. E b û A h m ed el-İy âzî (IV , IX . a s rın b a şla rı)
M âturîdî’nin hocası olan Ebu N asr el-İyazi'nin büyük oğludur. M âturîdî’ye öğrenci olm adan önce babasından dersler okumuş, babası vefat ettikten sonra 40 Rudolph, Ulrıch, a.g.e. s. 238-245.
41 Özen, Şükrü, Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 15, İbn Yahya Şerhu Cimeli usûli’d-din vr.162a. 42 Nesefî, Tabsıratü’l-edille, I, 358, Leknevî, Fevaidü’l-behiyye s. 65, Aruçi, Muhammed,
“Rüstüfağni” DİA, XXXV/ 295-297.
43Kureşi. Cevâhirü’l-Mudıyye, II, 570, 571. 44 Nesefî, Tabsıratü ’l-edille, I, 357.
45 Özen, Şükrü, Matürîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 16, Rudolph, Ulrıch, Mâturîdî, s. 234. 46 Özen, Şükrü, a.g.e. s.17, Bilgili, İsmail, Bir Hanefî Fakîhî Olarak İmam Mâturîdî, s. 143.
M âturîdî ile irtibatı kesm em iştir. B id'at ehline karşı Ehl-i Sünnet mezhebini savunm asıyla şöhret bulm uştur. M âturîdî’den fıkıh ve kelâm konusunda dersler aldığı kaynaklarda yer alm aktadır.47
3. E b û M a n s u r M â tu r îd î’n in E s e rle ri
Görüş ve fikirleri ile sonraki nesilleri etkilem iş bir şahsiyeti anlam am ızı sağlayan en önemli etken hiç şüphesiz ilim dünyasına bıraktığı eserleridir. D olayısıyla, M âturîdî'yi anlamlı kılan hususların başında görüşleri ve m etodunu günüm üze ulaştıran kelâm, fıkıh, fıkıh usulü ve tefsir gibi alanlarda ortaya koyduğu eserleri gelmektedir. Eserleri hakkında bilgi verirken bu konuda yapılan çalışm alardan hareketle genel bir değerlendirm enin faydalı olacağı kanaatindeyiz. D iğer taraftan, onun eserleri hakkında son dönem lerde akadem ik alanda yapılan çalışm alarda yeterli bilgiler verildiğinden, bu çalışm ada usulü fıkha dair eserleri ile günüm üze ulaşan eserleri ayrı başlıklar altında incelenecek, diğer eserlerinin sadece isim leri zikredilm ekle yetinilecektir.
3. 1. F ık ıh U su lü n e D a ir E s e rle ri
E bû M ansur M âturîdi kelâm ilm indeki konum unun yanında, fıkıh geleneğinin de önemli bir tem silcisi olarak fıkhın m etodolojisine dair eserler yazm ış ve eserlerinde fıkhın problem lerine de yer verm iştir. A ncak yazdığı eserlerin tam am ı günüm üze ulaşm am ıştır. K lasik H anefî usul eserlerine genel olarak baktığım ızda, K erhî (340) ve Cessâs (370) gibi M âturîdî’nin çağdaşı kabul edilen usul âlimleri ile D ebûsî (430), Fahrulİslâm Pezdevî (482) ve Serahsî (483) gibi mezhep içi m eşhur hukukçular, M âturîdî’nin ism inden bahsederek usule dair görüşlerine yer verm edikleri görülm ektedir.48 D iğer taraftan, H anefi m etoduna göre kalem e alınan klasik usul literatürü tarandığında A lâeddin M uham m ed b. es-Sem erkandi’nin (539/1145) M îz â n ü ’l- u s û lfî- n e tâ ’i c i ’l-ukûl adlı eserinde ilk defa M âturîdî’nin ismi zikredilerek usule dair görüşlerine yer verilm iştir. Bu çerçevede es-Sem erkandi, onun için fıkhın m esele ve usulüne dair ilim leri şahsında bileştiren, şer’î ve aklî ilim lerde derin bilgi sahibi olan kişiler tarafından yazıldığı için son derece m uhkem ve güçlü
47 Nesefî, Tabsıratü’l-edille, I, 473, Rudolph, Ulnch,Mâturîdî, s. 235, 236.
48 Pekcan, Ali, İslâm Hukuk Teorisine Usûli Yaklaşımlar, Konya 2009, Yediveren Kitap, Birinci Baskı, s. 170, 171.
olanlar, Ebû M ansur M âturîdî’nin M eâ h izü 'ş-şe râ i’ f i usûli'l-fıkh, K itâbu'l-C edel f i
usûli'l-fıkh isim li eserleri ile hocaları ve öğrencileri tarafından yazılan eserlerin bu
kabilden olduğunu dile getirm iştir.49
3.1.1. M e â h iz ü 'ş-şe râ i
B iyografik kaynaklarda fıkıh usulüne dair bir eser olduğu ve farklı isim lendirm eler yapıldığı görülm ektedir.50 E b û ’l-M u’în en-Nesefî, T a bsıratü’l-edille isim li eserinde yukarıda geçtiği şekilde bu eserden es-Sem erkandî gibi bahsetm esi ve eserden fıkıh usulünün meseleleri ile cevher-araz gibi kelâm a dair konularda iktibaslar yapm ası, o dönem de bu eserin bilindiğini ve istifade edildiğini gösterm ektedir.51 H atta M âturîdî’nin en çok iktibas edilen fıkıh usulü eserinin olduğu belirtilm ektedir.52 A ncak bu eserin günüm üze kadar bilinen b ir nüshasının ulaştığına dair kaynaklarda bilgiye yer verilm em iştir.
3.1.2. K itâ b u 'l-C e d e l fi u sû li'l-fık h
E b û ’l- M u ’în en-Nesefî, M âturîdî’nin K aram ita’ya karşı iki reddiye yazdığından bahsetm ektedir. Bunlardan birisi usul ve diğeri füru alanında olm asına rağmen, K itâ b ü ’l-C e d e l’in hangi alanda bir eser olduğu belirtilm ediği gibi günüm üze ulaşan bir nüshasının bulunduğu da bilinm em ektedir.53 Leknevî, M e ’â h iz ü ”ş-
Ş e r â i’nin fıkhi konulara, K itâbü 'l-C edel’in ise fıkıh usulüne dair m eselelere yer
verdiğini belirtm ektedir.54 Şükrü Ö zen de söz konusu kitabın fıkıh usulünde kabul edilen delillerin, fıkhi görüşlerin savunulm asında ve karşıt görüşlerin eleştirilm esinde nasıl kullanılacaklarını konu alan bir eser olduğu değerlendirm esinde bulunm aktadır.55
49 Özen, Şükrü, Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 29, 30, (Alâeddin Muhammed b. es-Semerkandî,
Mîzânü ’l-usûlfî-netâ ’ici’l-ukûl, (nşr. Muhammed Zeki Abdulber) s. 1-3’ye atfen).
50 Taşköprüzâde Miftâhu ’s-Saâde, II, 86.
51 Nesefî, Tabsıratü ’l-edille, I, 193, Pekcan, Ali, İslam Hukuk Teorisine Usûli Yaklaşımlar, s. 172. 52 Özen, Şükrü, Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 31.
53 Ncsefî, Tabsıratü’l-edille, I, 473. 54 Leknevî, Fevâidü ’l-Behiyye. s. 195. 55 Özen, Şükrü, a.g.e. s. 31.
3. 2. G ü n ü m ü z e U laşan E s e rle ri 3.2.1. T e ’v îlâ tü ’l- K u r ’ân
M âturîdî’nin en önemli eserlerinden birisi olan T e ’v îlâ tü ’l-K u r ’ân, günüm üze ulaşan dirâyet m etoduna dayalı ilk tefsir olm a özelliğini taşıdığı kabul edilmektedir. Bu eserde, bir âyetin diğer bir âyetle, Hz. Peygam berin sözleri ve sahabenin rivayetleri esas alınarak tefsir edilm esinin yanında, aklî ve dil bilim ine dair bilgiler birlikte kullanılm ak suretiyle, K u r’ân âyetlerinin açıklam ası yapılm ış, âyetlerin ihtiva ettiği m uhtem el anlam ları akıl yürüterek belirlenm eye çalışılm ış ve tevil yöntemi uygulam ıştır.56 E b û ’l-M û’în en-Nesefî, “O öyle b ir eser ki o alanda b ir benzeri yoktur. Tefsir alanında daha önce yazılanlar bile onun dengi değildir.” 57 dem ek suretiyle söz konusu eserin önem ine vurgu yapmıştır.
Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’ân, ahkâm âyetlerinin tefsiri açısından incelendiğinde, fıkhın
am elî hüküm lerine H anefi m ezhebi usul geleneğini esas alarak ulaştığı görülecektir. Bu çerçevede, kendisinden sonraki dönem lerde yaşayan ve görüşlerinin günüm üze ulaşm asında ciddi katkıları olan H anefî âlim lerden A lâeddin es-Sem erkandî, M âtürîdî’nin tefsirini “Şerhu Te ’vîlâti ’l-K u r ’a n ” ism iyle şerh ederek hakkında fıkhın usul ve füruû konularında Ebû H anîfe ve ashabının benim sediği m ezhebin K u r’ân’ı K erim ’in hüküm lerine uygunluğunu beyan eden m uazzam b ir kitap olduğu tespitinde bulunm uştur.58
Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’â n ’m tercüm e heyetinde editörlük görevi yapan Y u su f Şevki
Y avuz’un M âturîdî’nin hayatı ve eserleri ile ilgili bu eserin başlangıcında verdiği bilgilere göre, T e ’v îlâ t’ın çoğunluğu T ürkiye’de olm ak üzere dünyanın çeşitli kütüphanelerinde kırk kadar yazm a nüshasının m evcut olduğu, eserin yurt içi ve yurt dışında neşirlerinin yapıldığı, ancak bu çalışm aların tam am lanam adığı, bu nedenlerle M urtaza B edir ve B ekir Topaloğlu’nun m üşterek editörlüğünde yeni bir ilm î neşrin yapıldığı, tahkikli neşrin tam am ının 17 cilt olarak 2011 yılında İstanbul’da
56 Önal, Recep, Mâtundî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâm İlmindeki Yeri, Akademik İncelemeler
Dergisi, s. 334.
57 Nesefî, Tabsıratü ’l-edille, 1, 359.
58 Ahmet Ak, Mâtürîdî Kaynaklarda Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, s. 133, 134, Alıntı yapılan yer için bkz. Alâaddin Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî, Şerhu Te’vîlâtü’l-Kur’an, Süleymaniye Ktp, Medine Bölümü, No: 179, v. 1b.
yayım landığı belirtilm iştir.59 Eserin ilmi neşrini yapan heyetten bazı kişiler tarafından Türkçeye tercüm esi sürdürülm ektedir.60
Çalışm anın ilerleyen bölüm lerinde de açıklanacağı üzere, söz konusu eser, Ehl-i Sünnetin görüşünü teyit eden ve m uhalif görüşleri reddeden bir yöntem e sahip olduğundan, başlangıçta zihinlerde âyetleri mezhep bağlam ında yorum layan bir tefsir izlenim i verm ekle birlikte, kelâm î görüşlere yer verildiği gibi, özellikle H anefî ve Şafîî m ezheplerinin görüşlerine de yer verilm iştir. Söz konusu ekollerin görüşlerini ortaya koyarken esas aldığı naslara atıflar yapılm ış, zam an zam an m uhakem e yöntem iyle isabetli gördüğü görüşler de ayrıca vurgulanm ıştır.61
M âturîdî, söz konusu eserde fıkhî m eselelere yaklaşırken K u r’ân-ı ana eksen olarak kabul etmekte, bu çerçevede, âyeti âyetle tefsir etmek, yerine göre hadislerden istifade etm ek, sahabe ve tabiînden gelen rivayetlere alan açmak, farklı görüşlere yer verirken genelde onların kim olduğunu öne çıkarm am ak, “denildi ki” “bazı âlim lere,” “kim ilerine” göre gibi ifadeler kullanm ak, özellikle ahkâm âyetlerinin ve sosyal m eselelerin yorum lanm asında izlediği b ir m etot olm uştur.62 B u bilgilerden hareketle Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’a n ’m dirâyet ağırlık bir ahkâm tefsiri olduğunu söyleyebiliriz.
3.2.2. K itâ b u ’t-T ev h îd
M âturîdî’nin kelâm ilm ine dair konulara yer verdiği en m eşhur ve hacim li eseri olan K itâ b u ’t-Tevhîd,63 Cam bridge Ü niversitesinde (3651 num arada kayıtlı) tek yazm a nüshası Fethullah H uley f tarafından tahkik edilm iş ve 1970 yılında B ey ru t’ta yayınlanm ıştır. Bu baskı esas alınarak İstanbul’da ofset baskıları yapılmış, ancak yapılan çalışm alar yeterli görülm ediğinden daha sonra B ekir Topaloğlu ve M uham m ed A rûçî tarafından aynı nüsha esas alınarak T ürkiye’de yeniden tahkik
59 Yavuz, Yusuf Şevki, Te’vîlâtü ’l- Kur ’ân Tercümesi, Editörün Giriş Bölümü, I, 17.
60 Bekir Topaloğlu’nun öncülüğünde bir heyet tarafından Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ın tercümesine başlanmış, Ümraniye Belediyesinin desteği ile Ensar Neşriyat tarafından tercümesi tamamlanan bölümlerin ciltler halinde yayımlanması devam etmektedir. Geniş bilgi için bkz. Te’vîlâtü ’l- Kur ’ân
Tercümesi, Önsüz bölümü.
61 Mâturîdî, Te’vîlât, I, 249, 260, 286, 291, 297, 300, 318, 321, 342, 343, 375, II. 141, 142, 145. 62 Özdeş, Talip, “Mâturîdî’nin Fıkhî Yönü ve Metodu Üzerine Bazı Değerlendirmeler,” Cumhuriyet
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, s. 347, Te’vîlâtü’l- Kur’ân Tercümesi, Giriş Bölümü, Editör
Yusuf Şevki Yavuz, I, 21, 22. 63 Nesefı, Tabsıratü ’l-edille, I, 359.
edilerek A rapça m etni neşredilm iş, yeni bir tercüm esi B ekir Topaloğlu tarafından yapılm ıştır.64
M âturîdî’nin eserleri arasında özel bir yeri olan K itâ b ü ’t-T evh îd ’in,
T e ’v îlâ tü ’l-K u r ’a n ’dan önce yazıldığı tahm in edilm ektedir.65 Bu eser kendi alanında
ilk eser olm a özelliği nedeniyle de ayrı bir değeri haizdir. Aynı zam anda geçici bir eser değil, sonraki dönem lerde ciddi etkileri olm uş b ir eserdir.66 H er bir bölüm ü kendi içinde değişik kısım lara ayrılan bu eser, bir m ukaddim e ve beş bölüm den oluşmaktadır. İçeriğine bakıldığında epistem oloji (bilgi kuramı), ulûhiyet, nübüvvet ve sem ’iyyât gibi bölüm lere ayrıldığı halde, klasik kelâm eserlerinde yer alan im am et konusuna burada değinilm em iştir.67
3.3. G ü n ü m ü z e U laşm ay a n E s e rle ri
M âturîdî’nin yukarıda isim leri zikredilen eserleri dışında kendisine aidiyeti büyük oranda kabul edilen, ya da ona nispet edildiği halde kendisine ait olm ayan başka eserlerinin de bulunduğu belirtilm ektedir.68 G ünüm üze ulaşm ayan bu eserlerle ilgili çok sayıda çalışm a yapıldığından, ayrıntıya girilm eyecek, sadece aidiyeti kabul görülenlerin isim leri zikredilm ekle yetinilecektir.
1- K itâbü R eddi E v â ili’l-Edille l i ’l-K â ’bî, 2- K itâbü R eddi T eh zîb i’l-C edel l i ’l-K a ’bî, 3- Beyânü V eh m i’l-M u ’tezile, 4- R eddü V a îd i’l-F ussâk l i ’l-K â ’bî,69 5- R e d d ü ’l-U sû li’l-H am se li-E bî Ö mer el-Bâhilî, 6- R eddü K itâ b i’l-îm âm e li-B â ’z i
’r-64 Sıddık, Korkmaz, İmam Ebu Mansur el-Mâturîdî’nin Hayatı ve Eserleri, Dini Araştırmalar Dergisi, Sayı, c. 4, sayı. 10, s. 106, 107. Mayıs-Ağustos 2011.
65 Özcan, Hanefî, Mâturîdî’de Bilgi Problemi, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012 İstanbul, s. 9.
66 Rudolph, Ulrıch, Mâturîdî, s. 319, 320.
67 Mâtuîdî, Kitâbü ’t-Tevhîd, trc. Bekir Topaloğlu s. 10-520.
68 Geniş bilgi için bkz. Yavuz, Yusuf Şevki, Te’vîlâtü’l- Kur’ân Tercümesi, Giriş Bölümü, I, 18. 19, Sıddık, Korkmaz, İmam Ebu Mansur el-Mâturîdî’nin Hayatı ve Eserleri, a.g.m. s. 105-114.
69 Mâturîdî’ye nispet edilen eserlerden bazıları Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî’nin (319/931) görüşlerine reddiye tarzında yazılmıştır. Kâ’bî, fıkıhta Hanefî olmakla birlikte, Mu‘tezili fikirlere sahip olması nedeniyle Mâtürîdî tarafından eleştirilmiştir. Mu‘tezile âlimleriyle de görüş ayrılıkları bulunan Kâ‘bî, Ebû Ali el-Cübbâî’ye karşı tenkitler yapmış, özellikle irade sıfatı ve aslah konularında bağımsız eserler yazmıştır. Tevhidin, Allah’ın bir olduğunu kabul etmekten ziyâde, nesne ve olayların yaratıcısı olduğuna inanmayı gerektirdiği, O’nun irade sahibi olmasının ise bir şeyi bilen, emreden ve yaratmaya güç yetiren anlamına geldiği, Allah’ı görmeyi O’nu bilip idrak etme olarak değerlendirdiği gibi görüşler serdettiği kaynaklarda yer almıştır. Kâ’bî’nin düşünce sistemini tam olarak anlamak için onun görüşlerine değinen âlimlerin günümüze ulaşan eserlerinde yer alan görüşlerinin bir araya getirilerek değerlendirilmesi mümkündür. Geniş bilgi için bkz. Bebek, Adil, Kâ’bî, DİA, XXIV/27.
Revâfiz, 7- er-R ed ala ’l-Karâmita, 8- Şerhu ’l-C â m i‘i ’s-Sagîr adıyla zikredilen
eserlerin M âturîdî’ye aidiyetinin hem klasik kaynaklarda ve hem de yakın zam anda yapılan çalışm alarda genel kabul gördüğü anlaşılm aktadır.70
M âturîdî’nin söz konusu eserlerinin isim lerinden de anlaşılacağı üzere,
K itâ b ü ’t-Tevhîd ve Te ’v îlâ tü ’l-K u r ’an gibi İslâm dini ve Ehl-i Sünnetin düşünce
sistemini m uhafaza etmeyi am açlayan eserleri kalem e aldığı gibi, m uhalif m ezhep ve fırkalar ile diğer din m ensuplarının görüşlerine eleştirel çalışm aların yapıldığı eserlerin de m evcut olduğunu ifade edebiliriz.
70 Nesefî, Tabsıratü’l-Edille, I, 359, Özen, Şükrü, Fıkıh Usulünü Yeniden İnşâsı, s. 18, 19, Önal, Recep, Mâturîdî’nin Hayatı Eserleri ve Kelâm ilmindeki Yeri, Akademik İncelemeler Dergisi, s. 336, Sıddık, Korkmaz, İmam Ebu Mansur el-Mâturîdî’nin Hayatı ve Eserleri, a.g.m. s. 105-114.
