sMİTH'İN «VETERİNER LİTERATÜR"ONÜN EN ESKİ TARİHİ VE
İNGİLTERE'DE GELİŞMESİ» ADLI KİTABI ÜZERİNDE
BİR İNCELEME
Doçent Dr. Nihai ERK
Sir Frederick Smith, (2) veteriner tarihi bakımından çok önem taşıyan bir eser bırakmıştır. Bugün veteriner tarilhi konusunda çalı-şan bütün garplılar onun kitabım klasik bir eser olarak kabul etmek-tedirler. Hali hazırda bu kitabın mevcudu yoktur. Pek az adette lJasıl-dığı bana Londra'da iken miktarı azalmışkıymetli eserler kitapçısı tarafından söylenmişti. Bir sene devamılı olarak veteriner mecmuala-rında ilan verildikten sonra büyük bir talih eseri olarak Londra'ya yakın bir şehirde, kitaba sahip bit kimse Uana cevap verdi. Ben de bu suretle, bugün dünyada çok az nüshası bulunan, bu kıymetli esere sahip oldum. Aynı tarihlerde Delabere Blaine'in «Cutlines of the Veterinary Art» isİ'İnli eseri için de ilan verdiğimiz halde onu elde et-mek müımkün olmadı.
Amerika'da veteriner tarihi ile meşgulolan J.F. Smithcors, geçen yıl Blaine'in kitalbının özetini ve değerini bildiren bir çalışma neşret-~tir. (3) Ben bu çalışmadan çok faydalandım. Ben de ibeIkiveteriner tarihile meş,gul olan kimselere hizmeti dokunur düşüncesiyle Smith'in espri üzerinde aym şekilde bir çalışma yapmağı, o zaman aklıma koy muştum. 1200sayfaya yaklaşan dört ciltlik b:r kitabın özetini yapmak, pek kolayolmaz, ancak kitaıbın yalnız 370 sayfa ve çok küçük puntolar-la yazılmış opuntolar-lan birinci cildi genelopuntolar-larak veteriner tarihine aittir. Diğer üç cİlt ise İngiltere'de veteriner mesleğinin tarihinden bahsetmek-tedir diyebiliriz. Bu bakımdan biz şimdilik birinci cilt üzerinde du-racağız. Frederick Smith 1876' da Londra Veteriner. Kolejinden me-zun olmuş, meısleğini çok severek ölünciye kadar. kendini mes-leğine vakfetmiştir. Askeri veteriner:di. 1903'te general olmuş, 1906'da şövalyelik unvanını almıştır. Smith, bu kitalbrnı yazmak için boş zamanlarında senelerce vesika toplaırn~ veya notlar almıştır. Emekliye ayrıldıktan sonra da 10 yıl devamlı bu kitap için çalışmıştır. ömrü kiyafetetmediğincl.en eserin dördünoü cildi, kendisi öldükten sonra bir arkadaşı tarafından bastınlmıştır.
Sir Frederick Smith'in «The Early History of Veterinary Litera-ture and Its British Development)) ismini taşıyan, dört cilt halindeki eserinden birinci cilt «En erken devirlerden milattan sonra 1700yılları-na kadar «başlığını taşır. Kitap, 1912- 1918yıllarında n~redilmiş olan Journal of Comparative Pathologyand Therapeutics'den reprin't. su-retile 1919'da basılJmıştır. Bu cilt iki bölüme ayrılmıştır. Birinci bö-lüm milattan eveıki tarihlerden :başlar ve 15 inci yüzyılın sonuna kadar devaımeder; ikinci bölüm 16 ve 17'nıci yüzyıllan ıhtiva eder. Kitapta 16 ncı yüzyılın sonuna kadar bulalbildiği veya ha}tiGnda ma~ı lümat ed'inebildiği veteriner tabaıbetine aU her dilde eserden ve ya-zarlarından, bazan aynen satırlar almak suretile, bahsetmiştir. 1711
nci yüzyılı ise, Solleysel hariç, sadece İngilizce eserler ve yazarları-na hasretmiştir. Eser taımamile veteriner talbabetine ait yazıların
~-I
rihçesidir. ELbette ki eksikleri çoktur; Fakat yüzlerce kitap ve manus-ı krip tetkikinden sonra yazılmış olan bu kitap büyük bir çalLŞmanın mahsulüdür. Hata ve noksanlanna rağmen iLmi kıyımeti çok yüksek-tir. Zaman zaman eski devirlerde İngiltere'de hayvan tcııbalbetinindu-rumunu hazin bllimakta. bazı Avrupa merrilleketlerindeki gelişme-lerden hayraınlıiklabaıhsetmekted'ir. Sezarın hakkını SEzaravermek için gayret sa~federken İslam mejeniyeti çaığında İslam milletlerinin ve-teriner ta:baıbetteki ileri durumlarını nedense küçümsemektedir. Za-~en bu mevzuja eline, doğru bir fikir verecek şekilde tam eserler geç-miş değildir. Kitabın bu kısmı zayıırtır.Ki/taıbaönce Asur ve Eski Mısır'a ait yazılarla ıbaşlanmıştır. Ha-murabi kanunlarındaki veteriner hekimUğini ilgilendiren 224 ve 225.. maddelerin metinleri verilmiştir. Mısır'da Beni Hasan harrabelerindeki oymalardaki sahnelerin teda:vi veya besleme olduğuna karar verileme-miştir. Kahun'da 1889'da bulunmuş olan veteriner tababete ait papi-rusun okunabilen muhteviyaıtından bahsedilmiştir. Eski İran, Hint ve Arabistan'da veteriner tab abeli hakkında elde vesika bulunmadığını bildirmektedir.
Eski Yunan meden1yeti çağında veterinerliğe ait daha bol dökü-man bulunabilmiştir. Democritus (Abderalı; M.O. 470-402) bıraktığı yazılarla ilk anatomi yazarı sayılmaMadır. Asırlarca sonra yaşıyan DemocritUlS'la.karıştırılmamalıdır . .Atinalı Simon M.Ö. 430 da hasta-, lıklar değil, a,t hijyeni konusunda Çak değerli bir eser bırakmıştır. At konusundaki yazarlar arasında en eski bilinen Xenophon'dur. M.O. 380'de ((Atyetiştirmesi, terıbiyesi ve seçimi)) isimU eseri bugün bile de'. ~er taşıyan kısımlar ihti'va eder. Aristü'nun M.O. 333'de yazdığı ((Hay-vanlar Alemi)) diye tercüme edebileceğimiz The History of Animalı; Isimli eseri veteriner tahaıbatile ilgili mevzularla doludur. Bu kitap
vahşi ve ehU -hayvanları sıhı'!landrrma:ktan başk~, hastalıklardan da bahsetmektedir. Atlarda safra keSesi bulunmadığına dair not vardır. KastraSyön, hernia in,guirüıle'de tedavi maksadile kullanılmıştır. -Te. timos, gurm, zehirlehırile zannedilen aIitıhrax, domuz kıZIlı, pU~urop-n-eum.onia (sığır), malleus, kuduz anlaşılabilen çeşitli hayvan hasta-lıklarıdır. Fillerin hastalıklarından da balhi3 vardır. Beşeri talbabetin babası HipokTat (M.O. 460) komparati;y patolojinin insan tababetine faydalanndan !bahsetmiştir fakaıt veteriner ~a/betle meşgul olma." mıştır ve kendinden _birkaç yüzyıl sonra yaşıyacak olan veteriner Hi. pokra't'la karı.ştırılmamalıdıf.
Kartaca imparatorluğunda general Mago (M.Ö. 200) 28 kısımı ih-tiva eden ziraate ait bit kitap yazmıştır. Çiftlik hayvanları tabaıbeti. ne ait olan kısım tercüme edilerek meşhur Hippiatrika'da yer
almış-tir.
Eski Roma'da askerler; barış zamanlarında ziraatle meşgul oldu1t-larından yazarların çoğu asker çiftçilerdir. Cato (Sensor, M.O. 233-148 en eski bir ziraat yazarı, asker), Eserinde sığır beslenmesi ve bazı h~. talıklarından -bahseder. Marcus Tarentius Varro, M.O. 36'ıdaziraat ko-nusunda kitap yazmış diğer bir askerdir. Hastalıklar bahsi zayıftır. Virgil, M.O. 31'de «Geargics» ismile yazdığı _nazım kitabında birçok hayvan vebalarını karıştırmışbr. Celsus M.Ö. 40'da doğmuş, ;nsan tababeti yazarı olup veteriner ta:baıbetinin de önemini bildirmiştir. Columella M.S. 55'te yazdığı «Hayvan Yetiştiriciliği» isimli kitabın. da hastalıklardan bahseder. İlk defa olarak saLgın hastalıklarda tec-ridin önemini bildil1miştir. Uyuzu kükürtlü ilaçlarla tedavi etmekte-dir. Koyun çiçeği vuzuıhla anlatılmış, kuduz da zikredilmiştir. Pliny'nin M.S. 50'de yazdığı «Taıbiat Tarihi» eserinde veterinerliğe ait ehemmi. yetsiz notlar vardır. Galen (M.S. 131-201)Hikoprat gibi hayvan has-talıklarının müşaıhedesinin insan tabaıbetinde faydalı ol~ağını yaz-mıştır. Puplius VegeJtiusRenatus (M.S. 450-500),bazı yazarların bildir-diğinin aksine veteriner ta:baıbet:nin babası olarak kaıbul edilemez; fakat «Mtis V€lterinariae»isimli çok kıymetli bir kitap yazmı:şt~; Mal-leus ismi altında sığır ve atların birçok saligınhastalıklarını tarif eder. Hastalıkları kuru ve yaş olarak ayırır. Gaza;bı ilahinin hastalıkların
sebebi olduğuna inanmıaz. Tetanos, uyuz iyi anlatı1lmıştır. Hijyen Ve-getius'ta birinci' planda gelir ve moderndir.
Bizans't.a veteriner ıtaibalbetindurumu insan t.aibabetinden ileri dir. 4 ve 5 inci yüzyıllarda yaşıyan Bizanslı veterinerlerin yazıları 10 uncu yüzyılda «Hippiatrika» ismi altında ibir araya toplanmıştır. Bu veterinerler arasında en meşnul"u Apsyrtus'tur. Veteriner taıbabetin hakiki baıbası sayılır. Müşahedeci olup batıl itikaıtlara inanımaz.
Owp-si muayeneleri ile karara varır. Chiron, HimerillS, Hippocrates, Pela-gonius, Hieracles, Theomnestus diğer tanınmış Bizanslı veterinerler-dir. Chiron, mitolojik ehiron'la karıştırılımamalıdır. Kendisine ait has. talıklar bahsi iyidir. Hippocrat da 8-9 yüzyıl evvel yaşamış olan Hip-pocrat'la başka tarihçile! tarafından çok karıştırılmıştır. «Geoponicaıı
ziraate ait bir kitaptır. VeterinerEği ilgilendiren kıısım1anvardır fakat ilmi değeri azdır.
.Arap Devri (7 nci yüZyıldan 12 nci yüzyıla kadar) : Bu devirde es-ki. yunan ve Bizans veterinerlerinin yazıları Arapçaya tercüme eclildLI 6 ncı asırda yazılmıŞ Arapça, çok az değerde veterinerlik bahsi olan altı kadar ziraate ailt eser, 7 nci asırda yazıılmış dokuz kitap. tngil-terenin ımuhtelif kütüphanelerindedir. 9 uncu yüzyılda yazılmış ve bütün Bizanslı yazarları zikreden bir kitap da Paristedir. 11 inci yüz. Yıla ait İspanya'da yazılmış bir veteriner ve ziraat kitabının kopyes İngilterededir. 12 nci yüzyılın en önemli eseri İbn-al-Awam'm yazdığı ziraat ve hayvan taıbaıbetine ait meşhur eSeridir. Kitapta kUş, tavuk, sıgır ve kOyun.hatta. deve hastalıklarından bahis vardır. 13 üncü asır-da ise şayanı dikkat bir kitap yazılmıştır. Ebu Bekr'in Naceri (*) ismi-ni taşıyan bu eseri iki cilt halinde Fransızca.ya 1859'da tercüme edile rniştr (**). Ebu Bekr'n bu kadargen:ş malumat sahibi ol~u şayanı hayrettir. Her ne kadar M. MOule,bunların hepsinin orijinalolduğunu iddia ediyorsa da çoğu Bizans veterinerlerinden alınmıştır. Arap Dev rinde 500 sene içinde veteriner taıbabette göruıen gelişmeler, doğum bilgisinde, dental operasyonlarda (Bizanslüar bu konudan hiç bahset-memişlerdir), bacak ve ayak hastalıklarında ve genelolarak tedavi metotlarında husule gelmiştir (***).
Anglo-Sakson İngiUere'de veterinerlik sanatı; M.S. 5 inci yüzyıla kadar İngiltere Romalıların istilasında kaldığı halde, veterinerlik kO nusunda onların bilgisinden faydalanamamışlardır. Daha sonra Dani markalıların istilası büsbütün kötü tesir etmiştir. Kilisenin baskısı da Vegetius'un modern fikirlerinin 500 sene sonra bile İngiltere'ye gir-mesine mani olmuştur ve tababet tam manasile batıl itikatlar
çerçe-(*) Nasen 13 değü 14 üncü yiizyılın yansında yazılmıştır. (1) Burada Smith hata yapmıştır, yalnız kitabında 15 SQyfa ıonra bu hatayı di1zeltir.
(*.) Bu tercüme Bağdat'taki nüshatlan yaptımıştır. Halbuki bu nüsha en orijinal kısl1P olan 10. makaleyi ihtiva etmez. Manıı.çkripler kısmen kaybolınu~ .durumdadır. Smith'in mevcudiyetini hümediği tam flmha bizde, Bursa kütüphanesindedir (1). Bıı bakımdan Smith';n Naseri hakkındaki hükmü tam olamaz.
(*H) Burada gene 10. makaleden haberdar olmadığından nalUır ve nalla kusurla"n te. davisi gibi o zamana kadar hiçbir veteriner yazar tara/ınMn bu derece mükemmeliyetle ele alınmamış olan kısımdan bahsedilmemiştir (l).
vesi içinde yapılmıştır. Onuncu yüzyılda yazılmış olan Leech Book buna en iyi misaldir. Herbarium, The medicine ai Quadrupeds ehem. m:iyetsizyazılardır.
12 nci yüzyıl: 6 ncı yüzyılda yaşıyan lppocras'ın Sanskritçe ese-ri 12 nci yüzyılda Moses O'fPaler.mo tarafından Arapça nüsıhasından Latinceye çevrilmiştir. İppocras ismi veteriner tarihinde çok kanşık-lığa sebep olmuştur. Eserin değeri çok azdır. Muhtemel ki Hindistan tab abetinin menşei eski eski Yunan tababetidir (*). .
13 üncü yüzyıl: Sicilya kralı II Frederick'in emrile Jordanus Ruf-. fus «Hippiatria)) isimli veteriner tababete ait bir kitap yazmıştır. l{en-msi Avrupa'da veteriner tabalbetinin rejeneratörüdür. Arapça eserle:,-den çok faydalanılarak yazılmış olan bu eser, iç hastalıklardan ziyade dış hastalıkları konusunda iyidir. Veteriner yazılarda ilk nomenkü1a. tür kaidesini kullanan RuHus'dur. Albert of Calange, Bartolarnew Granville, Vincentus Bellovacensis, Boniface, Jacap Doria, Petrus de. Crescentius, Walter de Henley 13 üncü yüzyılda yaşamış diğer tali ve. teriner yazarlardır.
14 üncü yüzyıl: Marcus ve Maurus, kendileri hakkında çOk az şey bilinen iki veteriner yazardır. Bu yüzyılın en mühim yazarı ıtal-yan Laurens Russius'dur. KitaJbın muhteviyatı RUıffus'tan kO'pyedirve Bizans yazarlarından da istifade etmiştir. İlk defa deri ruamının in-saan bulaştığından bahseder (**). Russius da Ruffus gtbi Avrupa'da ve-teriner tababetinin rejenerasyonuna yardım etmiştir. Hurbert of Cur-tenova, Dino di Pietro Dini, Bartıhoıomew of Spadafora, Giovanni, Martin of Balonya, Jehan de Bri, Andreas Alıbrecht, Juliana Barnes. 14 üncü yüzyılın tali veteriner yazarlarıdır.
15 inci yüzyıl: Bartiholomew Grisone, Viscanto Girolarno, Master Facio, Manuel Diaz, William de Villiers ve Tardif ehemmiyetsiz eserler bırukmışlardır. Bu yüzyılın bizi en çok alakadar eden şahsiyeti Leo-narda Da Vinci (1452 -1520) dir. Uzun seneler at ve insan anatomisi çalışmıştır. Yapmış olduğu şekiller bugün İngiltere'dedir. Bu yüzyılda bir tek İngiliz veteriner yazarı yoktur. Yalnız müellifleri belli olmıyan bazı man'Üskripler bulunmuştur. İngiltere'de veteriner tababet diğer Avrupa memleketlerine, bilhassa 'ttalya'ya nazaran çok geridir.
Bütün bu zikredilen isimlerle veteriner yazarların hepsi bildiril-miş de:nek değildir. Unutulmamalıdır ki yazıların ,birçoklan
kaybol-(*) Burada Smith tekrar hatwya düşer, zira Hint'de insan ve hayvan tababeli M.Ö. 3000 yıUanndan daha evvel yapılmakta olup şayanı hayret derecede üeridir (4).
(*.) çağda, ve hattd bir müddet evvel y~amış olan İsldm veterineri Ebu Bekr, bunu daha eooel zikretmi#ir (1).
'muştur (*). Sonradan !bulunmuş ve dağılmış materyal arasında eser 'bulunan Demetrius Pepaıgomenus, 13. yüzyılda yaşaımış ve kuş hasta
lıklan hakkında kitap yazmış olan bir Bizanslıdır.
10 uncu yüzyıldan 15 inci yüzyılın sonuna kadar geçen devri kı .sa ,bir hatırlama yapılacak 'olursa; 10. yüzyıl bütün ilim kollannda
,yu bir cEfu'aletdevridir. ll. yüzyılda at sporları ve doğan avcılığı Av rupa'da kralların iligisini çekmıiye başlamıştır. 11. yüzyılda İtalya'd öğrenme arzusu başlıyor, ilk Haçlı ordusu kuruluyor, Veteriner taba . .bet 10. asırdakiniden ileri değildir. 12. yüzyılda İtalya'da ziraate öneJ~
veriliyor, İngiltere'de koyunCUlUkgelişiyor. 13. yüzyıl büyük adamla~ devridir. Sicilya Kralı II. Frederick, veteriner taıbaibetinin Avrupa'd uyanmasını teş'vik ediyor. Dante, Roger Bacon, Büyük A1bert bu devir de yaşıyor. İngiltere'de müthiş bir koyun çiçeği salgını yirmi sekiz yı devam ederek koyunculuğu mahvediyor. Haçlı seferleri tekrarlanıyor Bu seferler Avruıpa'da veteriner tababetin gelişmesinde çok önemli ro
ynanuştır. 190 sene süren bu harpler esnasında orduların ıbir k1sn İtalya üzerinden geçmişler ve bu arada İtalya birçok saLgın hastalık lara sahne olmuşrtur.. Bundan başka İslaım dünyasının sanat, ilim v fabrikasyanla bi'rlikte veteriner taıbabet bilgisi de ordularla İtalya'y sokulduğundan, bu memleket veteriner rönesansının beşiğini teşkil e miştir, Kral Frederick'in tesiri ve Ruffus'un kitabı ile bu daha da k laylaşffiış.tır. 14 yüzyıl, şövalyelik çağı olup veteriner öğretimi teşvi' görmüştür. İngiltere İspanya'dan koyun ithal etmek suretile koyun culuğu isla.m başlamıştır. Petrarch /bu devirde yaşamış ve İtalyan di linin safiyetini temine çalışmıştır. Eski Yunan eserlerine alAka baş lamLŞtıT.En son restore edilen dil İngilizcedir. Franısızca daha 10. asır da sadeleştirilmiş bulunuyordu.
15. yüzyılja bütün Avrupa memJeketlerinde, İtalya da dahil, ve teriner sanatı ihmale uğramıştır, fakat cehalet devrinin sonu çok ya kındır. Matbaa icad olunımuş ve çoğu ilahiyata ait olmak üzere onbi kadar eser matlbaada basılmıştır bile.
İKİNCİ KISIM
16. yüzyılın başından 18. yüzyılın sonuna kadar:
16. asırdan sonra veteriner tarihi; 1500'den, İngiltere'de ilk veteri ner mektelbinin açılışına kadar, yani 1800'e kadar ıbir, bu tarihten bu güne kadar (Müellifin 'hayatta olduğu, daha doğrusu yazdığı ça 1912-1918) olan bir başka devre olmak üzere ikiye ayrıla:bilir. Kitabın
(*) Doğudaki, bilhassa bizdeki kütüphanelerde mevcut eserlerden hiç bahsedilmemek. tedit.
u ikinci bölüımiÜnde,1700'e kadar yazılmış olan veteriner taıbabete-it eserlerden ve yazarlarından baıhsedilecektir.
16. yüzyıl : Bu yüeyılda veteriner yazıların adedi çoktur. Batı Av-pa öğrenme hevesi içindedir. Eski yazarların eserleri önem kazan-ağa başlamıştır. Bunlar zikredileceM.ir. Bundan başka ziraate ait erlerde veterinerliği ilgilendiren kısımlar varsa onlardan ve beşeri abahete ait yazılarda, seyahat ve diğer çeşit eserlerde veteriner taba-ti ilgilend:ren kısımlardan bahsedilecektaba-tir, 16. asuda ---bir istaba-tisna le -- orta seviyenin üstüne çıkmış veteriner yazarlar yok.tur. O
istis-a distis-a İtistis-alyistis-a'distis-a yistis-aşistis-amistis-ası pek tistis-aıbii olistis-an ve ismi veteriner tarihinde, ediyen parlıyacak olan Carlo Ruini'dir. Gene 'bu yüzyılda Hippiatri-a, Geoponika ile Vegetius'un yazıları muhtelif dillere tercüme
edU-- ve matbaada ibasılmıştır.
De Lozenne, Agostino Magno'nun eheımmiyetsiz yazıları vardır. gostino Columlbre; 1518'de ilk defa tab'edilen eseri oldukça önemli-ir. Hastalıklar bahsinde orijinallik -gösteıımez,yalnız ilk deıfa olarak-tlarda kusmayı anlatmıştır (*). Post.Jmorteım:muayene yapmamıştır. realani'ye göre atlarda diaibetten ilk defa bahseden Columibre'diT. ektuımda OxYiuris curvula'ya ilk dikkati çeken odur. Fizyoloji mal
u-atı ve doktrinleri tamamiyle galeniktir. AlfansD de Harrara, önemr iz İspanyol yazarıdır. Francisco de la Reyna, İspanyoı veterinedir. <Veterinerlik Kitabı» isimli eserinde, önem1i nok,ta sirkülasyon hak-nda yazdıklarıdır_ Bu yazılar vuzuhlu olsaydı nerede ise Harvey'den el kan do}aşımının ~ifi olacaktı. Joahim Camerarius (**) 1500. 574) tanınmı$ Alman alimidir, pek çok eserleri arasında
«Hippoco-..cus» veteriner tababetine aittir, tababetten ziyade hijyen kısmı iyi--ir. J Fit:z.heI1beı:ıt,ziraate ai,t yazdığı eserde çiftlik hayvanlarının has-alıklarından da bahsetmiştir. Ayın başlangıç veya tam zamanlarında ukua gelen sıfatın yavrunun cinsiyetine tesir ettiği inancını,
altmış-srakta yaptığı tecrübe ile, reddetınişıtir, Hastalıklar bahsinde yenilik .. ternıez. Mesela. uyuzun bulaşık olduğuna dair bir not yoktur. 8ı-rda Cenurus cerebralis yakalannda operasyonla tedaviyi tavsiye ve arif eder. Fitıl.herbert'in en önemli buluşu distomatosis'de koyunlar çin meralardaki beyaz sumüklillerin te'hlikeJ.iolduğuna işaret ederek
u hastalık,ta ilk defa ara hayvanına dikkati çekmesidir. Bundan başka araciğerde parazitleri de göstermiştir. Henri Cornelius Agripıpa,
Fre-(*) 14. yüzyılın başında yazılmış olan Ebu Bek,'in Naseri eserinde atıa,da kwmıa ve eticeleri, etraflıca anlatılmJltI, (1).
(**) Aristo'nun «Nebatlarda cinsiyet yoktur» iddiasını ,eddedi:p onlarda da cin8!letin cudiyetini ilk ,bildiren dlim.
ıderick Grisone, İtalyan veteriner yazarlardır. O çağda ilk defa İtalya'. da kurulan yüksek atçılık mektelbinde Grisone hocalık etmiştir. Kita-bında da yalnız binicilikten bahseder. AgosUno Gallo, İtalyan, Conra Gesner, Zürihli, Cesare Fiaschi, İtalyan olup veteriner tailJabete ai yazıları bulunan kimselerdir. Thomas Tussar, manzum halde önemsi yazılar bırakmıştır. Giovanni BatUsta Ferraro, meşhur binicilik rnek teıbi hocalarındandır, kitaJbı kly:metsizdir. Gladio Corte, İtalyan olu İngiltere'de sarayda çalışmıştır. Kitaıbında hastalıklardan bahsetmez John Phillip Ingrassa, insan hekiırni, veteriner tababetin de insan ta babetile aynı derecede önemli olduğunu ya:zımı.eştır.Jean Masse, Hippi artika'yı Fransızcaya tercüme etmiştir. Ippolite Bonacossa, veterine hukuki meselelerine ait ilk eseri vermiş ve kitabı birçok defalar tek rar tabedilmiştir. İngiliz Thomas Blundeville 1560 ile 1589 ar~sınd bir çok eser vermiştir. Veteriner talbabetine ait yazılan birçok nokta lardan Bizans çağından geridir. Önce teI1biyeve eşkal bahsi gelmekte . dir. Burada atlarda molar dişlerin mevcudiyetini bilmediğini gösterir.
Hastalıklar ve tedavi bölümünde baJısettiği birçok hastalıkların bula .şık olduğunu bilmemektedir ki bu da 16. asır bilgisinin Bizans devrin
den geri olduğunu 'gösterir. Gene ayni kitapta Blundeville atıarda b .yin ya çok azdır veya hiç yoktur demiş, atıarda safra kesesi hastalık larından bahsetmiştir. Nalbandi kısmında da birçOk hatalar. yapmak tadır. Charles Estienne ve Pasqual Caraciolla önemısiz eserler bırak mışlardır. George Tuııberville, köpek tababetine ait kitap yazmış bi İngiliz sportmenidir. Kitabı, veteriner üteratüre önemli bir şey ilav etmezse de 16. yüzyılda köpek pa'tolojisine alakanın mevcudiyetin' göstermektedir. Nicholas Malbie 1, John Fayser 2 tane ol;mak üze: veteriner taba:bete ait önemsiz kitaplar yazmışlardır. Conrad Heres bach, kendisine Almanya'nın Columella'sı denmiştir, ziraate ait kita . bında atların yem ve diyetinden bahsetmiştir. Hijyene önem vermiş tir. Tapallıklar bahsi iyidir. Zamanında şirürjikal müdahale ile der' malleusunun tedavi edildiğini yazmıştır. Sığır ve domuz hastalıklann dan da bahseder. Marx Fugger, Fernando Calvo, John Astley, T. B dingfield, John A. Emelianus, diğer tali veteriner yazarlardır. Cris topher Clifford «Atçılık mektebi» ism'iyle bir kitap yazmış ve ahır hij yenine önem vermiştir. Zamanının birçok batıl ilikatlarına inanma . mıştır. Leonard Maschall, burada zikredilmeğe layık olmıyan cesur bi mÜlltahildir. Büyük bir it:Jbar kazanmış görünen eserinde kendine ai bir tek orijinal fikir yoktur. Sığırlara ait yazdığı ilk kitap daha ziya de Columella'dan alınmış olup intizamsızdır. İkinci kitap at hastalık . larına aittir. Bu hayvanlann hastalık'larından bahsederken at ve ka
tırlarda beyin olmadığını tekrarlamıştır. üçüncü kita:bında ise koyun keçi, domuz ve köpek hastalıklarına aİt değersiz bilgi vermektedir
John Sadler 1572'de Veıgetius'u İngil~eye' çevirmiştir. Richard Sad-ler İngiliz olup latince önemsiz bir kitap yazmı.ştır.
Carlo Ruini '16, yüzyılın en orijinal ve ilmi veteriner eserini veren İtalyan senatördür, Hayatı hakkında birşey bilinmemektedir, «Atın anatomisi, hastalıkları ve tedavisi» isimli kitabı ilk defa 1598'de ken-di ölümünden sonra yayınlanmıştır. 1316 da Bolonyalı Munken-dino (*),
1953'te Vesalius giibianatomistler Galen'in hatalarını düzletmişlerdir. Galen'in anatomisi muhtelif hayvanların disekBiyonu ile yazılmıştU". Hiç insan kadavrası diseke etmediğine inanı~maktadır. Fakat 16. yüz-yıla kadar at anatomisi ciddiyetle etüd edilmiş değildir. Bilindiği gibi Leonardo da Vinci sathi at anatomisini dikkatle teıtkik etmişti. 'işte Ruini'nin elindedir ki kapkara cehalet içinde bulunan tek tırnakllla-nn anatomisi, mubalağası imkansız bir mükemmeliyete erişmiştir. At vücudunun bir tek noktası bile onun skalpelinden' kurtulmuş değildir. Hatta gebe uterus ve fO€tusun sirkülasyon sistemi bile inceden inceye gösterilmiştir. Bundan başka anatomiye yalnız i1mi biralltka ile ba-kılmamış aynı zamanda doğru klinik bilgisi için esas !Sayılmıştır.Ruini atın patolOjisine çalışacak bir kimsenin anatomisine 'ilgisiz kalamıya-ca~ı bildirmiştir ki bu noktadan Ruiniyi veteriner ilminin babası olarak kabuı etmek yerinde olacaktır. Kitalbın anatomi kısmı beşe ay-rılmıştır. Birinci bölüm baş ve beyin sinirleri, damarları, adajeleri ve glandIarı ile birlikte, ikinci kısım; ,boyun ve göğüs, üçüncü kısım karın boşluğu organlan, medulla spinalis, bel, sacruım ve pelvis, dördüncü kısım; genital organlar, foetus ve zarlan, beşinci kısım; ön ve arka ayaklarınkas, kemik ve sinirlerini ihtiva eder. Ruini her bölgede de-rinlikten satha doğru çalışmıştır, kasIara isim değil numara vermiştir. Kitabın hastalıklar ve tedavi kısmı anatami bölümüne nazaran zayıf-tır. Fakat zaten Ruini kitabın anatOmi kısmiyle tanınmışzayıf-tır. G.A. Ci-to, Philip Scacco, John Colerus ve Gaspard Reuschlein bu asnn son önemsiz yazarlarıdır. Gervase Markham (1568- 1637) eserlerinin çoğu-nu 17. yüzyılda verdiğinden daha sonra incelenecektir. 1595'te yazdı-ğı at tetbiyesi ve hastalıklan konusundaki kitabı yüzünden burada da zikredilmiştir. Mesleki bilgi bakımından bu kitap önemsizdir.. Jean Herard, Giovanni Battisa Pignatelli gibi önemsiz veteriner yazarlarla bu yüzyılın sonu gelmiştir, Fakat unutulmamalıdır lci, 16. yüzyılın so-nuna doğru veteriner ilminde yenilikler başladığına dair birçok işa-retler vardır. Bu henüz klinik çalışma ve hastalıklar konusunda değil-se bile ileriye doğru bir adımdır. Ruini bu periojun en büyük şahsi-yetidir.
(.) Daha ziyade Muııdino de Lu:ı;zi olarak tanınmıştır.
. 17 nci YüZYIL
Sir Frooerick Smlit1hbirinci cildin 62 tam sayfasını Gervase Mark. bam'a ayıım:ş, onun hayatını ve yazılarıni kritik. etrİı.iştir. Markham, edebi haya.tı boyunca yalan söylemiş ve yazmıştır. Katiyyen dürüst ol-mamıştır.Kendi eserleri hep başkalarından satır satır kopye olduğu halde kop~e ettiği kimselerden hiç baıh:setmemiştir. Kitaplarını deği.. şik isimaer altında defalarca neşretmiştir. Nadiren reıvizyon yapmış-tır. Yayın sistemi habis ve uoo'nmaz bir adam olduğunu göstermiş.tir. Umumiyetle dikkatsizdir. İki ayrı kitaıbında aynılronuyu tenakusla i
anlatır. At seçimine dair yazdığı eserinde avcılıkta kullanılan atların beslenmesinden, diyetlerinden .baıhsecier.Hijyen lmsmı çok geridir. Ahır sıcak ve karanlık olmalıdır, (hay;vanaağır örtüler örtmelidir. Ki. tapta, kendisinin ıhiç klinik tecrÜ'besi olmadığını anlatacak birçok noktalar vardır. Mesela atların kusabildiklerine inanmıştır. Daha son. ra «Cavelarice» ismiyle çıkar.dığı kitap yukardaıkinin genişletilmi,? kıoıpyesidir.Hasta1ık1ar kısmı noktası noktasına geçen asrın İngiliz veterineri Blundeville'den kopye edilmiştir. Kendisi haSltahklar hak-kında pratik olarak hiçbir şey bilmemektedir. Üç yıl sonra, 1610'da, «Şaheser» isiJmlikitabını neşre1ımiştir.Bu da Cavelarice'in daha geniş. letilmiş bir nüsnasıdır ve Blundeville'den kopye edilmiştir. Hala. mal. leusu tedavi etmektedir. Yalnız enf£lksiyöz oluşuna işaret etmiştir. Anatomi kısmı Vegetius'tan alınmllŞtır.Atta safra kesesini karaciğeöı altında ince, yeşilimsi bir kese olarak tarif eder. Bu sefil kitap, nal-bantlara Iaz.ım olan aletlerin lis'tesi ile nmayet ıbulur. 1613'te «İngi. liz Çiftçiliği» ve 1614'te «Ucuz ve iyi ÇiftçiJiik»isimJi kitapların yayın-lamıştır. 1623'te «İngiliz ev kadını», 1924'te «Çiıf1tçiliğeElveda», niha-yet at hastalııkları ve at niha-yetiştirmesi hakkındaki eski eserlerinin yeni bir kopyası olarak 1630'da «Markıham'ın sadıik veterineri» isimli kita-bını neşretmiştir. Seımıptomveya diagnoz hakkında hiçıbir not yoktur. Sadece tedaviden bahseder. 1634'1Je«Okçuluk sanatı» ismile, diğer bir yazardan koıpya ettJiği.eseri yayınlamıştır.MarkfrıaımIbu ikötü metotları ile .asrın diğer orijinal yazarlarını da enfek'te etmiştir (*). Buna rağ-men bu. tesirden azade kalmış kimseler degörüıür. Micholas Morgan mevzuu bilmeden veteriner tabaibete ait !bir kitap yazmıştır. Thomas Spackman, insan hekimi, kuduz hakkında bir kitap yazıııuştır. Isıran hayvanın kuduz olup olmadığını anlamak için yaraya süı:ül-müş ekmek diğer Ibir hayvana yedirilmektedir. Yerse ıs,'ran hayvan kuduz değildir. Çok çeşitli ..tedaviler tavsiye etmiş-tir. Emmek ve koterize etmek !bu meyandadır. Michael Barel;,
(*) Smith'in burada kendi vatandaşı için kullandığı ağı,
ıoon
f(lYanı dikkattir.-nemsiz bir kitap yaz~tır. Willfam Browne, keza yalnız at terbiyesi kısmı iyi olan bir kitap bırakmıştır. John Grawsley, hakiki bir pratis-yendir. Sığır ve koyunlarda Cenurus cerabralis vakalarında operasyon yaparak beyinden keseyi çıkaıım.ışve !bu kesenin içinde küçük, beyaz, kurtumsu şeyler bulunduğuna işareıt etmiştir. Obstetrik bahsi de çok ilgi çekicidir. Sezariyen operasyonu tarif eder. Distomatosi.s'in mera ile alakasına dikkat etmiştir. Sancılarda bazen ponksiyon kullanır. Thomas Gpıımes, boş ibir kitap yazmıştır. Thomas de Gray, «'Mü.kem-me Atçı» ismiyle bir (kitap yazmaştır. YetiştiriciJ.ik.ıteherediter hasta-lıklara önem verilmesiine işaret etmiştir. Bilhassa nöbetli göz ağrısı bunların başında gelmektedir. Malleus ile deri ruamı arasında mÜlla. sebet kUramamıştır ve hakikatten ayrılarak deri ruaınını tedavi etti. ğinden ba.hse1mıiştir.zaıten De Gray'ın eseri geçmişin hatalarının tek-ranndan ibaret, değersiz ibir kita.ptır. sir Thomas Browne, Markham-vari bir kitap yazmıştır. William, Cavendish, Newcasle dfrkü, hayatını atçı1ığa yakfetmiş ve,çok tantanalı resiımlerle süslü bir kitap bırak-mıştır. Aydııı bir inSandır. Ayın, r~gar1arın ve sağ veya sol testisin yavrunun cinsiyeti üzerinde hiçbir tesiri (çağdaşı olan veterinerler buna inanmışlardı) olmıyacağını yazmıştır. "Hastalıklara ait bir şey yazmamıştır. RObert Barrett, esas itibariyle Markham'dan kopye ede-rek bir kitap yazmıştır. Orijinı;ıl olarak ilk def,a mıall;eusta akciğerdeki lokalizasyandan ve hernia .aJbdominalisdedikişle tedaviden bahs etmiş-tir. Richard Lawer, insan hekimi, at tababetine yalbancı değildir. Bu-run akıntısmın beyinden gEfunediğini söylemiştir. Thomas Willis, di-' ğer bir insan hekilmi, daha ziya;de anatomist olarak tanınmıştır. Hay-van1ard~ biri kanda !bulunmak, diğeri sensitif olara.k iki kısım ruh bulunur demiŞtir. John Clarice ehemım:iyetsizdir.John Halfpenny, hiç-bir şey ilave etmerz.MiChael Harward, veteriner tababe1ıine ait, ırlan .. dafda yazılmış ilk eseri veımiştir. Kendisi İngilizdir. Sa1gın hastaİık-lardan anthrax'ı iyi anlatmış, gömülmemiş kadaYralann tehlikesin. den bahsetinliştir." Tedavilerde' tavsiye' ettiği ilaçlar, Markhaıpı'ınki gi-bi iğrenç değildir. Kendisi cesur gi-bir oper3.!tördür. Cenurus cerebralis vakalannda, çok- etraflı olarak, yapılacak operasyonu anlatır. Başlt hernia albdominaliste tatbik ettiği operati! tedavi çok moderndir. Har-ward, asılorijinal tarafını barsak yaralannda barsak ve kann cida-nnın dikişleri bahsinde göstremiştir. Kitabını okuyan kimse onun in-testinal şirurjinin öncüsü olduğundan şüphe etmiyecektir. Ha.rward'-ın eseri çığır açıcı olmasHa.rward'-ına rağmen, zamanHa.rward'-ınd a Markham'Ha.rward'-ın kara
gölgeleyicitesirinden dolayı lAyıkı ile takdir edilememiştir. Beşeri şi-rürj!den bile. öndedir. Robert A1nrond ~nemsizdir. Richard Ruseam, Mascall'in diğer ismidir ve kitabı daha önce incelenmiştir. Nehemiah Grew, insan hekimi, komparativ anatami üzerinde çalışmıştır. Mide ve
barsak komparativ ana.tomisi kitabında sekum bahsinde Glisson' (Francis Glisson, Capsulaglisoni'yi. bulan anatomist) atl.arda ve tav şanlardasekum çifttir şeklinde yapt1ğı hatayı Grew düzeltir ve atlar
•
da sekwn ikinci bir mide haıt1Aondan daha üstün ve hakiki midedi . demiştir. Ruminasyon fizyolajisini bugünküne yakın izah eder. Tho mas Tryon, veteriner .hijyen konusunda ahırların havalandırı1masını önemi gibi çok iyi kısımları ihtiva eden bir ki1ıapyazmıştır. Alien Mill len. «Fil Anatomisi» ismiyle Irlanda'da bir kitap neşretmiştir. İngiliz ce dilinde bu konuda ilk kitaptır. «HaYvanların GözleriHakkında Mü şahweler» ismiyle ikinci bir kitap' daha ya2Jmıştır.Andrew Snape, 168 ~e İngiliz dilinde ilk at anatam1si kitabını yaıımıştır. Ruini'nin kita bından istifade etmiştir. Hatta. ona ait bazı şekilleri kendisine mal-etmekle itibarını lekelerniştir. Snape'in en önem verdiği bahisler sir-külasyon; sinir sistemi ve gelişmedil!. Harvey, De Graaf, Neetham' buluşIarından haberdardır. Modern fikirlidir ve kendi eserinin tam ol madığının farkındadır. Ruini'den başka diğer yabancı anatomistleri isimlerini zikretmiştir. Sirkülasyon bahsinde arter ve venaların niha-yette anastomoz yapmadıkları, arter kanının dokular tarafından emil. diğini, sonra bu dokulardald kanın venalar tarafından emildiğini yaz.. mı:ştır. Ha]Jbukibu anastomozlar 1661'de MalpLghi tarafından keşfe-dilmisti. Beyin anatomisiüzerinde uzun' bir bahis vardır. Atta beyin olmadığını iddia eden çağdaşlarının bulunuşuna şaşmaktadır. Burun akıntısının beyinden gelmediğini söylemiştir. Ayak anatomisi bahsi iyi değildir. Zaten bu kısım, Ruini'nin meşhur eserinde de zayıf ola-rak incelenmiştir. Snape, ilme aldka duyan orijinal bir m~ahJadecidir. Samuel Collins, insan hekiim~,((İnsan ve hayvanlar anatomisi» ismiy-le bir kitap yazmıştır. Daha ziy;ade rumdnantıar maymun, kedi, kö-.pek ve kuşlar üzerinde duımuştur. Ruminasyon fizyolojisinden de bahsetmiştir. Bu mevzu o çağda fazla iLgi çelmnekteydi. 1685'te Ba. sel'de J. C. Peyer, insan, dört ayaklılar ve kuşlard.a rumdnasyondan bahseden kitabında sığırda ruminasyon organlarından, sinirler hariç.
ö derece iyi bahsetmiş ve doğru resim~er çizmiştir ki, daha sonra bu konuyla çalışanlara fazla bir şey bırakmamış.tır. J Lamlbert'in ((Köylü-nün Hazinesi» kitabını incelemek mümkün olmamıştır. G. Langba-ine, R. Blome'ın ve yazarı ıbelli olırnııyanveteriner tababete ait bir çok yazılar arasında önemli kısıım1aryoktur. Sir William Hope, Solleysel'-in biraz sOnra Solleysel'-incelenecek olan (Mükemmel Veteriner» (*) isimli eserini 'İngilizceyeçevirmiştir. Her ne kadar tercüme mükemmel
değil-(.) Kitabın a<ııllsmi «Compleat Famer» dir. Vegetitlsdan sonra veteriner term; unutulmuşiur. Modern zamanlara kadar ingiltere'de farrier, ha~lVan hekimi miıliasında kuUanılmiştır.
se de Markhamiml"in İngiltere'de yerleştiği çağda Solleysel'in ileri fi-kirlerinin memlekete sokulması bakımından Hope'un mesaisi teşek' küre ıa,yıktır.
Jacques Labessie de Solleysel (1617-1680), son derece dürüst bir insandır. Fransa'da itiıb'arıçok yüksekti. Fransa almdemisinden Perra-ult Solleysaı için «17. yÜ2ly1ldaFransa'nın en ibÜlyük adamlarından biridir)) demiştir. Kitabının birinci kısım atın bakımı, seçimi ve nal-lanması konusunda olup ,çok iyidir. Aklı selirnine rağmen eskilere uya-rak nallama zamanlarının gökteki ayla ilgisinden bahsedecek kadar batıl itikatlıdır. Hastalıklar bölümünde Komaj kroniği belirli bir şe-kilde anfizemıden ayırır. Bu konudaki yazılan tarihi bakımdan önem. lidir. Kan fi.zyolojisi ile çOk i1gilenım~tir. Duotus 1ıhoracieus'a bula-nmdan dolayı Eustachian ismi verilmesinin doğru olacağı kanaatin-dedir. Fakat buna rağmen venalarda kanın istikametini anlıyama-mış. V. jUıgUlaris'dekanın başa doğru gittiğine inaIlıffil.Ştı.r.Halbuki .Harvey'in keşfinden haberi vardır. «Hastalık konusunda en önemli nokta hastalığın sebebini bulmaktır ve korunma tedaviden çok daha iyidir)) demiştir. Gurm'un daha ziyade taylarda olduğuna dikkat
et-m~, bulaşıcı karakterini göstermiş fakat bunun bazen malleus haline geçeceğini de yazm~tır. Ne olursa olsun İngiltere'de daha 19. yüzyı-lın son yıllarına kadar gurmun bulaşIk tabiatı bilinmemiştir. Solley-.sel'de malleus bahsi çok iyidir. Deri maJleusu ayrıca ineelenm~tir.
Farcy ile malleusun «Alman Kuzenleri)) oldUğu fikri Solleysel'in ari. jinal fikri değildir (*). Sa:neılardan uzun uzun bahse1mıiştir. Paraziter sancılara dikkati çekmiştir. Yalnız sancının !bir arazı olan işe'Ine güç-lüğünü, Ikendinden evvelkilerde olduğu gibi hastalığın asıl kendisi ola-rak almıştır. Bacaklardaki hastalıklar ve yaralar kısmında yenilik gös-termez. saleysel'in bu parlak eserinin en değersiz kılsmı olan tedavi bahsi, zamanın zevkine uyularak, Hope tarafından İngilizceye tercü- .
me edilmiştir 1697'de A,S. Gent ismindeki yazar, kitabında dişi eşekle aygır çiftleştiği zaman erkek katır, erkek eşekle kısrak çiftleşinee dişi katır doğar şeklinde saçmalar yazmıştır. Sir Jdhn Floyer, astım üzerde bir eser yazmış olan insan hekimi, atlann enfizem hastalığını in-celffi'.iş ve çok doğru müşahedelerde bulunmuştur. Vücutta hÜffior-lardan ziyade memlbranılardavukua gelen ibir hastalıktır, demiştir.
17. yüzyıl kapatılmadan asnn ikinci yarısında Royal Society'nin
«The Philosaphical Transaction)) de neşrolunan makalelerden bahset-mek gerekir. Hayvanlarda anomaliler. hayvanlarda kan nakli,
hay-
---(*) SoUeysel'den 300 yıldan daha fazla bir zaman evvel Ebu Bekr «Naseri» eserinde 'f1I(JUeus ve Lymphangioitis maIleosa'yı bir isim altında aynı hastalık olarak mütalda et. _;,tir (1).
i
.van organlarında çeşitli taşlar, köpekte sekuIll:.çıkanIması, an~rax'a "karşı bazı na.çlar ve bazı muivaffak olmuş şirfuji ame1iyeleri veteriner
tababetini ilgilendirmektedir.
17. yüzyılda Fransız bUgini Solleysel, İngiliz FIoyer ve gene İngi. !iz oıim unutul'muş Harward, en önemli şahsiyetIerdi.
ÖZET
Bu yazıda Sir Frederick Smith'in veteriner literatürü tarihine ait eserinin 1700 yılına kadar olan birincicildi hula.sa edilmiş ve değeri i
bildirilmiştir.
İn this amcle the first volu:me of Sir Frederick Smith's «The Early History of Veterinary Literatüre and its British Development» condensed.
This volume deals witJı the vetermary literature from the earliest
time to
1700 A.D. .LiTERATÜR
1 - Erk. N. İslam Medeniyeti çağında Veteriner Tabaıbettte Gelişmeler ve «Naserb
Hab. (Baskıda).
2 - Smith, F. 'l.1he Eadı1tY His~ o'f Veiterin<I!IV Lite11llJtuıre a!Illd İtıs Briıtish
Develop-ment. Baillliere, 'lindall aOO COx, Lonıdon, 1919.
3 - Smithcors, J. F. Blaıine's Hiısl:D-tıyof Veterinary Mıedicinıe tıolBOO. J. Am.er. Vet. Med. Ass. Vol
ı~,
No: 4, .178-184, 1956. '4 - Smilthcors, J. F. E'vo1U1tio-nof The' Veteıri.n~ Art. Veıteri.n.ıaır'y Medicine Publis.
hlıııg Comp. M.ia>oori, 15-22, 1957.
