~NGILIZ BELGELER~NE GÖRE KURTULU~~
SAVA~INDA
MANISA VE BÖLGES~~ (1919-1922)
SALAII~~ R. SONYEL
Bir zamanlar Osmanh ~ehzadelerinin, özellikle veliaht Mehmet'in sancakbeyligine getirilmi~~ oldu~u Manisa kenti', Türk kurtulu~~ sava~~~ dö-neminde, öteki kimi Ayd~n kentleri gibi, feci günler geçirmi~ti. Bu çal~~ma-da amaç, Londra'çal~~ma-da 'Public Record Office' olarak bilinen ~ngiliz Devlet Ar~i-vi'nde korunmakta olan ~ngiliz belgelerine ve kimi yabanc~~ yazarlar~n bu kente ili~kin olarak yay~mlanm~~~ olan yap~tlar~na dayanarak, o dönemin olaylar~n~~ yans~tmakt~r. Bunu yaparken, niyetim, o korkunç felakete neden olanlarla kurbanlar~n~n bugünkü varisleri aras~nda nefret duygular~~ k~~k~rt-mak de~il, bu konudaki bilgi kaynaklar~m~za katk~da bulunk~~k~rt-makt~r. Bu dö-neme ili~kin Osmanl~~ belgeleri Türkiye'deki bilim ki~ilerince incelenmi~~ oldu~u için, bu konudaki ~ngiliz belgelerinin de ayd~nlat~c~~ olaca~~na inan~r ve kendi günümüzde bile çe~itli halklar~n ili~kilerini zehirlemeye çal~~an ~rkç~~ ve ç~kar dü~künü aktivist ve a~~r~lar~n Türklere kar~~t olarak yarat-makta olduklar~~ tehlikelere genç ku~aklar~n dikkatini çekmesini ümit ede-rim.
Bilindi~i gibi, Osmanl~~ Devleti'nin 1. Dünya Sava~~nda yenilgiye u~ra-t~lmas~ndan hemen sonra, özellikle ~ngiltere, Fransa, ~talya ve Çal-1[1k Rus-ya's~ndan olu~an ve sava~ta utkun olan ~tilaf Devletleri (Entente Powers -
Ba~la~~ldar), Osmanl~~ Devleti'nin geni~~ topraklar~n~~ kendi aralar~nda
böl-mek yönünde haz~rlam~~~ olduklar~~ gizli planlar~n~~ uygulamaya ba~lam~~lar-d~'. 1917 y~l~nda bu Ba~la~~klardan yana sava~a girmi~~ olan ve sava~ta pek
' Enver Behnan ~apolyo, Osmanl~~ Sultanlan Tarihi, ~stanbul, 1961, s. 102-103; Enver ören: Osmanl~~ Tarihi
Ansiklopedisi, c. 3, Istanbul, tarihsiz, s. 53.
2 Bu gizli planlarla ilgili olarak bak~m~, S. R. Sonyel, Türk Kurtulu~~ Sava~~~ ve D~~~ Politika, c. 1, Ankara, 1973, s.
2; Documents on British Foreign PolUy (Ingiltere D~~i~leri Bakanl~~~~ Belgeleri) (DBFP), 1. Seri, c. IV: 'The Adriatic and the Middle East', 1919, bölüm 3; Command 671 (II), Buyruldular, 1920; H. W. V. Temperley (ed.), A
History of the Peace Conference of Paris, c. IV, Londra, 1924, s. 4-22; J. C. Hurewitz: Diplomaty in the Near and Middle East, c. II, New Jersey, 1956, s.7-25; Eliot Grinnell Mears (ed.), Modem Tur/rey, New York 1924, s. 608-620;
Geoffrey Lewis, Tur/rey, Londra 1965, s. 52; Hany N. Howard, The Partition of Tur/rey, New York, 1966, s. 181-213; M. Philips Price, A History of Tur/rey From Empire to Republic, Londra, 1956, s. 96.
192 SALAII~~ R. SONYEL
az bir rolü olan Yunanistan, Osmanl~~ Devleti'nden aslan pay~~ koparmak için a~~r~~ toprak talepleri öne sürmü~tü. 3 ile 4 ~ubat 1919 günlerinde Paris Bar~~~ Konferans~n~n huzuruna ç~kan Yunanistan ba~bakan~~ Eleutherios Venizelos, Manisa kentini de içermek üzere, Bat~~ Anadolu ile Trakya üze-rinde hak iddias~nda bulunmu~tu'. Yunanl~lar, Bat~~ Anadolu'da az~nl~kta olan Osmanl~~ Greklerin (Rumlar~n) ço~unlukta olduklar~n~~ kan~tlamak ve o bölgeyi i~gal ederek Yunanistan'la birle~tirmeyi kolayla~t~rmak amac~yla'', geni~~ ölçüde planlanm~~~ propaganda sava~~n~~ ba~latm~~lard~'.
Manisa kenti ve bölgesiyle ilgili ilk ~ngiliz belgelerinden biri de, ~stan-bul'daki ~ngiliz yüksek komiseri vekili Amiral Richard Webb'in ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ Arthur James Balfour'a 27 Mart 1919'da gönderdigi yaz ~-d~r. Amiral Webb, ~zmir ve dolaylar~ndaki bölgelerin ö~eleri taraf~ndan gönderilmi~~ olan ve o bölgenin Osmanl~~ Devleti'nden kopar~lmas~~ önerile-rini protesto eden bir telgraf~n suretini de yaz~s~na ili~tirmi~ti. 23 Mart 1919 tarihli telgraf~~ imzalam~~~ olanlar aras~nda Manisa Belediye Ba~kan~~ Bahri Bey de vard~, ~ngiltere D~~i~leri Bakanl~~~~ yetkililerinden W. S. Edmonds bu telgrafi ~öyle yorumlam~~t~: `(Bu telgraf) Greklerin, yerli papazlar~~ arac~l~g~yla sürdürmekte olduklar~~ k~~k~rtmaya Türklerin yan~t~d~r'6. ~ ki hafta kadar sonra, ~zmir'deki ~ngiliz bölge denetim yetkilisi (kontrol me-muru), Greklerle Müslümanlar aras~ndaki dü~manl~~~n 'epeyi bunal~ml~~ oldu~unu' ~stanbul'daki ~ngiliz Yüksek Komiseri Amiral Arthur Gough Calthorpe'a duyurmu~tu. Bu yetkilinin yüksek komisere anlatt~~~na göre, Ayd~n ilinde, özellikle Menemen'den Manisa'ya kadar uzanan ilçelerde, haydutlardan olu~mu~~ çeteler türemi~ti. O bölgede ya~ayan ve Balkanlar-dan sürülmü~~ olan birçok Müslüman göçmenler öreklerle Yunanl~lardan nefret ediyorlard~'.
Nisan ay~n~n üçüncü haftas~na do~ru Greklerle Türkler aras~ndaki ili~kiler o denli kötüle~mi~ti ki, ~ehzade Abdurrahim ba~kanl~~~nda yat~~t~-r~c~~ bir kurul (hey'et-i nasiha) 24 Nisan'da Manisa'ya ula~m~~; oradan ~zmir, Ayd~n, Denizli, Isparta, Antalya, Buldur, Igr~d~r ve Konya'ya gitmi~ti. ~ngi-
3 S. R. Sonyel, Turkish Diplo~nacy, 1918-1923, Londra, 1975, s. 6.
4 A.g.k. s. 7-8.
5 Bkz. Dimitri Kitsikis, Propaganda et Pressions en Politique Intemationak la Grece e ses Revendications a la Conference de
la Paix, Paris, 1963.
6 ~ngiliz Devlet Ar~ivi (IDA), D~~i~leri Bakanl~~~~ Belgeleri, s~n~f FO 371/dosya4154/belge say
~s~~ 55076: Amiral Richard Webb'den Arthur James Balfour'a yaz~, ~stanbul, 27.3.1919.
'IDA, FO 371 / 4157/72532: Amiral Arthur Gough Calthorpe'dan ~ngiltere D~~i~leri Bakanl~~~'na yaz~, ~s-tanbul, 19.4.1919; ili~ikte, Izmir'deki ~ngiliz denetim subay~n~n 7.4.1919 tarihli raporunun sureti.
KURTULU~~ SAVA~INDA MANISA 193
liz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ vekili Lord Nathaniel Curzon'a 8 Haziran'da gönderdigi yaz~da, bu kurulun yerli halk aras~ndaki elemanlarca ciddiye al~nmad~~~n~~ ve o bölgedeki kritik du-ruma çözüm bulamadan oradan ayr~ld~~~n~~ bildirmi~ti. Calthorpe'un anlat-t~~~na göre ~ehzade Abdurrahim, Manisa'da mutasarr~f, bir ihtiram k~t'as~, ordu subaylar~~ ve tüm toplumlar~n önderleri tarafindan kar~~lanm~~, hü-kümet kona~~~ önünde bir bildiri okumu~~ ve geceleyin Nuri Bey'in evinde resmi yeme~e davet edilmi~ti. Ertesi günü Cuma oldu~u için camilerden birine gitmi~; daha sonra baz~~ havan toplar~m tefti~~ etmi~ti; esasen kendisi topçu subay~~ idi. Ak~am üzeri Kani Bey'in evinde onun onuruna ziyafet verilmi~ti. ~ehzade ayr~ca bir Türk okuluna mali yard~mda bulunmas~~ için yap~lan rica üzerine 50 Türk liras~~ ba~~~ta bulunmu~~ ve yoksullara az mik-tarda para da~~tm~~t~.
Bu s~rada mutasarnfla görü~mü~~ olan Izmir'deki ~ngiliz bölge denetim subay~, ~ehzadenin gezisini `örgütleyicilerin ve Ba~la~~klar~n gözlerine top-rak atmaktan ba~ka bir sonuç vermeyen bir davran~~' olatop-rak nitelendirmi~-ti. Bu arada Abdurrahim, gayri-Müslim toplumlar~n önderlefine Türklerle ban~~ içinde ya~ay~p ya~amayacaklar~n~~ sormu~; Greklerle Ermeniler, 'geni~~ kapsamh devrim yap~lmazsa' ya~ayamayacaklann~; Yahudiler ise ya~ayabi-leceklerini bildirmi~lerdi. Bundan sonra Abdurrahim camide bir konu~ma yaparak halka sab~rl~~ olmalar~n~~ ö~'-ütlemi~~ ve yabanc~lar~n yak~nda ülkeden ayr~lacaklann~~ bildirmi~ti. Bu bilgiyi bir Grek kayna~~ndan sa~lam~~~
oldu-~unu kaydeden ~ngiliz subay, raporuna ~unlar~~ eklemi~ti: `Anlad~~~ma göre
bu ziyaretten amaç, çe~itli soylan yat~~t~rmak ve aralar~nda uyum sa~lamak-ii. Maksat gerçekten bu idiyse, Manisa'da sa~lanm~~~ olan sonuç ancak gü-lünç olarak nitelenebilir.''
Öte yandan, 6 May~s 1919'da Paris'te oldukça gizli bir toplant~~ yapan
~ngiltere, Fransa ve Amerika Birle~ik Devletleri ba~kanlar~, Yunan
ba~ba-kan~~ Venizelos'a Izmir'e Yunan askerleri ç~kartmak yetkisini vermi~; 15 May~s'ta Yunanl~lar, ~ngiliz Frans~z ve Yunan sava~~ gemilerinin korumas~~ alt~nda ~zmir'i i~gale ba~lam~~; Türk halka kar~~~ birçok canavarl~klarda bu-lunmu~~ ve Ayd~n iline yay~lmaya ba~lam~~lard~'. Bu Yunan istilas~, Ba~la~~k-
IDA, FO 371/4218/92732: Calthorpe'dan Lord Curzon'a yan, Istanbul, 8.6.1919; ili~ikte, Izmir'deki ~ngiliz denetim subaynun raporlanmn suretleri.
9 A.g.k., belge no. 84071, 85641 ve 91491, ~zmir, tarih: 15.5.1919.
194 SALAFII R. SONYEL
lar~n Türk yurdunu bölmek yönündeki planlar~n~n ba~lang~c~~ idi ve Türk-ler aras~nda kin ve nefretle kar~~lanm~~; ulusal direni~e yol açm~~t~'.
~~ zmir'deki ~ngiliz denetim subay~~ Amiral Calthorpe'a 18 May~s'ta gön-derdi~i telgrafta, iç bölgelerdeki durumun kayg~land~r~c~~ oldu~unu; ancak, Manisa'da vali ile e~rafin düzeni korumak için elden geleni yapt~klar~n~; Grek-Yunan ikilisinin ~zmir dolaylar~ndaki silah depolar~~ ile Türk köylerini ya~malad~klar~n~~ ve Müslümanlar~~ avlad~klar~n~~ bildirmi~ti". Calthrope, bu yaz~n~n bir suretini 24 May~s'ta Lord Curzon'a göndermi~ti. Bir gün sonra, 25 May~s'ta Hey'et-i Vukela'ya mensup Mahmut Pa~a, R~za Tevfik ve Ferit Bey'den olu~an bir kurul, ~ngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe'u ziyaret etmeye gitmi~, ama onun askeri ata~esi Tu~general Wyndham H. Deedes'le siyasi yetkili Andrew Ryan tarafindan kar~~lanm~~t~. Kurul men-suplar~, resmi kaynaklardan sa~lam i~~ olduklar~~ bilgiye dayanarak, iki Yu-nan askeri birli~inin Manisa ile Ayd~n'a do~ru ilerledi~ini; onlara yerli Rumlardan olu~an çetelerin öncülük etti~ini; bu çetelerin ya~~ ve cinsiyet ayr~m~~ yapmadan Müslüman halka her tür vah~eti yapt~klar~n~~ ~ngiliz yetki-lilere bildirmi~~ ve onlar~~ durdurmak için ~ngiliz subaylar gönderilmesini dilemi~lerdi. General Deedes, oralarda herhalde Müslüman çeteleri de oldu~unu söylemi~; Andrew Ryan da bunu do~rulam~~t~. Osmanl~~ kurulu, Yunan ordusunun i~gali s~ras~nda ve i~galden sonra i~lemi~~ oldu~u cana-varl~klara de~inmi~; General Deedes, oralarda ~ngiliz temsilciler varsa, bu olaylar~n yinelenmesini önleyerek Müslümanlarla gayri-Müslimlerin hakla-r~n~~ koruyacaklar~na dair kurula güvence vermi~ti. Bunun üzerine kurul mensuplar~~ Yunan i~galinin ne zaman ve nerede sona erece~ini sorunca, ~ ngiliz yetkililer bu konuda bilgi sahibi olmad~klar~; bu konunun Paris'teki Bar~~~ Konferans~n~~ ilgilendirdi~i yan~t~n~~ vermi~lerdi".
Bu görü~menin yap~ld~~~~ gün olan 25 May~s'ta Manisa ve Ayasuluk Yunan askerleri tarafindan i~gal edilmi~ti". Izmir'deki Yunan Yüksek Ko-miseri Aristidis Stergiadis, Ba~la~~k askeri güçleri komutanl~~~n~n itiraz edece~ini bildi~i halde, Manisa ile bölgesinin i~gal edilmesi için Yunan ordusu komutanl~~~na yetki vermi~ti, çünkü Yunan ordusunun ilerleyi~ini 1° A.g.k., belge no. 84061: Ingiliz Akdeniz Filosu Komutan~ndan Donanma Bakanh~ma yaz~, ~zmir, 20.5.1919.
" A.g.k., belge no. 86551: Calthorpe'dan Curzon'a yaz~, ~stanbul, 24.5.1919; ili~ikte, ~ngiliz denetim suba-yuun 18.5.1919 tarihli raporunun sureti.
12 A.g.k., belge no. 88752: Calthorpe'dan Curzon'a yaz~, Istanbul, 28.5.1919.
13 IDA, FO 371/4218/79565: Calthorpe'dan Ingiltere D
~~i~leri Bakanl~~~'na oldukça ivedi ve gizli telgraf, Istanbul, 26.5.1919; ili~ikte, Izmir'den gönderilmi~~ olan 25.5.1919 tarihli telgrafin sureti.
KURTULU~~ SAVA~INDA MAN~SA 195
s~n~rland~rm~~~ olan Ba~la~~k askeri katlan haber almadan önce bu bölgeyi i~gal etmeyi amaçlam~~t~. Bunu gerçekle~tirirken, Ba~la~~klar~n, Yunan ordu-suna koymu~~ olduklar~~ sözde k~s~tlamamn pek sarih olmad~~~n~~ öne sürmeyi tasarliyordum. Ancak, Türkiye'deki i~gal ordulan ba~komutan~~ General Sir George Milne, 2 Ekim 1919'da Ba~la~~klarm yüksek konseyine gönderdi~i yaz~da, Yunan ordusuna verilmi~~ olan buyruklara itaat etmeyerek Manisa ve Ayd~n'a kadar ilerledi~ini; bu nedenle olaylar ç~kt~~~n~~ ve Yunan askerleri bu bölgede kald~klar~~ sürece olaylann sürece~ini bildirmi~ti'.
Yine bu s~rada, ~stanburda üslenmi~~ olan ~ngiliz ~stihbarat Servisi so-rumlusu (ad verilmiyor), 26 May~s'ta kaleme ald~~~~ gizli raporda, ~ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle 'onun bir bölümünü olu~turan' Sulh ve Selamet gru-bunun, Anadolu'da direni~~ ba~latmak üzere oldu~unu; Türk ordusuna mensup subaylarla ihtiyatlar~n illere gitmek için yola ç~kt~klar~n~; ~ttihat ve Terakki mensubu ajanlar~n, halk~~ k~~k~rtmak için Manisa ve Ayd~n'da ey-lemlerde bulunduklar~n~~ bildirmi~ti'. Öte yandan,Yunanl~lar Ayd~n ilinde yay~l~rken, köylerinde kalm~~~ olan tüm Türk sakinlerin silahlar~n~~ toplam~~; Osmanl~~ yetkililerle jandarmalar~n silahlar~n~~ ele geçirerek bunlar~~ Grekle-re da~~tm~~~ ve onlar da, Yunan askerleriyle birlikte kentleri ya~malamaya ba~lam~~lard~'. Ya~malanan kentler aras~nda Kasaba, Nazilli, Manisa, Me-nemen ve öteki kent ve köyler de vard~. Ayd~n ilindeki kentlerin Müslüman sakinleri, Yunan istilas~n~n henüz ilk günlerinde zulme tabi tutulmu~lard~. Amerika% ara~t~r~c~~ Justin McCarthy'nin anlatt~~~na göre, bu kentlerde ya~ayan Türkler hiçbir biçimde askeri bir tehdit olu~turmuyorlard~, çünkü o s~rada Yunanl~lara kar~~~ etkin direni~te bulunabilecek bir durumda de~il-lerdi". Yine McCarthy'ye göre Yunanl~lar, Türk halka kar~~~ sürekli olarak ~u sistemi uygulam~~lard~: ilk olarak tüm Osmanl~~ jandarmalarla askerlerin ve Müslüman halk~n silahlar~n~~ alarak onlar~~ yerli Rumlara da~~t~yor; sonra Osmanl~~ yetkililerle dini önderleri hapse at~yor veya sürgün ediyorlard~. Bunlar~~ ya~malar, cinayetler, ~rza geçmeler izliyordu. Türklerin evleri ve '4 Diomidis - Paraskevopulos Ar~ivi, Atina, Stergiadis'ten Venizelos'a gizli yaz~, say~~ 10, 4.6.1919; Yunanis-tan D~~i~leri Bakanl~~~~ Ar~ivi YE-A/5VI: Venizelos'Yunanis-tan Diomidis'e gizli yaz~, no. 4840, 21.5.1919; Venizelos'Yunanis-tan Repulis'e gizli yaz~, 29.5.1919; bkz. Venizelos An~lan, no. 795, 4.7.1919; FO 608/91-20692: Webb'den Curzon'a yaz~, no. 1846, ~stanbul, 9.10.1919; ili~ikte FitzMaurice raporu, no. 16, 16.9.1919.
15 FBFP 1/IV, (1919), s. 879-880.
'6 IDA, FO 371/4142/94626: Calthorpe'dan Curzon'a yaz~, Istanbul, gizli, 11.6.1919; ili~ikte, Istanbul'daki ~ngiliz istihbarat subay~n~n kaleme ald~~~~ 25.5.1919 tarihli raporlann suretleri.
'7 IDA, FO 371/4221/12447: Webb'den Curzon'a yaz~, Istanbul, 24.8.1919; ili~ikte, Osmanl~~ yönetimince gönderilmi~~ olan 13 Temmuz 1919 tarihli yaz~n~n sureti.
Justin McCarthy, Death and Evde - the Ethnic Cleansing of Otto~nan MUSliMS, 1821-1922, New Jersey, 1995, s. 266-267.
196 SALkFli R. SONYEL
hükümet binalar~~ y~k~l~yor; Müslümanlar~n kutsal yerleri kirletiliyordu. Örne~in, Manisa'y~~ i~gal eden Yunan askerleri kentteki tüm camileri, tek-kelerini, ilahiyat okulunu ve Müslüman mezarl~~~n~~ talan etmi~lerdi'.
Yunanl~lar~n ~zmir'i i~gal ettikleri haberi Ayd~n ilinde yay~lmaya ba~la-y~nca yerel Türkler kayg~lanmaya; Grekler ise Türk ve öteki Müslümanlar~~ tehdit etmeye ba~lam~~lard~. Her iki yan da, köylerinin Yunanl~larca i~gali-nin sonucunun ne olaca~~n~~ tahmin ediyorlard~. Birçok Türk, tehlikeli ola-rak gördükleri köylerden kaçaola-rak Manisa gibi kentlere s~~~n~yorlard~'; ama oralarda da güvenlik sa~layam~yorlard~~ ve daha sonra Manisa'da ç~kan olaylar bunu kan~tlayacakt~. Dolay~s~yla köylerini b~rakarak kentlere s~~~n-m~~~ olan Türk halk, ba~ka yerlere s~~~nmak zorunda kal~yor ve ikinci kez göçmen oluyordu'', Her yanda Türk ve öteki Müslümanlar~n öldürüldü-~üne, birçok h~rs~zl~k ve sald~r~lar oldu~una dair Manisa'dan s~k s~k haber-ler al~n~yordu. Yunanl~~ Evzonlann üslenmi~~ olduklar~~ Manisa dolaylar~nda birçok parçalanm~~~ cesetler bulunmu~tu. Yunanl~lar Türk evlerinde arama yap~yor; silahlar~~ olmad~~~n~~ söyleyen erkeklere dayak at~yor ve kap~lar~n~~ sür'atle açmad~klar~~ özrüyle kap~lar~~ k~nyorlard~. Bu aramalara silahl~~ Grek sivil ki~iler de kat~llyordu".
27 Haziran 1919'da Manisa'y~~ ziyaret eden ~ngiliz Donanma istihbarat' mensubu Te~men Brown Rees de bu olaylan do~rulam~~t~. Daha önce Manisa'da ~ngiliz denetim subay~~ görevinde bulunmu~~ olan Te~men Higham'la birlikte bu kenti ziyaret eden Te~men Rees, orada 'geni~~ ölçüde huzursuzluk oldu~unu' bildirmi~ti. Onun görü~ünce, bu huzursuzlu~un nedenleri ~unlard~: Evzonlardan olu~an bir bölü~e komuta edecek olan Yunanl~~ bir yüzba~~~ son günlerde oraya gelmi~~ ve mutasarnfi derhal daire-sine ça~~rtm~~t~. Bu emri kendi makam~na kar~~~ bir a~a~~lama sayan muta-sarr~f buna kar~~~ ç~km~~, ama sonuçta onun huzuruna ç~k~nca, Yunan yüz-ba~~~ kendisini birçok ki~inin varl~~~nda ayakta bekleterek hakaret ve tehdit-lere tabi tutmu~; mutasarnftan, tüm silah, mermi v.s.nin derhal teslimini talep etmi~; kendi adamlar~n~n daha sonra evlerde arama yapaca~~n~~ ve tüm dükkanlar~n kapat~lmas~~ gerekti~ini bildirmi~ti. Yüzba~~n~n mutasarr~-
19 Lozan'dald Türk Kongresinin bürosu: Greek Atrocities in the Vilayet of ~zmir., Lozan, 1919, s. 227.
20 IDA, FO 371/4219/98615, ek L. 1, Bagla~~klann Manisa'daki temsilcisine gönderilmi~~ olan bir yaz~n~n Ingilizce çevirisi.
21 McCarthy, a.g.e., s. 300.
KURTULU~~ SAVA~INDA MAN~SA 197
fa bu denli a~a~~lay~a i~lem yapm~~~ olmas~na ve Yunan askerlerin Türk evlerini ~iddet kullanarak aramalar~na Türk halk epeyi içerlemi~ti.
Türk jandarma komutan~n~n Te~men Higham'la Rees'e anlatt~~~na göre, kendi evinde de arama yap~lm~~~ ve Yunan askerleri, subaylanmn varl~~~nda, evinden 300 TL. a~~rm~~lard~. Ayn~~ zamanda jandarmalann silahlar~~ ellerinden al~nm~~t~. Bunun üzerine mutasarr~f durumu protesto etmek amac~yla ~zmit'e gitmi~ti. Oraya gitmeden önce, Yunanl~~ subay ceza-land~r~lmazsa geri dönmeyece~ini Te~men Rees'e bildirmi~ti. Te~men Hig-ham'~n Rees'e anlatt~~~na göre, mutasarr~f, Manisa ile çevresindeki köyler-de güvenli~i korumu§ ve Türkleri yat~~t~rmak için elinköyler-den geleni yapm~~t~. Yerli Grek toplum mensuplar~~ da mutasarr~ftan memnundular ve Yunanl~~ subay~n ona kar~~~ davran~~~ndan üzüntü duymu~lard~. Grek Ortodoks ba~-piskoposun Manisa'daki temsilcisi, Yunanl~~ subay~n tutumundan dolay~~ mutasarr~ftan özür dilemi~ti".
Yakla~~k olarak iki hafta sonra (6 Temmuz) bir mitralyoz bölü~ü ile bir k~sm~~ da~~ topçular~ndan olu~an bir Yunan piyade taburu, Yeni Çiftlik'e gitmek üzere Manisa'dan hareket etmi~ti. Grek ajanlar, Yeni Çiftlik sahibi Kara Osmanzade Halit Pa~a, o~lu ve silahl~~ 8 adam~~ hakk~nda Yunan ko-mutana bilgi vermi~lerdi. Yunan taburu çiftli~i sarm~~~ ve iki yan aras~nda çarp~~ma ba~lam~~t~. Türkler 5 ki~ilik iki gruba ayr~lm~~lard~. Halit Pa~a'n~n grubu yakalanarak mensuplar~n~n hepsi de öldürülmü~; cesetleri canavarca parçalanm~~t~. Öteki grup bir yamaçtan kaçarak kurtulmu~tu. Çarp~~ma s~ras~nda 8 Yunan askeri ya~am~n~~ yitirmi~~ ve 11 er yaralanm~~t~. Yunanl~lar çiftlikte bulduklar~~ 300 s~~~ra el koymu~lard~. Yunan taburu 7 Temmuz sabah~~ Manisa'ya dönmü~tü. Ayn~~ gün Halit Pa~a'n~n cesedi çiftlikten al~na-rak Akhisar'a götürülmü~~ ve orada o~lu ve ye~eni tarafindan gömülmü~tü. Cesedin durumu ~öyleydi: Kafa vücuttan kopar~lm~~; vücutta 37 süngü yaras~; burun, kulaklar ve dudaklar kesilmi~; gözler oyulmu~tu. Halit Pa-~a'n~n ailesi cesedi ~ ngiliz yüzba~~~ Johnston'a göstererek bu gerçekleri onun da do~rulamas~n~~ sa~lam~~t~. Manisa'daki ~ngiliz denetim subay~~ Tekmen Rees, 13. Yunan tümen komutan~~ albay~~ ça~~rtm~~; Yunan ordusunun ken-di s~n~rlar~~ d~~~na ç~kt~~~n~~ öne sürerek protestoda bulunmu~tu".
23 IDA, FO 371/4221/124447: Webb'den Curzon'a yaz~, ~stanbul, 24.8.1919; ili~ikte, Osmanl~-~ngiliz
ya-z~~malann~n suretleri ve Morgan'~n iz~nir'den göndermi~~ oldu~u yaz~n~n sureti, 12.8.1919.
24 IDA, FO 371/4220/115566: Calthorpe'dan Curzon'a yaz~, ~stanbul, 1.8.1919; ili~ikte,James Morgan'~n
198 SAL:kFI~~ R. SONYEL
1919 y~l~n~n Temmuz ay~n~n üçüncü haftas~nda Anadolu içerilerinde kamu güvenli~i daha da kötüye gitmi~ti. ~stanbul'daki ~ngiliz yüksek komi-seri Amiral Calthorpe, yüksek komiserli~in Ermeni ve Grek bölümüne mensup yetkililerden Yüzba~~~ Perry Hadkinson'un haz~rlam~~~ oldu~u ra-pora dayanarak ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ vekili Lord Curzon'a gönderdi~i yaz~da, bir zamanlar 'normal haydutluk ve yol kesicilik' olarak nitelenen bir durumun, ~zmir'in i~gali üzerine, o s~rada, 'özellikle Yunan i~gal güçlerine, ayr~ca ba~kentteki yasal yönetime kar~~~ ulusal ak~m biçimini alm~~~ oldu~u-nu' bildirmi~ti. Bursa, Band~rma ve Bal~kesir bölgelerini gezmi~~ olan Hadkinson, 21 Temmuz'da kaleme ald~~~~ raporda, Band~rma, Manisa ve K~rmasti ilçelerinde birçok örgütlü çetelerin, Müdafaa-i Hukuk Komitesi adl~~ ulusalc~~ Türk örgütünün `k~~k~rtmas~yla' eyleme geçtiklerini ve ulusalc~~ ak~ma kat~ld~klar~n~~ kaydetmi~ti. Hadkinson'a göre, bu çetelerin çevreye yaym~~~ olduklar~~ tedhi~~ öyle bir kerteye gelmi~ti ki, Soma ile Manisa ara-s~ndaki bölgede Müslümanlarla H~ristiyanlar evlerini b~rakarak kentlere ve büyük köylere s~~mm~~lard~.' ~zmir'deki ~ngiliz konsolosu James Morgan da, Istanbul'daki ~ngiliz yüksek komiserine 15 A~ustos'ta gönderdi~i telg-rafta, o s~rada, Manisa'n~n kuzey-do~usunda, Saraçanl~~ yak~nlar~nda, Türk milis güçleriyle Yunanl~lar aras~nda çarp~~ma ç~kt~~~n~~ bildirmi~; ~ngiltere D~~i~leri Bakanl~~~~ yetkililerinden N. D. Peterson bu haberle ilgili olarak ~u ç~kmay~~ kaleme alm~~t~: 'Manisa, ~zmir sanca~~mn d~~~nda oldu~una göre, Yunanl~lar~n orada i~leri yoktur'.'
A~ustos'un üçüncü haftas~nda, Manisa bölgesinde Yunanl~lar harekete geçmi~~ ve Türkler de oraya kendi güçlerini y~~~n~~lard127. Durum gittikçe kötüle~ti~i için, ~ngiliz yüksek komiserli~inde siyasi i~lerle u~ra~an k~demli deniz yüzba~~s~~ Harry C. Luke, yeni atanm~~~ olan Yüksek Komiser Amiral Sir John de Robeck'in buyru~u üzerine 14 Eylül'de Manisa ve öteki yerleri ziyaret etmi~; 23 Eylül'de kaleme ald~~~~ raporda, Yunan i~galine son veril-mesini ve Ba~la~~k askeri güçlerinin Yunan askerlerinin yerini almas~n~~ sal~k vermi~ti. Luke'a göre, Izmir'deki Grek (Rum) Ortodoks metropolit Hrisos-tomos'un önderli~i alt~ndaki `~övenist grubun', 15 May~s'ta vukubulan Yunan ç~kartmas~nda büyük rolü olmu~tu. Hrisostomos'u Te-
25 A.g.k., belge no. 115544: Calthorpe'dan Curzon'a yaz~, ~stanbul, 27.7.1919.
26 A.g.k., belge no. 117139: Webb'den Ingiltere D~~i~leri Bakanl~~~'na 'ivedi' ve gizli telgraf, Istanbul, 16.8.1919.
27 IDA, FO 371/4221/137567: Amiral Sir John de Robeck'ten Lord Curzon'a yaz~, ~stanbul, 23.9.1919; ili~ikte, 21-17.8.1919 tarihli Ingiliz gizli istihbarat raporu.
KURTULU~~ SAVA~INDA MANISA 199 satç~~ ve ajan provokatör' olarak nitelendiren Yüzba~~' Luke'a göre, metro-politin uygulamakta oldu~u yöntem, Osmanl~, Grekler ile Türkler aras~nda toleransa dayal~~ ili~kiler kurulmas~~ çabalar~n~~ olanaks~z yapmak amac~n~~ güdüyordu. Bu amac~~ gerçekle~tirmek için de metropolit, iç bölgelerdeki öteki Ortodoks piskoposlarla i~birli~i yap~yordu. Türk bölgelerinde bulu-nan ve hiçbir tehlike içinde olmayan Grekleri, ya~amlar~n~n tehlike içinde oldu~u özürüyle, evlerini b~rakarak Yunan bölgesine s~~~nmaya zorluyor; köylerinde kalmay~~ ye~~ tutanlar~~ aforoz ediyordu.
Harry Luke, raporunda ~u olaya da de~inmi~ti: Akhisar'daki Grek halk~n birço~unu, Manisa'daki Ortodoks piskoposun, orada sükün olmas~-na kar~~n, kenti terketmeye iolmas~-nand~rmas~~ üzerine, Grek köylüler, 14 Ey-lül'de Manisa'ya ü~ü~mü~lerdi. Luke'a göre, olaylar ~unu göstermi~ti: 'Türk, güvenilir bir Bat~l~~ devletin ve özellikle ~ngiltere'nin vesayeti alt~nda olursa, Grek, onun yönetiminde ya~ayabilir, ama Türk, Grek'in yönetimi alt~nda ya~ayamaz. Yunanistan, i~galindeki bölgeyi ilhaka kalk~~~rsa, tüm ülke sürekli olarak kan dökülmesine ve düzensizli~e sahne olu~turacakt~r'.28 Harry Luke'un bu tahminleri çok geçmeden gerçekle~mi~ti. Öte yandan, ~zmir'deki ~ngiliz temsilcisi James Morgan, ~ngiliz yüksek komiserli~ine 30 Eylül'de gönderdi~i raporda, Yunan i~gali alt~ndaki bölgede Müslüman l~alk~n pek s~k olarak cinayetlere, h~rs~zl~klara ve adaletsizli~e u~rad~~~n~~ bildirmi~; ~unlar~~ eklemi~ti: 'Manisa ilçesindeki Müslümanlara kar~~~ Rum (Grek) ve Yunanl~larca i~lenmekte olan her tür cürüm konusunda Manisa müftüsünden birçok ~ikayetler alm~~~ bulunuyorum'.29
Durumun böylece daha da kötüye gitmesi üzerine, Ba~la~~k Devletler Konseyi, Türklerle Yunanl~lar~n i~gal edece~i bölgelerle ilgili olarak yeni bir s~n~r çizmi~; Yunanl~lara Manisa-Kasaba bölgesinde daha geni~~ toprak-lar tahsis etmi~ti. Yeni s~n~r 15 Kas~m 1919'da yürürlü~e girmi~ti". Bu arada, Manisa bölgesindeki Yunan güçlerinin komutanh~ma General Negropontis atanm~~t~. ~ngiliz yüksek komiseri Sir John de Robeck, Lord Curzon'a 27 Kas~m'da gönderdi~i yaz~da, Manisa bölgesindeki durumun 'iyi' oldu~unu ve 16 Eylül'de orada iki Türk kad~n~n öldürülmesinden bu yana hiçbir olay kaydedilmedi~ini bildirmi~ti. Bir ~ngiliz istihbarat rapo-
" IDA, FO 371/4222/14-6082: Robeck'ten Ingiltere Donanma Bakanl~~~'na 25.9.1919 tarihli yaz~; ili~ikte, Harry C. Luke'un Ayd~n iliyle ilgili olarak haz~rlam~~, oldu~u, 23.9.1919 tarihli raporun sureti.
29 A.g.k., belge no. 144311: Webb'den Curzon'a yaz~, Istanbul, 10.10.1919; ili~ikte, Damat Ferit'in Amiral Calthorpe'a gönderdi~i 17.8.1919 tarihli yaz~n~n ve James Morgan'~n 30.9.1919 tarihli raporunun suretleri.
30 IDA 371/4224/168426: Komodor M. Fitzmaurice'in ~ngiliz Akdeniz Filosu Ba~komutan~na izmir'den gönderdi~i 12.11.1919 tarihli yaz~n~n sureti.
200 SALAS~~ R. SONYEL
runda da ~u iddiada bulunulmu~tu: 'Bu yeni durum General Negropontis'in eseridir. General, kendi askerlerinin disiplinini düzene koymu~~ ve Türklerin güvenini kazanm~~t~r'.
Ancak, 1919 y~l~n~n sonuna do~ru Yunanl~lar, Manisa bölgesindeki as-keri güçlerini berkitmeye ba~lam~~lard~. 28 Ocak 1920 tarihli ~ngiliz istih-barat raporuna göre, iki hafta önce, bir Yunan topçu birli~i Izmir'e ula~a-rak Manisa'ya sevkedilmi~; oradaki 91. Yunan alay~~ berkitilmi~ti. 19 Ocak'ta Manisa'ya bir sahra topu sevkedilmi~ti. 23 Ocak'ta, 8 subay ve 695 erden olu~an yeni Yunan güçleri ~zmir'e ula~m~~; Ar~ipelago (Adalar) tümeni Manisa'ya gönderilmi~ti. Yunan karargah~~ taraf~ndan 14 Ocak 1920'de yap~lan aç~klamaya göre, Manisa'daki Yunan askeri gücü ~öyleydi: 13. Tü-menin karargah~, Ev~onlar, top ve süvari birlikleri, merkezi alay~n yar~~~, 9. alay~n topçu bölümünün karargah~~ ve bir batarya".
Bu s~rada, Akhisar'dan al~nan haberlere göre, Türk ulusalc~lar orada yolcular~~ denetlemeye ba~lam~~lard~. Tüm yolcular kontrol ediliyor; uygun görülenler askere alm~yorlard~. Ulusalc~~ önderlerden imzal~~ belgesi olma-yanlar~n Akhisar'dan Manisa ve ~zmir'e gitmelerine izin verilmiyordu.33 1920 y~l~~ May~s ay~nda Türk Ulusalc~larla Frans~zlar aras~nda Kilikya (Çu-kurova)'da çarp~~malar ba~lay~nca, Manisa, Kasaba ve Ödemi~~ kesimlerin-deki Yunan sava~~ kesiminde epeyi faaliyet oldu~u görülüyordu. 18 Nisan 1920 tarihli ~ngiliz gizli istihbarat raporuna göre, "Izmir'e Do~ru' adl~~ Türk-çe gazetenin editörü, Yunan kesiminde bulunan tüm Türk yedek subay ve gedikli erba~lar~, Kemalistlere kat~lmaya ça~~ran bir bildiri yarmlam~~t~. Bunun üzerine, Manisa'da Kad~~ ~smail Hakk~~ Efendi'nin de gayretleriyle, bu bildirinin uygulanmas~~ için eyleme geçilmi~ti. Bu eylemlere yard~mc~~ olmak amac~yla, eskiden Nurettin Pa~a'n~n ba~l~ca yard~mc~s~~ ve Yunanhla-ra kar~~~ ilk milis güçlerini kuYunanhla-ranlardan biri olan sab~k Tekmen As~m Mullazade Halil 24 Mart'ta Manisa'ya ula~m~~t~".
1920 y~l~~ Haziran ay~nda, ~ngiliz istihbarat Servisi, Band~rma'da 13. Kolordu komutan~~ Yusuf ~zzettin Pa~a, Bursa'da 56. Tümen komutan~~
31 IDA, FO 371/4223/160263: Amiral Robeck'ten Curzon'a yaz~, ~stanbul, 27.11.1919; ili~ikte,
13-19.11.1919 tarihli ~ngiliz istihbarat raporunun sureti.
32 IDA, FO 371/5165/E 340: 28.1.1920 tarihli ~ngiliz gizli istihbarat raporu.
33 IDA. FO 371/5133/E 3082: Komodor Fitzmaurice'den ~ngiliz Ba~komutana 'Ajax' sava~~ gemisinden
gönderilen 11.3.1920 tarihli yaz~.
KURTULU~~ SAVA,~INDA MAN~SA 201
Bekir Sami, Bal~kesir'de 61. Tümen komutan~~ Kaz~m Bey, Nazilli'de Albay Refet ve 12. Kolordu komutan~~ Fahrettin Bey'e Ankara'dan gönderilmi~~ olan oldukça gizli telgraflar~n suretlerini ele geçirmi~ti. Bu telgraflarda, Yunanl~lar Ayd~n ilini Yunanistan'a ilhak etmeye kalk~~~r ve Ba~la~~k Dev-letler, Sivas Kongresi'nde" saptanm~~~ olan hudutlar içindeki Türk yur-dunu bölmeye kalk~~~rlarsa, buna kar~~~ koymak için haz~rlanm~~~ olan gizli plan hakk~nda bilgi veriliyordu. Bu planda Manisa'n~n da önemli bir yeri vard~." ~ngiliz donanmas~~ subaylar~ndan Komodor M. Fitzmaurice'in 18 Haziran'da ~ngiltere Donanma Bakanl~~~'na bildirdi~ine göre, Mustafa Kemal'in, büyük bir orduyla pek yak~nda bölgeye gelerek Yunanl~lar~~ deni-ze dökece~ine dair, i~gal alt~ndaki bölgelere haberler gönderdi~i söyleni-yordu. Yine bu s~rada çevrede dola~an söylentilere göre Türkler, sa~lam~~~ olduklar~~ uzun menzilli bir topla, Manisa dolaylar~ndan ~zmir'i ate~e tut-may~~ tasarhyorlard~."
Bu s~rada, Ba~la~~k Yüksek Konseyi, 19 Nisan 1920'de San Remo'da toplanarak, daha sonra Türklere Sevr'de zorla kabul ettirmeye çal~~acaklar~~ bar~~~ ko~ullar~n~" karara ba~lam~~; Türkleri, bu ko~ullar~~ kabullenmeye zorlamak amac~yla, Yunan ordusuna, Türk ulusalalara kar~~~ askeri harekât ba~latmak yetkisini vermi~ti. 22 Haziran ile 16 Temmuz aras~nda yer alan sava~ta ulusalc~lar~n, Soma ile Manisa, Manisa ile Mermere ve Manisa ile Ala~ehir aras~nda askeri y~~~nak yapt~klar~~ ve Band~rma'ya ilerlemeyi plan-lad~klar~~
Istanbul'a yeni atanm~~~ olan ~ngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Yunan hatt~n~n, Ala~ehir'in birkaç kilometre do~usunda bulu-nan ve 25.000 erden olu~an Girit tümeninin Manisa'da üslenmi~~ oldu~unu 26 Haziran'da ~ngiltere D~~i~leri Bakanl~~~'na bildirmi~ti.' Ancak yüksek komisere göre, Yunan ordusunda, Manisa'daki süvari birliklerinde oldu~u gibi, itaatsizlik ve ho~nutsuzluk ba~~ göstermi~ti ve kimi tümen komutanlar~~ görevden istifa etmi~lerdi'. Bu s~rada Manisa'da düzensizlik sürüyor; o
33 Sivas Kongresiyle ilgili ek bilgi için bkz. Sonyel, Turkish Dipbanaty, s. 16-18 ve Türk Kurtulu~~ Sava~~~ ve D~~~ Politika, c. I, Ankara, 1973, s. 113 vd.
36 IDA, FO 37I/5169/E 7373, 9.6.1920 tarihli Ingiliz istihbarat Raporu. 37 IDA, FO 371/5134/E 8462: Fitzmaurice'den Ba~komutana gizli yaz~, 18.6.1920. 39 Sonyel, Tur/risk s. 77 vd.
39 IDA, FO 371/5134/E 8462: Fitzmaurice'den Donanma Bakanl~~~'na gizli yaz~, 25.6.1920.
A.g.k., belge no. E 7251: Ingiliz Yüksek Komiserinden Ingiltere D~~i~leri Bakanl~~~na gizli telgraf, Istan-bul, 26.6.1920.
41 IDA, FO 371/5136/E 14961: Rumbold'dan Ingiltere D~~i~leri Bakanl~~~na gizli telgraf, Istanbul,
202 SALM-I~~ R. SONYEL
kentteki Yunan tümenini berkitmek amac~yla Selanik ve Pire'den ~zmit'e ek güçler sevkediliyordu. Bursa'ya gönderilmekte olan 5. Yunan tümeni-nin iki taburunda Patras'ta olaylar ç~km~~t~. Tüm Yunan taburlar~nda firar nedeniyle asker say~s~~ epeyi azalm~~t~'.
~zmir'in Yunanlilarca i~gali yüzünden o kentin ve Manisa'y~~ da kapsa-mak üzere hinterland~n~n ticareti, 1921 y~l~~ ba~lar~na do~ru oldukça kritik bir duruma gelmi~ti. ~zmir'deki ~ngiliz temsilcisi James Morgan'~n bildirdi-~ine göre, dünya sava~~ndan önce ~zmir, geli~en bir limand~~ ve Bat~~ Anado-lu ürünlerinin do~al ihracat arac~~ idi. B~rak~~man~n imzalanm~~~ oldu~u günlerde bile ~zmir geli~iyordu. Sava~~ ~zmir'i pek az etkilemi~ti ve gelecek parlak görünüyordu; ama Yunan i~gali her~eyi de~i~tirmi~ti. Menderes vadisi boyunca ve Menemen'deki olaylar, Müslüman ve H~ristiyan halk~n kaçmas~na neden olmu~tu, ~zmir bölgesinde sava~~ durumu hala sürüyordu. Dola~~m k~s~tlanm~~, ürünlerin ta~~nmas~~ k~s~tlamalaya tabi tutulmu~tu. Halk~n birço~u korku içinde ya~~yordu ve bu da ticareti epeyi etkiliyordu. Birçok çete ~talyan sektöründen bölgeye giriyor ve köylüleri tedhi~e tabi tutuyorlard~. Dolay~s~yla, köylerden uzak olan tarlalar bak~ms~z kal~yordu, ~ngiliz deniz subay~~ Heathcote-Smith, Morgan'~n bu raporunu incelerken, ~zmir ve hinterland~n~n büsbütün kesatl~kla kar~~~ kar~~ya kald~~~~ notunu kaydetmi~ti".
Bu s~rada, Bat~~ Anadolu'daki Türk-Yunan çat~~mas~na bir çözüm bul-mak amac~yla, 1921 y~l~~ ~ubat ay~nda Londra'da bir konferans düzenlen-mi~"; ama ba~ar~s~zl~kla sonuçlanm~~t~. Bunun üzerine Yunan ordusu 12 Mart'ta yeniden harekâta ba~lam~~t~. Bir ay kadar önce, Manisa'daki Yunan tümeninin komutanl~~~na General Katsikoyannis, onun yard~mc~s~~ olarak da Gargalidis atanm~~t~". Türk-Yunan çat~~mas~~ s~ras~nda Türk Ulusalc~lar Eski~ehir'de o denli bir direni~te bulunmu~lard~~ ki, 1 Nisan'da Yunan güç-leri geri çekilmek zorunda kalm~~; Türkler ise 2. ~nönü utkusunu kazan-m~~lard~". Bu Yunan yenilgisinin sonucu olarak, Grek ve Yunanl~lar, i~gal bölgelerindeki Müslümanlara daha çok zulüm yapmaya ba~lam~~lard~.
42 IDA, FO 371/6506/E 14: ~ngiliz Genel Karargâlundan Ingiltere Sava~~ Bakanl~~~na gizli telgraf,
28.12.1920.
43 IDA, FO 371/6491/E 2005: Rumbold'dan Curzon'a yaz~, Istanbul, 29.1.1921; ili~ikte, James Morgan'~n
~zmirden gönderdi~i 19.1.1921 tarihli raporun sureti.
44 Londra konferans~yla ilgili ek bilgi için bkz., Sonyel, Türk Kurtulu~~ Sava~~..., II, Ankara, 1986, s. 117 vd. 45 IDA, FO 371/6507/E 2766: General Charles Harington'dan ~ngiltere Sava~~ Bakanl~~~na gizli telgraf,
Is-tanbul, 25.2.1921
KURTULU~~ SAVA~INDA MANISA 203 Londra'daki ~slam Birli~i'nin onur sekreteri M. H. ~spahani, ~ngiltere ba~bakan~~ David Lloyd George'a 12 Nisan'da gönderdi~i yaz~da, 'Anado-lu'daki Müslüman halk~n korkunç ~st~rab~n~' yans~tm~~; orada soru~turma yap~lmas~n~~ ve teröre son verilmesini dilemi~ti'. Bölgeyi dola~an ünlü ~ngi-liz tarihçi Arnold Toynbee ile e~i, Akhisar'la Manisa aras~nda bulunan 84 köyün Yunan/Grek sald~r~lar~na u~rad~~~n~~ do~rulam~~; birçok Türklerin Yunanistan'a sürüldüklerini, ama onlardan hiçbir haber al~nmad~~~n~; ki-milerinin cesetlerinin bulundu~unu bildirmi~ti". Bu s~rada Manisa'da bir olay kaydedilmi~ti. ~ngiliz binba~~~ M. R. Strover'in 22 May~s 1922'de Bur-sa'da kaleme ald~~~~ rapora göre, 21 May~s Pazar günü, karakoldaki kimi tutuklular aras~nda olaylar ç~km~~t~. Yunan jandarmalar bunlarla ba~a ç~-kamay~nca havaya kur~un s~kmak zorunda kalm~~lard~~ Kur~un sesleri her yan~~ altüst etmi~~ ve birkaç dakika içerisinde Yunan askerleri her yanda ko~u~maya ve gözlerini yak~ndaki yamaçlara dikmeye ba~lam~~; Yunan karargâh~ndaki askerler ise olup bitenleri anlamak için her yana da~~lm~~- Bat~~ Anadolu'daki bu durum, Mustafa Kemal'in komutas~~ alt~ndaki Türk ordusunun Yunanl~lara kar~~~ sa~lam~~~ oldu~u yüce utkuya kadar sürmü~tü. Yunanl~lar geri çekilirken geçtikleri her köy ve kenti ate~e ver-mi~lerdi'. Izmir'deki Amerikal~~ Viz-konsolos Maynard B. Barnes'in Va~ington'a bildirdi~ine göre, Bat~~ Anadolu'nun büyük bir bölümü, oras~n~~ bo~altmakta olan Yunan askerleri taraf~ndan kasten talan edilmi~~ ve birçok Türk, Yunanlilar/Rumlarca ve kendisine Ermeni ordusunda general pozu veren Torkom'un örgütlemi~~ oldu~u Ermeni çeteleri taraf~ndan inan~lma-yacak kadar gaddarca ve vah~ice öldürülmü~lerdi'.
Yunan bo~altmas~ndan hemen sonra, söz konusu bölgeyi gezen ~z-mir'deki Amerikan konsolosu J. Loder Park, köy ve kentlerin aakl~~ duru-munu anlat~rken Manisa hakk~nda ~unlar~~ yazm~~t~: 'Kent büsbütün yak~l-m~~t~r... 30.000 ev, 15 cami, 2 hamam, 2.278 dükkan, 19 otel ve 26 sayfiye evi tahrip edilmi~tir. Grubumuza mensup ki~ilerin ziyaret etmi~~ olduklar~~ iç
47 IDA, FO 37I/6509/E 4442: ispahani'den Ingiltere D~~i~leri Bakanl~~~na yaz~, Londra, 12.4.1921. 49 IDA. FO 371/6557/E 10550: Arnold Tornbee'nin e~i taraf~ndan gönderilen yaz~, 20.9.1921.
49 IDA, FO 371/7883/E 5768: Binba~~~ Strovers'in Bursa'da kaleme ald~~~~ 'Bat~~ Küçük Asya'da haydutluk'
konulu ve 22.5.1921 tarihli raporu.
50 IDA, FO 371/6511/E 5232: ~ngiliz Yüksek Komiserinin 4.4.1921 tarihli notu; ili~ikte, Ankara yönetimi-nin göndermi~~ oldu~u yaz~n~n sureti.
5' IDA, FO 371/7950/E 13537: Geddes'den Curzon'a yaza, Va~ington, 23.11.1922; ili~ikte, ABD D~~i~leri
Bakanh~~nca gönderilmi~~ olan Izmir'deki Amerikal~~ Viz-konsolos Maynard B. Barnes'~n 19.9.1922 tarihli raporunun sureti.
204 SALM-I~~ R. SONYEL
bölgelerdeki kentler, Yunanlilar/Grekler taraf~ndan y~k~lm~~t~r. Manisa'da y~k~lm~~~ ve yak~lm~~~ olan binalar~n oran~~ yüzde 91'dir'." 1922 y~l~~ Eylül ba~lar~nda Yunan istila gücü Kemalistler' ce a~~r yenilgiye u~rat~lm~~; Bat~~ Anadolu'yu tümüyle bo~altmak zorunda kalm~~~ ve böylece, 8 Eylül'de, Ma-nisa da dahil, tüm kent ve köylerin felaketi sona ermi~ti.
"ABD Ar~ivleri, 767.6811/34: Loder Park ~n ABD D~~i~leri Bakan~na 11.4.1923'de ~zmir'den gönderdi~i yaz~.
