ÖZET
Sigara içimiyle al›nan nikotin miktar› ve kemik mineral yo¤unlu¤u (KMY) aras›ndaki iliflkiyi inceleyen s›n›rl› sa-y›da kapsaml› çal›flma bulunmaktad›r. Ayr›ca nikotin ve KMY aras›ndaki iliflkiyi inceleyen çal›flmalar›n sonuçlar› farkl›l›k göstermektedir. Bu amaçla sigara içimiyle al›-nan nikotin miktar› ve KMY aras›ndaki iliflkinin incelen-mesi amaçlanm›flt›r.
Çal›flma kapsam›nda lomber omurga L2-L4 ve femur üst uç toplam›nda çift enerjili X-›fl›n› absorbsiyometresiyle (DXA) ölçülen KMY ve efl zamanl› olarak Dünya Sa¤l›k Ör-gütünün (WHO) “Farkl› ülkelerdeki olgular ve toplumlar aras›nda kalça k›r›¤› risk faktörlerini örne¤in diyet ve fiziksel etkinlik ba¤lam›nda inceleme formunu” dolduran 708 ka-d›n, 307 erkek, toplam 1015 bireyin sigara içimiyle ald›k-lar› nikotin miktar› verileri aras›ndaki iliflki incelenmifltir. Al›nan nikotin miktar›n›n her iki cinste de L2-L4 omurga KMY’nu istatistiksel olarak etkilemedi¤i belirlenmifltir. Buna karfl›n erkeklerin femur üst uç bölgesinde KMY’nun al›nan nikotinden anlaml› olarak etkilendi¤i sonucuna var›lm›flt›r.
Sonuç olarak osteoporozun de¤ifltirilebilir belirleyicilerin-den birisi olan sigara içimiyle al›nan nikotin miktar› ile KMY aras›ndaki iliflki incelendi¤inde cinse ve ölçümün yap›ld›¤› bölgeye ba¤l› farkl›l›klar›n oldu¤u saptanm›flt›r. Örneklem özelinde nikotin tüketim miktar›n›n toplam femur üst uç os-teoporotik erkeklerde istatistiksel olarak anlaml› yüksek ol-du¤u belirlenmifltir.
A
Annaahhttaarr kkeelliimmeelleerr:: Kemik mineral yo¤unlu¤u, sigara, ni-kotin
SUMMARY
Studies examining the relation between the nicotine in-take through cigarette smoking and Bone Mineral Den-sity (BMD) are limited and contradictory. The aim of this study was to investigate the relation between nico-tine intake through smoking and BMD.
Relation between BMD of L2-L4 vertebrae and total fe-mur was measured with dual-photon X-ray absorpti-ometry (DXA) and data of nicotine intake of the 708 fe-male and 307 fe-male, total 1015 individuals who perfor-med the “identification form concerning the risk factors for hip fractures, such as dietary factors and physical activity, between cases and population controls, in se-veral countries” from the World Health Organization (WHO) was investigated.
It was concluded that with this study group, nicotine intake did not alter the BMD values measured at the re-gion of L2-L4 vertebrae in both genders. In men, howe-ver, nicotine intake altered the total femur BMD values significantly.
Nicotine intake is significantly higher in osteoporotic males when total proximal BMD values are considered. K
Keeyy WWoorrddss:: Bone mineral density, cigarette, smoking, nicotine
Osteoporoz
D ü n y a s ı n d a n
Sigara Kullan›m› ve Kemik Mineral Yo¤unlu¤u ‹liflkisi
Relation Between Smoking and Bone Mineral DensityAlper Baflaran*, Gül Fidan Sar›bay**, Sabire Ak›n***, Feza Korkusuz**
(*) Hacettepe Üniversitesi, ‹statistik Bölümü,
(**) Orta Do¤u Teknik Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu (***) Orta Do¤u Teknik Üniversitesi, Sa¤l›k ve Rehberlik Merkezi
Osteoporoz Dünyas›ndan (2005) 11 (1): 22-26
G‹R‹fi
Osteoporoz, kemik mineral içeri¤inde azalman›n ya-n›s›ra yap›sal bozulma ve kalitesindeki düflüflle
ta-n›mlanmaktad›r. Osteoporozun günümüzde tüm dünyada 200 milyondan fazla kifliyi etkiledi¤i öngö-rülmektedir (1). Sigara kullan›m› ve osteoporozun iliflkilendirildi¤i çal›flmalar›n birço¤unda sigaran›n
kemik yo¤unlu¤unu azaltt›¤› sonucuna var›lm›flt›r (2-11). Bu olumsuz etkiye daha çok kad›nlarda rastla-n›ld›¤› gibi (12-16), erkeklerde de (17) görülmekte-dir. Baz› çal›flmalarda ise sigara kullan›m›n›n her iki cinste de kemik mineral yo¤unlu¤unu (KMY) olum-suz etkiledi¤i belirtilmektedir (18,19). Sigaran›n os-teoporoz için orta derecede bir risk faktörü oldu¤u belirtilmektedir (20). Bunlar›n yan›s›ra erkeklerde si-gara ve KMY aras›nda iliflki olmad›¤› sonucuna va-r›ld›¤› araflt›rmalar da bulunmaktad›r (21,22). Bütün bu sonuçlar sigara kullan›m› ve KMY aras›ndaki ilifl-kinin ayd›nlat›lmas› gerekti¤i yönündedir. Ayr›ca ül-kemizde sigara kullan›m› ve osteoporozu iliflkilendi-ren, çok say›da denekle yap›lan bir çal›flma henüz bulunmamaktad›r. Sigara kullan›m›n›n kemik y›k›m›n› artt›rarak KMY’nu olumsuz yönde etkiledi¤i varsay›l-maktad›r.
Bu çal›flman›n amac›, toplum taramas› gerekçesiy-le KMY ölçügerekçesiy-len bireygerekçesiy-lere efl zamanl› uygulanan ve Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) osteoporoz risk faktörlerini belirlemek için gelifltirdi¤i sorgulama formundan uyarlanm›fl sigara kullanma al›flkanl›kla-r›n› da ele alan formdan türetilen nikotin al›m› bilgi-sini sorgulayarak KMY ile aralar›ndaki iliflkiyi ince-lemektir.
GEREÇ VE YÖNTEM
Bu çal›flma kapsam›nda Orta Do¤u Teknik Üniversi-tesi Sa¤l›k ve Rehberlik Merkezi’nde KMY toplum taramas› amac›yla ölçülen ve efl zamanl› sorgulama formunu dolduran 708 kad›n, 307 erkek, toplam 1015 kat›l›mc›n›n sigara içimiyle al›nan nikotin mik-tar› verileri de¤erlendirilmifltir. Olas› yan etkiler ko-nusunda bilgilendirilen kiflilerden sorgulama formu-nu doldurmalar› istenmifl ve çal›flma için yaz›l› izinle-ri al›nm›flt›r.
KMY ölçümleri Lunar-DPX IQ (Madison, Wiscon-sin, ABD) taray›c›s› kullan›larak gerçeklefltirilmifltir. Ölçümler ön-arka yönde omurga (L2-L4) veya fe-mur üst uçta gerçeklefltirilmifltir. Kiflilerin pozisyonu üretici firma taraf›ndan verilen aksesuar ve önerilere göre ayarlanm›flt›r. KMY’u ölçüm tekni¤i ve analizi de üretici firman›n önerilerine göre gerçeklefltirilmifl-tir. Cihaz, günlük olarak kullanan teknisyen ve ayl›k olarak da cihaz› sa¤layan firman›n sertifikal› yetkilile-ri taraf›ndan kalibre edilmifltir. Cihaz›n ulusal sa¤la-y›c›s› ve teknik servisi, sistemin duyarl›l›¤›n› günlük sistem testi, peak testi, hava matriks testi, limit de-¤iflim testi, makine basamak kontrolü, dura¤an sa-yaç, ›fl›n da¤›l›m yüzdesi, fantom ölçümleri, standart
hata, donan›m ve yaz›l›m parametreleriyle üç ayda bir kontrol etmifltir. Ölçümlerde sistemin ayarlar› 76 kVp ve 150 mikroamper olarak sabitlenmifltir. Öl-çümlerde kiflilerin alabilecekleri en yüksek radyas-yon dozu 0.02 miliRem olarak hesaplanm›flt›r. Öl-çüm sonuçlar›na göre kat›l›mc›lar›n verileri WHO’nun ölçütlerine göre normal (T de¤eri -1.0 ve üstü), osteopenik (T de¤eri -1.0 ve -2.5 aras›) ve os-teoporotik (T de¤eri -2.5 ve alt›) olarak alt gruplara ayr›larak incelenmifltir.
Kat›l›mc›lar›n kiflisel ve aile geçmiflleri hakk›ndaki bilgileri, WHO’nun “farkl› ülkelerdeki olgular ve top-lumlar aras›nda diyet ve fiziksel etkinlik gibi kalça k›-r›¤› risk faktörlerini inceleme ve karfl›laflt›rma” (iden-tify and compare risk factors for hip fractures, such as dietary factors and physical activity, between ca-ses and population controls, in several countries)” bafll›kl› anketi de¤ifltirilip kullan›larak elde edilmifltir (Ek 1). Bu formun 32 numaral› sorusundan elde edi-len yan›tlara kiflilerin içtikleri sigara miktarlar› belir-lenmifltir. Ankette tüketildi¤i beyan edilen sigara miktar› her bir sigarada bulunan nikotin miktar› ile çarp›larak kiflisel olarak al›nan nikotin miktarlar› be-lirlenmifltir. Bir sigaran›n ortalama 1.1 mg nikotin içerdi¤i varsay›lm›flt›r. Bu de¤erler daha sonra kifli-lerin vücüt kitle indeksine (VK‹) bölünerek standar-dizasyon sa¤lanm›fl ve istatistiksel analizde kullan›-lacak de¤erler elde edilmifltir.
Hata çubuk grafik yöntemi ile nikotine al›m› de¤ifl-keni lomber omurga L2-L4 ve femur üst uç toplam DXA ölçümleriyle cinsiyete göre grafiksel olarak gösterilmifltir. Burada X ekseni “normal”, “oste-openi” ve “osteoporoz” durumunu göstermekte-dir. Bireylerin normal, osteopenik ve osteoporotik gruplara ayr›lmas›nda T de¤erleri gözönüne al›n-m›flt›r. Ayr›ca her evredeki erkek ve kad›n kat›l›mc› say›lar› da X ekseninde gösterilmektedirler. ANO-VA testi ile L2-L4 omurga ve femur toplam›ndan al›nan ölçümlere göre kiflilerin tükettikleri nikotin miktar› ile osteopeni ve osteoporoz aras›nda bir iliflki olup olmad›¤› incelenmifltir. Grafikte yer alan de¤erleri tek yönlü ANOVA sonucunda bulunan de¤erlerdir. Buradan bulunan de¤erler hata de-¤erine göre karfl›laflt›r›lm›flt›r.
BULGULAR
Kad›n ve erkek kat›l›mc›lar›n toplam nikotin tüketim de¤erleri (ortalama±standart sapma olarak) s›ras›y-la 0.22±0.44 ve 0.17±0.36 (mg/VK‹) os›ras›y-larak hesap-lanm›flt›r.
fiekil 1-2’de, s›ras›yla “Sigara ‹çimiyle Al›nan Niko-tin Miktar› – L2-L4 KMY” ve “Sigara ‹çimiyle Al›nan Nikotin Miktar› – Femur KMY” iliflkisini cinsiyete gö-re hata çubuk grafikleri ile göstermektedir. ANOVA testine göre hesaplanan nikotin al›m› ve L2-L4 KMY de¤erlerinin iliflkilendirildi¤i P de¤erleri kad›n ve er-kek için s›ras›yla 0.973 ve 0.772 olarak fiekil 1’de belirtilmifltir. L2-L4 omurga KMY ölçümünde kad›n ve erkek için nikotin al›m›n›n üç grupta da (normal, osteopeni ve osteoporoz) istatistiksel olarak farkl›l›k göstermedi¤i sonucuna var›lm›flt›r (fiekil 1). ANO-VA testine göre hesaplanan nikotin al›m› ve femur toplam KMY de¤erlerinin iliflkilendirildi¤i P de¤erle-ri kad›n ve erkek için s›ras›yla 0.900 ve 0.010 ola-rak fiekil 2’de belirtilmifltir. Kad›n için femur üst uç KMY ölçümüne göre üç grupta da (normal, oste-openi ve osteoporoz) nikotin al›m›n›n istatistiksel olarak farkl›l›k göstermedi¤i sonucuna var›lm›flt›r (fiekil 2). Erkek için nikotin al›m› toplam femur üst uç KMY’nu etkilemektedir (fiekil 2).
TARTIfiMA
Sigara içimiyle al›nan nikotin miktar› ile KMY aras›n-da iliflki olaca¤› varsay›m›naras›n-dan yola ç›k›larak bu ça-l›flmada normal, osteopenik ve osteoporotik olarak tan›mlanm›fl kat›l›mc›lara efl zamanl› uygulanan sor-gulama formundan türetilen sigara içimiyle nikotin al›m› ile ilgili verilerle KMY aras›ndaki iliflkinin ince-lenmesi amaçlanm›flt›r.
Çal›flman›n güçlü yönü 708 kad›n, 307 erkek, top-lam 1015 bireyin sigarayla al›nan nikotin miktar› ve-rilerinin de¤erlendirilmifl olmas›d›r. Çal›flman›n s›n›r-l›l›klar› (a) anket formunda nikotin al›m›yla ilgili s›n›rl› sorunun bulunmas›, (b) yan›tlarda bireylerin kiflisel
alg› hatalar›n›n bulunma olas›l›¤›, (c) sorgulama for-mundan bilgisayar ortam›na aktar›mdaki olas› hata ve (d) sorudan say›sal de¤ere dönüfltürmede olas› hata oranlar› olarak s›ralanabilir. Çal›flmam›zda KMY ölçümü olarak L2-L4 toplam de¤eri ve femur toplam de¤erleri gözönüne al›nm›fl ve di¤er alt ölçeklerle (örne¤in femur boyun) nikotin al›m› aras›ndaki iliflki incelenmemifltir. Ayr›ca çal›flmada kiflilerin egzersiz al›flkanl›klar› de¤erlendirilmemifltir.
Bu çal›flmada, eldeki verilere göre hem kad›nlar hem de erkekler için günlük sigarayla al›nan nikotin miktar›n›n VK‹’ine göre standartlaflt›r›lm›fl de¤erleri ve lomber omurga L2-L4 ve femur üst uç toplam KMY aras›nda, erkekler için al›nan nikotin miktar›n›n femur üst uç toplam KMY aras›nadaki iliflki hariç, is-tatistiksel olarak bir ba¤lant› olmad›¤› saptanm›flt›r. Erkekler için sigarayla al›nan nikotin miktar›n›n femur üst uç bölgesindeki KMY aras›nda istatistiksel ola-rak bir iliflki oldu¤u belirlenmifltir. Örneklem özelin-de istatistiksel fark olmamakla birlikte kad›nlar›n si-gara ile al›nan nikotin ortalamalar›n›n osteoporoz-dan etkilenmifl femur üst uç KMY’u düflük bulunan erkekler hariç daha fazla oldu¤u izlenmektedir. Ni-kotin tüketimi fazla olan erkeklerde üzellikle sigara kullan›m› ve kemik metabolizmas›n›n incelendi¤i benzer bir çal›flmada (12), artan PTH düzeyinin ar-t›m›yla ilflkilendirilen kalsiyum emiliminin azalmas› ve çeflitli kemik iflaretleyicileriyle tan›mlanabilen kemik y›k›m›n›n art›fl› gibi mekanizmalarla sigaran›n KMY’nu düflürdü¤ü kaydedilmifltir. Sigara kullan›m›-n›n KMY’na olumsuz etkisine de¤inen bir baflka ça-l›flmada (13) bu etkinin sigaray› b›rakmayla kaybol-du¤u belirtilmifltir. Çal›flmam›zda kiflilerin sigara kul-lanma geçmiflleri ve sigara kulkul-lanma süresinin KMY’na etkisi de¤erlendirilmemifltir.
fi
fieekkiill 11:: NNiikkoottiinn aall››mm›› ((mmgg nniikkoottiinn//VVKK‹‹)) LL22--LL44 oommuurrggaa KKMMYY hhaattaa
ç
çuubbuukk ggrraaffii¤¤ii..
,4 ,3 ,2 ,1 0,0 -,1 N= 433 Normal
%95 Güven Aral›¤› Nikotin (mg/VK‹)
Osteopeni Osteoporoz Cinsiyet Kad›n Erkek 192 217 87 58 28 fi
fieekkiill 22:: NNiikkoottiinn aall››mm›› ((mmgg nniikkoottiinn//VVKK‹‹)) ffeemmuurr ttooppllaamm KKMMYY hhaattaa
ç
çuubbuukk ggrraaffii¤¤ii..
,8 ,7 ,6 ,5 ,4 ,3 ,2 ,1 0,0 N= 469 202 216 90 23 15 Normal Osteopeni Osteoporoz
P=0.01
%95 Güven Aral›¤› Nikotin (mg/VK‹)
Cinsiyet
Kad›n
E
EKK 11.. KKEEMM‹‹KK YYOO⁄⁄UUNNLLUU⁄⁄UU TTAAKK‹‹PP FFOORRMMUU
Ad› Adres
Soyad›
Do¤um Yeri Posta Kodu
Görevi Tel Numaras›
Bölümü Elektronik Posta
Kan Grubu
1 Cinsiyetiniz Erkek
Kad›n
2 Do¤um Tarihiniz _____ / _____ / 19___
3 En uzun süre yaflad›¤›n›z yer? Kent
K›r
4 Annenizin en uzun süre yaflad›¤› yer? Kent
K›r
5 Baban›z›n en uzun süre yaflad›¤› yer? Kent
K›r
6 Ten renginiz? Sar›fl›n
Kumral Esmer
7 E¤itim durumunuz? ‹lkokul mezunu
Ortaokul mezunu Lise mezunu
Yüksekokul ya da üniversite mezunu Di¤er : _________________
8 En uzun süre çal›flt›¤›n›z ifl yandaki seçeneklerden Profesyonel veya teknik ifl sahibi /
hangisine uymaktad›r? Yöneticisi
Teknik veya uygulamal› ifl Sat›fl ve servis ifli Büro ifli
Üretim ifli / El eme¤i
Çiftçilik / Bal›kç›l›k / Ormanc›l›k Askeri Hizmetler
Ev Han›m› Hiç çal›flmad›m
Di¤er: _________________
9 Hiç büyük bir ameliyat geçirdiniz mi? Hay›r
Evet (Belirtiniz)
10 Teflhis konulmufl herhangi bir hastal›¤›n›z var m›? Hastal›¤›n›z Hay›r
nedeniyle düzenli kulland›¤›n›z ilaç varsa belirtiniz. Evet (Belirtiniz)
11 (Bu soruya, yafl›n›z 50’den fazla ise yan›t veriniz) Hay›r
50 yafl›ndan sonra kemik k›r›¤› (kalça, omurga, el bile¤i gibi) bafl›n›za geldi mi? Evet (Belirtiniz)
12 (Bu soruya, annenizin yafl› 50’den fazla ise yan›t veriniz) Hay›r
Annenizde 50 yafl›ndan sonra kemik k›r›¤› (kalça, omurga, el bile¤i gibi) oldu mu? Evet (Belirtiniz)
13 (Bu soruya, baban›z›n yafl› 50’den fazla ise yan›t veriniz) Hay›r
Baban›zda 50 yafl›ndan sonra kemik k›r›¤› (kalça, omurga, el bile¤i gibi) oldu mu? Evet (Belirtiniz)
14 Annenizde öne e¤ilme tarz›nda kamburluk, omurga e¤rilmesi geliflti mi? Hay›r
Evet
15 Baban›zde öne e¤ilme tarz›nda kamburluk, omurga e¤rilmesi geliflti mi? Hay›r
1
166--2277.. ssoorruullaarr ssaaddeeccee kkaadd››nnllaarr iiççiinnddiirr..
16 ‹lk adet yafl›n›z? ______
17 Son adet yafl›n›z? ______
18 Herhangi bir zaman düzensiz adet dönemleriniz oldu mu? Hay›r
(Süre k›salmas›, uzamas›, adetin düzensiz aral›klarla gelmesi, Evet (Belirtiniz)
miktar azalmas›, afl›r› olmas›... belirtiniz)
19 Düzensiz adet dönemleriniz nedeni ile tedavi görmek zorunda kald›n›z m›? Hay›r
Evet
20 Do¤um kontrol hap› vb. kulland›n›z m›? Kulland›ysan›z ne kadar süre kulland›n›z? Hay›r
Evet (Süreyi belirtiniz)
21 A¤r›l› adet, cilt bozuklu¤u, düzensiz adet vb. nedenlerden dolay›, Hay›r
ultrason veya muayene ile yumurtal›k kisti saptand› m›? Evet
22 Canl› do¤um, ölü do¤um, düflük, rahim içi ölüm vb. flekilde tümü dahil ______ kez
kaç kez gebe kald›n›z?
23 Çocu¤unuz var m›? Var ise kaç tane? ______
24 Anne sütü ile tüm çocuklar›n›z› toplam kaç ay emzirdiniz? ______ ay
25 Histerektomi (rahim al›nmas›) ameliyat› geçirdiniz mi? Hay›r
Geçirdiyseniz kaç yafl›nda veya hangi y›l? Evet (Yafl ya da y›l belirtiniz.)
26 Her iki yumurtal›¤›n›z birden al›nd› m›? Al›nd›ysa kaç yafl›nda veya hangi y›l? Hay›r
Evet (Yafl ya da y›l belirtiniz.)
27 Ameliyat sonras› (rahim ya da yumurtal›k) hormon replasman› ald›n› m›? Hay›r
Ald›ysan›z ne kadar süre ile? Evet (Süreyi belirtiniz.)
______ ay
28 Geçti¤imiz 5 y›l boyunca, düzenli olarak haftada en az 3 kez, Hay›r
en az yar›m saat yürüyüfl, a¤›rl›k kald›rma egzersizleri, a¤›rl›k tafl›ma vs. Evet
gibi sporlar yap›yor musunuz?
29 E¤er 28. soruya yan›t›n›z evet ise, yapt›¤›n›z sporun tipini belirtiniz? ____________
30 Düzenli namaz (günde en az iki rekat) k›lar m›s›n›z? Hay›r
Evet
31 Yaflam›n›z›n herhangi bir döneminde uzun süreli herhangi bir ilaç Hay›r
kullan›m›n›z oldu mu? Oldu ise lütfen ilac›n ismini yaz›n›z. Evet (Belirtiniz.)
32 Sigara kullan›yor musunuz? Kullan›yorsan›z günde kaç tane belirtiniz. Hay›r
Evet (Miktar›n› belirtiniz.)
33 Hayat›n›z›n herhangi bir döneminde sigara kullan›d›n›z m›? Kulland›ysan›z, Hay›r
ne kadar süre ile? Ne miktarda? Sigaraya bafllad›¤›n›z yafl› belirtiniz. Evet (Belirtiniz.)
Süre: ________ (ay ya da y›l) Miktar: _________
Bafllama yafl›: ________
34 Alkol kullan›yor musunuz? Kullan›yorsan›z, miktar›n› ve türünü yaz›n›z. Hay›r
Alkol alma s›kl›¤›n› belirtiniz. Evet (Belirtiniz.)
Miktar: ______ kadeh
Tür: _____ (Bira, rak›, flarap vs.) Kullanma s›kl›¤›: _______ (Haftada ya da ayda kaç kez al›yorsunuz?)
35 Hayat›n›z›n herhangi bir döneminde alkol kulland›n›z m›? Hay›r
Kulland›ysan›z, süreyi, miktar› ve de türünü belirtiniz. Evet (Belirtiniz.)
Süre: ________ (ay ya da y›l) Miktar: _________
Kanis ve arkadafllar› taraf›ndan gerçeklefltirilen ve 3 Haziran 2004 y›l›nda elektronik olarak yay›mlanan meta-analizde sigara içmenin içmeyenlere oranla os-teoporoz riskini belirgin olarak artt›rd›¤› vurgulan-maktad›r (23). Ayn› çal›flma KMY’na uyarland›¤›nda sigara içiminden en fazla kalça ekleminin etkilendi¤i-ni bildirmektedir. Bu bulgu bizim çal›flmam›z›n bulgu-lar› ile do¤rudan örtüflmektedir. Bizim çal›flmam›zda özellikle erkeklerin toplam femur üst üç KMY de¤eri-nin nikotinden anlaml› etkilendi¤i görülmektedir. Sonuç olarak, osteoporozun de¤ifltirilebilir belirleyi-cilerinden oldu¤u düflünülen sigarayla al›nan nikotin miktar›n›n femur üst uç osteoporotik erkeklerde be-lirgin olarak yüksek oldu¤u saptanm›flt›r.
KAYNAKLAR
1. Lin JT, Lane JM. Osteoporosis. A Review. Clin Orthop Rel Res 2004;425: 126-134.
2. Lee LL, Lee JSC, Waldman SD, et al. Polycylic aroma-tic hydrocarbons present in cigarette smoke cause bo-ne loss in an ovariectomized rat model. Bobo-ne. 2002;30:917-923.
3. Ward KD, Klesges RC. A meta-analysis of the effects of cigarette smoking on bone mineral density. Calcifi-ed Tissue Int. 2001;68: 259-270.
4. Hildebolt CE, Pilgram TK, Yokoyama-Crothers N, et al. Alveolar bone height and postcranial bone mineral density: Neagtive effects of cigarette-smoking and pa-rity. J Periodontol. 2000;71:683-689.
5. Payne JB, Reinhardt RA, Nummikoski PV, et al. The association of cigarette smoking with alveolar bone loss in postmenopausal females. J Clin Periodontol. 2000;27: 658-664.
6. Hermann AP, Brot C, Gram J, et al. Premenopausal smoking and bone density in 2015 perimenopausal women. J Bone Miner Res. 2000;15: 780-787. 7. Bjarnason NH, Christiansen C. The influence of
thin-ness and smoking on bone loss and response to hor-mone replacement therapy in early postmenopausal women. J Clin Endocr Metab. 2000;85: 590-596. 8. Fung YK, Iwaniecz U, Cullen DM, et al. Long-term
ef-fects of nicotine on bone and calciotropic hormones in adult female rats. Pharmacol Toxicol. 1999;85: 181-187.
9. Vogel JM, Davis JW, Nomura A, et al. The effects of smoking on bone mass and the rates of bone loss among elderly Japanese-American men. J Bone Miner Res. 1997;12: 1495-1501.
10. Broulik PD, Jarab J. The Effect of Chronic Nicotine Administration on Bone-Mineral Content in Mice. Horm Metab Res. 1993;25: 219-221.
11. Krall EA, Dawsonhughes B. Smoking and Bone Loss Among Postmenopausal Women. J Bone Miner Res. 1991;6: 331-338.
36 Yemeklerde ald›¤›n›z tuz miktar›n› s›n›flay›n›z. Tuzsuz Az tuzlu Orta Çok tuzlu 37 (Bu soruya, yafl›n›z 50’den fazla ise yan›t veriniz.) Hay›r
20 yafl›n›za kadar günde en az bir su barda¤› süt içermiydiniz? Evet
38 Günde ortalama ne kadar çay içersiniz? ______ çay barda¤› veya (Hiç içmiyorsan›z bu soruyu bofl b›rak›n›z.) ______ fincan veya
______ kupa 39 Günde ortalama ne kadar Türk kahvesi içersiniz? ______ kahve fincan›
(Hiç içmiyorsan›z bu soruyu bofl b›rak›n›z.)
40 Günde ortalama ne kadar nescafe veya filtre kahve içersiniz? ______ fincan veya (Hiç içmiyorsan›z bu soruyu bofl b›rak›n›z.) ______ kupa 41 Günde ortalama ne kadar cola içersiniz? ______ kutu veya
(Hiç içmiyorsan›z bu soruyu bofl b›rak›n›z.) ______ küçük flifle 42 Haftada ortalama ne kadar süt içersiniz? ______ su barda¤› veya
______ fincan veya ______ kupa 43 Haftada, yaklafl›k bir kibrit kutusu büyüklü¤ünde kaç adet kaflar peyniri yersiniz? ______ adet 44 Haftada, yaklafl›k bir kibrit kutusu büyüklü¤ünde kaç adet ______ adet
beyaz peynir veya tulum peyniri yersiniz?
45 Haftada, ortalama kaç kase yo¤urt yersiniz? ______ kase 46 Haftada, yaklafl›k bir kibrit kutusu büyüklü¤ünde kaç adet tereya¤, ______ adet
kaymak, krema, dondurma yersiniz?
47 Haftada ne kadar taze sebze ve meyve tüketirsiniz? ______ kilogram 48 Haftada kaç kase tarhana veya iflkembe çorbas› tüketirsiniz? ______ kase
12. Rapuri PB, Gallagher JC, Balhorn KE, et al. Alcohol intake and bone metabolism in elderly women. Am J Clin Nutr. 2000;72: 1206-1213.
13. Gerdhem P, Obrant KJ. Effects of cigarette-smoking on bone mass as assessed by dual-energy X-ray ab-sorptiometry and ultrasound. Osteoporosis Int. 2002;13: 932-936.
14. Franceschi S, Schinella D, Bidoli E, et al. The influen-ce of body size, smoking, and diet on bone density in pre- and postmenopausal women. Epidemiology. 1996;7: 411-414.
15. Silvennoinen JA, Lehtola JK, Niemela SE. Smoking is a risk factor for osteoporosis in women with inflamma-tory bowel disease. Scandinavian J Gastroenterol. 1996;31: 367-371.
16. Albrand G, Munoz F, Sornay-Rendu E, et al. Indepen-dent predictors of all osteoporosis-related fractures in healthy postmenopausal women: The OFELY Study. Bone. 2003;32: 78-85.
17. Summers GD. Osteoporosis in men. Radiography. 2001;7:119-123.
18. Kiel DP, Zhang Y, Hannan MT, et al. Independent
pre-dictors of all osteoporosis-related fractures in healthy postmenopausal women: The OFELY Study. Osteopo-rosis Int. 1996;6: 240-248.
19. Hollenbach KA, Barrettconnor E, Edelstein SL, et al. Cigarette-smoking and bone-mineral density in older men and women. Am J Public Health. 1993;83: 1265-1270.
20. Ill PO, Alexandre C. Smoking as a risk factor for oste-oporosis - fact or fiction. Rev Rhum. 1993;60: 280-286.
21. Videman T, Battie MC, Glbbons LE, et al. The roles of adulthood behavioural factors and familial influences in bone density among men. Ann Med. 2002;36: 434-443.
22. May H, Murphy S, Khaw KT. Cigarette-smoking and bone-mineral density in older men. Q J Med. 1994;87: 625-630.
23. Kanis JA, Johnell O, Oden A, Johansson H, De Laet C, Eisman JA, Fujiwara S, Kroger H, McCloskey EV, Mellstrom D, Melton LJ, Pols H, Reeve J, Silman A, Tenenhouse A. Smoking and fracture risk: a meta-analysis. Osteoporosis Int 2004.
