D o ğ u T ü r k ü
T
ÜRK d ü n y a s ın ın ik i m ih r a k ı v a r d ır: B a tı T ü rk lü ğ ü n ü n T ü rk iy e , D oğu T ü rk lü ğ ü n ü n T ü rk is ta n . B jıi A k d e n iz m e d e n i y e ti için d e y o ğ u ru lm u ş Y a k ın d o ğu ile A v ru p a a ra s ın d a k ö p rü o l m u ş tu r. Ö tek i U zak d o ğ u v e O r ta d o ğ u a ra s ın d a k i b ü y ü k y o lla r (Ş i m a l y o lu = P e -L u v e C e n u p y o lu = N a n -L u ) ü z e rin d e k u ru lm u ş v e b u te s irle rle g e lişm iştir. B a tıT ü rk ç e s i Y unus. F u z u lî v e N e
d im 'i: Doğu T ü rk ç e si H oca A h
m e t Y esarî’yi, Ali S ir N e v a i'y i
y e tiş tirm iş tir. B atı T ü rk ’ü d e y in ce n asıl K a fk a sy a d a n B a lk a n T ü rk lü ğ ü n e k a d a r u zan an b ir d ü n y a n ın m erk ezi o lan T ü rk iy e y i a n lı y o rsa k . D oğu T ü r k ’ü d e y in c e d e O rta A sy ad an A v ru p a n m D oğu ve K u z e y in e d o ğ ru u z a n a n b ir d ü n y a n ın m e rk e z in i. T ü rk is ta n ı a n lı y o ru z. Doğu T ü rk ’ü G a rp lıla şm a a n la y ış ı, h a y a t g ö rü şü b a k ım ın d a n B a tı T ü rk ’ü n d e n a y rıla b ilir. F a k a t T ü rk v e M ü slü m an o la ra k b ir le şir. D oğu T ü rk 'ü n ü n d ü n y a s ın a
T ü rk le ş m iş o la n la r da g ire b ilir.
I r k ı aslın d a Moğol v ey a Toriguz o lm ası o n la rı a y ırm a z . Ç ü n k i m il le ti y a p a n ırk d eğ il, k ü ltü r b ir li
ğidir. N ite k im B a tı T ü rk lü ğ ü n e
g ire n T ü rk le ş m iş o la n la r v a r d ır.
T ıp k ı G a rp lıla şm ış o la n ın A ra p
o ld u ğ u (A ra b -ı - m u ş ta ’re b e ) ta - ra fsız la şm ış o la n ın F ra n s ız o ld u ğu gibi. M illeti y a p a n k ü ltü r b i r liğ id ir v e b u b irliğ in z e m in i v a ta n d ır . V a ta n t a r i h b o y u n c a h â tır a la r ın çizdiği h u d u ttu r. B u k ü l tü r ü v e b u v a ta n ı k o ru y a c a k k u v v e te sa h ip o lm a lıd ır k i, h ü r v e b a ğ ım sız b ir m ille t d o ğ a b ilsin . T a ri h in y a r a ttığ ı k ü ltü rle r i ve v a ta n la rı h iç b ir k u v v e t y o k edem ez.
B ir k ü ltü r d ü n y a s ı b i r m ü d d e t
h ü r lü ğ ü n ü k a y b e tm iş o la b ilir, f a k a t m ille t o lm a k ta n çık m az.
Y azan:
Hilmi Ziya Ülken
D oğu T ü rk lü ğ ü n ü n b ü tü n lü ğ ü n ü ve b irliğ in i k im in k â r e d e b i lir? N e ta rih k ita p la r ın ı y o k e t m e k k a b ild ir n e in s a n la rın d ilin i, b ü n y e s in i, g e le n e ğ in i d e ğ iş tirm e k ! D e ğ iş tirm e k için y a p ıla n g a y re t le r y ü z d e k a lır: k ö k , ve ta r ih ş u u rd a v e ş u u r - a ltın d a b ü tü n m irâ -
siy le d e v a m e d e r. B ir k ü ltü rü
p a rç a la m a k için d ışta n y a p ıla n
g a y re tle r b o şu n a d ır. B ölgecilik
p a rç a la n a p a rç a la n a so n u n d a h e m ş e h rilik v e m a h a lle lik g a y re tin e gi
d e b ilir. F a k a t b u n d a n n e ç ık a r!
Ç ü n k i m a h a lle lile r, h e m ş e h rile r
b ir ib irin i ço k se v e rse b ö lg e le r ü s tü n d e v a ta n b irliğ in i d a h a iy i d u y a r la r ve. v a ta n ın d ış ın d a k i m ii- le td a s la rm a k a lb le rl a ç ık o lur. Doğu T ü rk lü ğ ü n ü n k ü ltü r b i r liğ in d e a y d ın d ilin in b ü y ü k h iz m e ti v a rd ı. A y d ın la rın d ili m ü ş te r e k ti. U zak ü lk e le r a ra sın d a ie h ç e f a rk la r ı n e o lu rsa o lsu n h e p si a y n ı k ita p la r ı o k u r. A ynı g aze te le r i a n la rla rd ı. H e r le h ç e y i a y rı b ir d il gibi g ö rm e k , o n la rı a y rı g ra m e rle ri, a y rı lû g a tla rı v a rm ış g ib i sın ıfla m a k , h e r p a rç a n ın a y rı ta r ih in i y az m a ğ a ç a lış m a k o k ü l t ü r b irliğ in i p a rç a la m a k d e m e k tir.
V a k a la r öyle a k ıp g id e b ilir ki,
in s a n istese d e b u p a rç a la m a y ı
ö n liy em ez. A slın d a te k olan zev k , d ü şü n c e , g e le n e k b a k ım ın d a n a y rılm a ğ a b a s la r. H iç b i r p a rç a ö te
k in in irâ d e s in e b a ğ la n m a k is te
m ez. A r tık ta r i h i k a d e r o n la rın y o lla rın ı a y ır m ış tır. D ış ta n h iç b ir k u v v e t o n la rı z o rla b irle ştire m e z . F a k a t e ğ e r k ü ltü r b irliğ i g e le n e k b irliğ i h a lin d e d e v a m e d e rse y in e d ış ta n h iç b ir k u v v e t o n u p a rç a -
iıy a m a z . Z o rla h e r şey y a p ılm ış
o lsa y d ı y e ry ü z ü n d e y a ln ız R om a k a lırd ı. B ir z e h irli gaz d ü n y a y ı is tilâ e ts e b ir a n d a in sa n lık m a h v o la b ilir. F a k a t İn sa n lığ ın ü s tü n d e k i b u fiz ik k a d e r, o n u n k e n d in e m ah su s d u y g u la rı v e id eali o lm asın a m â n i d e ğ ild ir. İn s a n h a y a tta d e ğ il se d ü şü n e m e z ; f a k a t f ik ir , c e s e t v e u z v iy e t d e ğ ild ir. Y e ry ü z ü n d e in s a n la rın h ırs la r ı v e k in le ri de b ir n ev i k a d e r olm ağa k a lk tığ ı za m an , o n a k a rşı k o y a n ik in c i b ir k a d e r v a r d ır : T a rih in y o ğ u rd u ğ u v e in sa n in b e d e n i ü e ve r u h u ile ta ş ıd ığ ı b ir m irâ s: G e le n e k ! Ne ş u u r, ş u u r - a ltın ı d e ğ iş tire b ilir, ne te r b iy e v e ra se ti, n e g ö re n e k g e le n eğ i! İn sa n çok g ü ç d eğ iştiğ i için, k ü l t ü r b irliğ in i p a rç a la m a k isti- y e n le re c e m iy e tin k a d e ri k a rşı koy
m a k ta d ır. E d o ard S a b lie r Doğu
T ü rk lü ğ ü n ü ve b ü tü n lü ğ ü n ü ve p a rç a la m a g a y re tle rin e ra ğ m e n bu n u n n a s ıl d ev am e ttiğ in i b u y a k ın la rd a Le M onde g azetesin d e a n la tıy o r: D e m irp e rd e a rk a s ın d a gör d ü k le rin i n a k le d e re k ! Jo s e p h C as- ta g n é d a h a 1927 d e " T ü rk a lfa b e s in in T ü rk ve T a ta rla r a ra sın d a
L â tin le ş m e si’’ a d lı y azısın d a a y n ı
m e v z u u n ta rih ç e s in i v e riy o rd u .
B a tı T ü rk lü ğ ü n ü n L â tin h a r fle r i
n i k a b u lü , b irliğ in i a r ttır m ış tır .
F a k a t b u h â d ise b a şk a y e rle rd e le h ç e le ri p a rç a la m a k g â y e s in e g ö
r e k u lla n ılın c a n iy e tin m en filiğ i
v e m ü te c a v iz liğ i, z a r a r la rın ı gös te rm e ğ e b a ş la d ı. B u n u n la b e r a b e r E . S a b ile rin in a ğ z ın d a n o tu z se n e y e y a k ın b i r zam an so n ra b u m e n f i n iy e tin İç tim a î g e rç e k le r ö n ü n d e n e d e n işliy e m e d iğ in i a n lıy o r. F ra n
£iz m u h a r r ir in e gflre ih tilâ lc ile r
b a s m a c ı h a r e k e tin i Ö z b e k ista n d a y o k e ttile r. K a z a k is ta n d a b u r e jim k u v v e tli b i r m illiy e tç i h a r e k e t le k a r ş ıla ş tı, K a z a k c u m h u riy e ti re sm i ta r ih in in (1943 d e y a z ılm ışı y a y ılm a s ın a m â n i o lm ağ a ç a lış tı la r. K ırg ız la rın Ç in lile re k a r ş ı m ü c a d e le sin i te r e n n ü m e d e n e sk i Ma n a s d e s ta n la rın ı o k u tm a k iste d ile r. T u ra n c ı v e İ ra n c ı m illiy e tç ilik h a r e k e tle rin i z a y ıfla tm a k iç in T ü rk is ta n ı b e ş a y r ı c u m h u riy e te b ö ld ü le r. H e r k ü ç ü k b ö lg ey e g û y a a y rı b ir m ille tm iş gibi b a k a r a k v e ö y le g ö ste rm e ğ e ç a lış a ra k , m illi h a r e k e ti p a rç a la m a k g â y e sin i ta k ip e d iy o rla rd ı. A ra la rın d a k a v m l, a n ’a n e v î, d in î m e n şe d e n g e le n b ü t ü n b ir lik le r i v e y a k ın lık la rı o r ta d a n k a ld ırm a ğ a (v e y a h iç d e ğ il se a z a ltm a ğ a ) ¿ a lış a ra k , g ü y a m a h a llî id a r e le rin h ü r r iy e ti a d ı a l tın d a m ille ti p a rç a lıy a n b i r fe d e ra liz m m ü d a fa a sı y a p tıla r . S e m e r- k a n d S a rk T ü rk lü ğ ü n ü n m e r k e z id ir. O n u y a ln ız c a k e n d i ie a d la rı o la n (Ö z b e k ista n ) m m e rk e z i h a lin e k o y m a k iste d ile r. T im u rie n g i b u h a y a lî Ö z b e k k ista n m k a h r a m a n ı y a p m a k is te d ile r. H e r ta r a f ta o n u n h e y k e lin e , re s m in e r a s tla n ı y o r. H e r M ü slü m a n c u m h u riy e tin h u su s i s u r e tte v e m a k sa d a g ö re h a z ırla n m ış a y r ı b i r " m â z i" si v a r d ır. B u u s û l e s a sın d a f e d e re c u m h u r iy e tle r ü z e rin d e k o m ü n iz m in
m u tla k h â k im iy e tin i te m in için
k u lla n ılıy o r. B u " ih m a l” e d ile n k ü ç ü k m ille tle rd e n h e r b iri için
a y r ı ta r ih i fig ü rle r k u lla n ılıy o r.
M illiy e tç ilik b ir b ö lg ecilik (ré g i
o n alism e) h a lin e s o k u lm u ş tu r.
Bu
p a rç a la y ıc ı s iy a se tin m ü h im t e h lik e le ri v a rd ır. B ölgecilik h e r a n te s b it e d ild iğ i h u d u tla r d a n ta ş a b i
lir. T lm u rle n k Ö z b e k le rin değil,
b ü tü n D oğu T ü rk lü ğ ü n ü n k a h r a m a n ıd ır. B u te h lik e y i se zen S ov- y e tle r 1930 d a b a ş k e n d i S e m e rk a n d d an , b u eski ta r ih î ş e h ird e n yeni te s ir le r e k a rş ı d a h a y u m u ş a k o lan T a ş k e n t’e ta ş ıd ıla r . (1 )’’
E d o u a rd S a b lie r ta r a fs ız h a ttâ
b ir p a rç a da m isa fir n e z a k e ti ile y a z ıy o r, f a k a t b i r se ri m a k a le n in h e r ta r a fın d a n h a k ik a t ta ş ıy o r. N e
le h ç e le ri a y ırm a , n e n a k il, n e
s u n ’î h ü k ü m e t v e g û y a (m ille t)
lere bölme tarihin yarattığı
b irİç
timaî
tip iparçalıyamaz. Dünya gö
rüşleri
h e ine olursa
o lsu n , in s a n lar boş yere tabiatle oynamağa
kalkmamalıdır.
(1) E d o u a rd S a b ile rin in Le M on de a d lı F ra n sız c a g azeted e te frik a
h â lin d e ç ık a n D e m irp e rd e ge
ris in e a lt y a z ıla rın d a n ik isi b n b il g ileri verm ektedir.
