Azerbaycan Âşık Havaları Dr. Enver Aras

Dr. E nver ARAS*

Tarihte destan döneminin sona er­ mesiyle meydanda görünmeye başlayan âşıklarla birlikte ortaya çıktığı sanılan, daha sonra üstat âşıklar tarafından bir­ takım özel 1 i kleri tespit edilen, belirli akord, nota ve perde kaidelerine bağla­ nan âşık havaları, âşıkların sazları eşli­ ğinde günümüze kadar ulaşmıştır. Bilin­ diği üzere âşıklık bir sanat dalı; âşıklar da bu güzel sanatı sazlarıyla icra eden usta şahsiyetlerdir. Saz eşliğinde teren* nüm edilen havalar ise, âşıklık sanat da­ lının mahsulleridir. Âşık havaları “saz havası”, “ezgi”, “hava”, “makam” vb. isimlerle anılmaktadır.

Müzikte yer ve mevki anlamına ge­ len “makam”, bir durak ile bir güçlünün etrafında onlara bağlı olarak bir araya gelmiş seslerin umumî heyeti1; bir mü­ zik parçasının, bir şarkının işleniş biçi­ mi2; Türk müziğinde bir dizinin işleniş biçimia demektir. “Makam" genel olarak “beste”, “ezgi”, “hava”, “musiki”, “tegan- ni” vb. terimlerin karşılığı anlamında kullanılmaktadır4. Azerbaycan’da, sözü rdilen makamlara “âşık havalan”, “saz havaları”, “saz makamları” ve “âşık ha- vacatı" gibi adlar verilmekte olup musiki folklorunun esas sahalarından biri ola­ rak değerlendirilmektedir5.

Fahrettin Kırzıoğlu saz makamları­ nı acı, ayrılık ve ölümle ilgili şiirlerin okunup çalındığı ağır/uzun havalar; öğüt, övme ve hicivle ilgili şiirlerin ele alındığı orta havalar ve neşe, sevinç ve oyun havalarının okunup çalındığı yün- gül (hafif) havalar olmak üzere üç gruba ayırmakta ve 216 saz havasının adını vermektedir6. Ensar Aslan, âşıklar ara­ sında 72 ana saz makamının7; Haşan Kartarı, 70 saz makamının8; Şeref

Taşlı-ova ise, 157 saz makamının bulunduğu­ nu söylemektedir9. Zeynelabidin Makas, Azerbaycan’ın üstat âşıklarının icat etti­ ği 79 saz makamının ismini kaydetmiş­ tir10. Geraylı, koşma, tecnis, muham­ mes, çığa vb. bütün şiir tür ve şekilleri, âşıkların belirli bir musiki ahenginde ic­ ra ettikleri saz havalarıyla, yeni ifade tarzlarıyla ilgili olarak ortaya çıkmıştır. Meselâ, saz eşliğinde okunan herhangi bir koşmanın ikişer mısraı arasına bir bayatı ilâve edildiğinde kafiye, “güllü kafiye”; koşma havası da “cığalı koşma havası” adını alır. Bu bayatı cinaslı olur­ sa tecnis havası, “cığalı tecnis havası”na dönüşür. Yani, şiir ve musikide birtakım değişiklikler meydana gelir. Kısaca âşık şiirinde şiir tür ve şekil sayısı arttıkça sazdaki perde ve tel sayısı da artmış­ tır11.

Mürsel Hekimov, Aşık Ş iir in in Növleri adlı eserinde Azerbaycan âşık havaları hususunda teferruatlı bilgiler vermektedir12. Hekimov, adı geçen eser­ de 193 âşık havasının adını, bunların bi­ linen başka adlarını, bu saz havalarıyla hangi şiir türlerinin ve şekillerinin okunduğunu, sazın hangi kök ve perde­ sinde çalındığını ve hangi âşıklar tara­ fından icat edildiğini de belirtmiştir13, Mürsel Hekimov, aşağıda verdiğimiz çi­ zelgenin 13. sıra numarasında kayıtlı olan Ayak Divanî; 53. sırada ..er alan Dol Hicranı ve 95. sıra numarasındaki Hic­ ranı saz havalarının da Türkiye’ye ait ol­ duğunu kaydetmiştir. Ayrıca. 31, 37, 44. 45 ve 166. sıra numaralarındaki saz ha­ valarının mucidi Âşık Şenlik'i kaydet­ miştir. Alfabetik olarak düzenli-d iyi mı/ saz havalarının yer aldığı söz konusu çi­ zelge şöyledir14.

Sıra Saz Hava- Saz Havası­ Qemli, Havanın Havanın Havanın Saz H ava­ No sının Adları nın Diğer Adları Gözetleme Cengî Okunduğu Şiir Şekli Çalındığı Saz Kökü Çalındığı Saz Perdesi sını icat Eden Aşık 1. Abbas Güzellemesi Şirvan Şikestesi

Qemli Goşma Umumî Kök

B6çe Perde/ Boğaz Perde

Abbas Tufarganlı 2. Ağacanı - * Geraylı “ Şah Perde Şair Ağacan 3. Ağbıılagı Imran Güzel­

lemesi Şen, Şuh, Güzelleme Goşma -tmran Hesenov

4. Ağır Garaçı Cengî w

5. Ağır Şerilî Qemli Umumî ve Dilqem Kök Aşık Alı 6. Aranı Gülü, Tırıngı Şarabanı, Çıldır Umumî Kök Baş Perde

7. Arazban

44

U

U

B6çe Perde Han Çoban

8. Aşık Tesnifi

Gamercan, Göz,Gara Göz

Gara Şen, Şuh, Tesnif Güzelleme

Şah Perde

Aşık Alı Bala, Bu Gece

9. Aşık Ziyadî - Cengî Goşma Mısrî Kök Mis'ıî Perde Diklelı Ziyad

10. At Üstü Töken

Palan Qemli Bayatı At Ustü(Ço- ban Bayatı)

At Ustü Perde

Aşık İbrahim 11. At Ustü Arazban Kere­ “ Goşma Umumî Şah Aşık

Kerem mi, Opera Keremi Kök Perde Kerem 12. Ayak Celilî Şen,Şuh,Göz. Goşma Urfanî Kök Urfanî Perde Aşık Celıl 13. Ayak

Divanî

Şerhetayi, OsmanîıDivanı,

Cengî Divanî Ayak Divanî Divanî Perde Aşık Ferhad? Meydan Divanî, Oynag Divanî, Behritevıl Kök 14. Ayak Mühemmes Duvaggapma, Toy Ahin Şen, Şuh, Güzelleme

Mühemmes Umumî Şah ve

Kök Urfanî Perde 15. Ayak Müheyi Zil Müheyi “ Goşma “ “

16. Ayak Sarıtel

* Geraylı Umumî ve

Dilqem Kök

Baş Perde Aşık Valeh 17. Ayak Şahseven- Qemli “ Umumî Kök Şah Perde MiskınAbdal 18. Azaflı Dübeyti Garatel Şen^uh.Güz, “ Dilqem Kök Baş Perde Mikayı! Azaflı 19. Badamı Badamı Şikeste “ Goşma Umumî Kök Şah Perde Aşık Çelil? 20. Bahan “ ' Geraylı Divanî Kök Divanî Perde ImranHesenov 21. Basma Köroğlu Köroğlu’nun Zil Gaytağı,At­ lı Köroğlu, At Üstü Köroğlu

Cengî Goşma Cengî Kök B6çe Perde Köroğlu 22. Basma Mühemmes Köhne Mühemmes Şen, Şuh, Güzelleme Mühemmes Umumî Kök Şah ve Urfanî Perde Ağbulaglı Şair Kâzım 23. Baş Celilî Celilî Goşma Urfanî Kök Urfanî Perde Aşık Celıl 24, Baş Divanî Meclis Divanî, Qemli

Başlangıç .Âşık­ lığın Gapısı,Hag Söz Divanî Umumî ve Dilqem Baş Perde Kök Hoca Mayii Oğlu Ahbas 25. Baş Dübeyti Sövdekân,

Tadri,Sait anı

Geraylı Dilqem Kök

Aşık Geray 26. Başhanımı - Şeı^Şuh^Gflz. u Umumi Kök Şah Perde Aşık Çelil

27. Baş Mühemmes Köhne Mühemmes Mühemmes Dilqem Kök Baş ve Dilqem Perde Hüseyin Şemkirli 28. Baş Mllheyî Giz Yeteri Goşma “ Baş Perde Penah Seyfalı

.10. Bayramı Perdesiz Giilabı “ Goşma Umumi Kok “ Hüseyin Şemkirli 31. Behmem Cengî Geraylı Böçe Perde Aşık Şenlik 32. Behrayî Goşma Cengî Kök Divanî Perde Göyçek Vaıılı 33. Benövşe Şen,Şuh, Göz. “ Urfaııî Kök Urfaııî Perde Imranllasanov 34, Beyli Gelin Atlandı Dilqem Kök Şah Perde Dlinyamalı Heseııov 35. Bezirgânî Sövdekân, Taciri,Sarbanı Umumî Kök Baş Perde Hüseyin Cavan 36. Bir Gül Şah Perde Mehemrrıed Rızavev 37. Borçalı Borçalı Gözellemesi “ '' Beçe Perde Aşık Şenlik 38. Bozuğu Köroğlu Tebil Cengî Cengî Cığalı Goşma Aşık Ciınuıı? 39. Oalaloğlu Evczı Şen, Şuh,

Güzelleme Goşma Urfanî Kök Urfanî Perde Calal Gahramaııov 40. Cavanî Cığalı Geraylı Umumî Kök Şah Perde Hüseyin Cavan 41. Cemoheıu Keremi

Şiıvan Gülü Qemli Goşma Urfanî Kök

B£çe Perde

42. Cemşidî - Cengî Goşma Misrî Kök

h

Aşık ( ’emşıd

43. Cığalı Tecnis Şen,Şuh,Göz. CıgahGeraylıU mumîKök Urfanî Perde Hasta Gasım 44. Çıldır Divanı Qemli Divanî ** Divanî Perde Aşık Şenlik 45. ÇıldırMühemmesi • Şen,Şuh,Göz. Mühemmes Urfanî Kök Şah Perde

46. Çoban Bayatı Qemli Bayalı Umumî Kök B6çe Perde Ağ Aşık 47. Çortay Köroğlu • Cengî Geraylı Misrî Kök “ Köroğlu 48. Çukuroba Çııkuryurdu, Çukuru,îravan Çukuru,Çukur Seyyad.Ç.Eyin Şen, Şuh, Güzelleme Goşma Çukuroba Perde Gurbani ?

49. Dastaru Hüseynî Urfanî

Kök

Urfanî ve Divanî Perde

Hüseyin Şemkirli 50. Derbendi Cığalı H6y-

deri, Höyderi Geraylı Umumî Kök Şah Perde Aşık Garip 51. Dikle Köroğlu Dbyt.

İran Dübeyti

Cengî Goşma Misrî Kök Misrî ' Perde Hasta Gasım 52. Dilqemî Kesme Dilqemî

Qemli Goşma Dılqem Kök

Baş Perde

Yahya Ifey Dılqem 53. Dol Hicram Cengî

a

Cengî Kök B6çe Perde Dollu Mustafa 54. Dört Başlı Tfecnis Cığalı Hgy- deri, HfSyderi Şen, Şuh, Gözelleme Heyderi Umumî Kök Şah Perde Hüseyin Şemkirli 55. Döşeme Köroğlu

San Toprak Goşma ve Geraylı

Köroğlu

56. Durahanı Qemli Goşma Aşık Dıırahan

57. Dübeyti Köroğlu DübyetiCengî İran Dübeyti Geraylı Misrî Kök Misri Perde Köroğlu ? 58. Dübeyti Gaytağı Haça Dübeyti Gaytarma “ Şen, Şuh, Güzelleme Umumî Kök Şah Perde Aşık Zülfugar 59. Ecemî - Qemli Goşma Dilqem Kök Baş Perde Aşık Alı 60. £ l Bayatı Köç Bayatı “ Umumî Kök Baş/Şah Perde Aşık Alı 61. Elesgerî

Güzelleme

Şen, Şuh, Geraylı

Perde

Şah Tahboğlu

Hagverdi 62. Erebî - Cengî Goşma Misrî Kök Bâçe Perde Aşık Erebi

63. Fehrab Dilqemî

Doşangulu Oğlu

Qemli Goşma Dilqem Kök

Dilqem Perde

Doşangııluüğlıı Pir Menımedov

64. Fehn Kâmandan Qemli Geraylı Urfanî Kök Urfani Perde Âşık Kamandar 65. Gahramaııı Hecerî Şen,Şuh,Göz. Goşma Umumî Kok Şah Perde Aşık Alı 66. Galenden Dervişi Qemli “

67. Garabağ Dübeyti * Şen,Şuh,Göz, Geraylı “ “ _{Aşık Valeh} 68. Garabağ Gaytağı • Goşma w Beçe Perde

69. GarabağGaytaması ■ Qemlı “ “ _{Şalı Perde} 70. Garabağ Şikestesi ' Cengî Cengî ve Urfanî Kök B<5çe ve Urfanî Perde 71. Garaçı Dönderme Garaçı,Ğt Ha­ vası, Gaytarma Qemli Umumî Kök Umumî ve Şah Perde

72. Gara Gafi ve Şen,Şuh,Göz.

W

Şah Perde Aşık Emrah 73. Gara Kehrî Gövherî Cengî Goşma Bayatı “

u

Aşık Valeh 74. Garibi Qemlı Goşma Şah/BaşPerde Aşık Garip 75. Garsı Ağacanı

1

1

Ceııgi Kök Beçe Perde Şair Afacan 76. Gayabaşı Zil Qemli Goşma

Bayatı Cengî, At Üstü Kök Beçe Perde Aşık Cünnıı 77, Gaytağı Göyçe Gaytağı Qemli Goşma Umumî Kök Şah Perde Aşık Alı 78. Gaytarma Döne Gaytarma Şen, Şuh, Güzelleme Hüseyin Cavan 79. Gazag Dübeyti Mirze Dübeyti DübeytGaytağı Geraylı

80. Gazag Sebzesi “ ** _{Aşık Emrah}

81. Gazag Yurd Yeri • Qemli Goşma Baş/Şah Perde Vidadi ? 82, Geraylı Şen,Şuh,Göz. Geraylı Umumi Kök Şah Perde Aşık Geray

8,1 Gızbezendi Goşma Malımın!

Malınındın-84. Gılenar **

l<

_{Baş Perde Aşık Alı}

85, Gobustan Şikestesi

Galahengi Qemli Cengî Kök

B&;e Perde

Aşık Bilal 86. Gol Yallı_____ -____________ Şen,Şuh,Göz. “____________IJmumî Kök AyakDivanîPerde -87. Gödek Donu Geven Dilqem Kök Şah Perde Aşık Alı

88. Göyçe Gülü Umumî Kök “

89. Guba Keremi llecerî Qemli CığalıGoşma Urfanî Kök Urfanî Perde Âşık Kerem 90. Gurbeti Goşma Umumî Kök Baş Perde

91. Gülabı Şen,Şuh,Göz. “ _{Şalı Perde Aşık Valeh}

92. Gülnan ** Li “ ■’

93. Güllü Goşa Gafiye, Güllü Misıi Misrî Aşık Emrah Gal’iye

GoşaYaprak

Emrahı,Haçabeyt Gafiye Kok Perde 94. Hançobanı Celali Qemli Geraylı Umumî Kök Şah Perde Hançobaıı 95, Hicranı Dol Hicranı L‘ Goşma “ _{Dollu Abuxer}

96. Hicranı Keremi

u

U _{" Aşık Kerem}

97. Hohanoğlıı “ _{Dilqem Kök Dilqem Perde Hohanoğlu} 98, tbrahimi “ Geraylı Umumî Kök Şah Perde Aşık İbrahim 99. ince Gülü Şen, Şuh,

Güzelleme

Goşma At Üstü ve Urfanî Perde

Aşık Abdı 100. Iran Garaçısı Kesme Garaçı Qemli

u

Şah Perde Aşık İbrahim

101. Kelbı * Dilqem Kök “ _{Aşık Kelbî}

102. Kerem Dübeyti “ _{Geraylı Umumî Kok Baş/Şah Perde Aşık Kerem} 103. Kerem Güzellemesi Ehmedı Kerem Mahmudu Goşma Baş Perde 104. Kesik Kerem Sınık Kerem * ** “ _{Şah Perde}

105. Keşişoğlu Ceııgi Divanî Ayak Divanî Çuhuru Perde Ağ Aşık 106. Köroğlu Borusu Osmanlı Borusu “ Goşma Misıi Kök Divanî Perde Köroğlu

107. Köroğlu Köroğlu Şen, Şuh. Umumî At Uslu Ga>tağı Güzellemesi Güzelleme Kok Perde

108. Köroğlu Şen, Şuh, Gosnıa Urfani Urfani Köroglıı

Ml'ıhemmusi Gözelleme Kök Perde

109. Köroglıı Cengî Divani Şah Miskin

Ştıhseveni'. Kök Perde Abdal

110. Koçeri Kürdü Qemlı

u

Umıınıı Beçe Memmed

Köçöri Kök Perde Ilıısevın

111. Köhne Aran Şen, Şuh, Umumi Kok Şah Perde Gözelleme Güzellemesi Gözelleme

112, Köhne Necefî Urfani “ _{Aşık Çelil}

Nahçıvan Kök

113. Köşgılanî 11 Umumî Kök “ Hüseyin Cavan 114, Kıırdoğlu Kürdü Cengî “ Beçe Perde

11,'), Kilvdu Memmed Şen, Şuh, Geraylı

u

“ _{Meni med}

Geraylı Hüseynî Gözelleme IHıst-vın

116. Laçın Gülü

11

Goşma “ Kkber Celerm

117. Laçını Geraylı Şah Perde AşlIv (.'ıııınıı

118. Lala Hanım

W

Goşma Aşık Aydın

119. Mansın Qemli “

w

_{Aşık Mansıı}

120, Meherremî Şen,Şuh,Göz. Ayaklı Tecnis

w

Asık Mehovrem 121. Memmedbağın Şegaî Qemli Cığalı Goşma Memmedbagır 122. Mercanı Şen,Şuh,Göz, Goşma Dilqem Kök

123. MeydanTesnifi YortmaTesnif Cengî Misrî Kök Böçe Perde Ekber Ceferov 124. Mikayıl) Şen, Şuh, Göz. '* Umumî Kök Baş/Şah Perde M ikanl Azadı 125, Mina Geravlı Qemli Geravh “ Şah Perde Aşık Geray 126. Mirzccanı Kesme Şen, Şuh, Ğoşma Misrî Şah Perde Aşık

Güzelleme Gözelleme Kök Mirzecaıı

127. Mirze Tov “ Umumî Baş ve Mirze

Güzellemesi Güzellemesi Kök Böçe Perde Bavramnv 128. Misil Misrî Köroğlu Cengî Misrî Kök Misrî Perde Köroğl ıı 129. Mühemmes Şen,Şuh,Göz, Mühemmes Urfanî Kök Urfanî Perde

130. Müheyî Goşma Dilqem Kök Baş Perde Aşık Necef 131. Müsellesi Şegaî “ _{Umumî Kök Şah Perde Molla Cuma} 132. Nahçıvan Gülü “ “ _{Baş/Şah Perde Âşık Fetulla} 133. Nahçıvanı

u

Urfanî Kök Urfanî Perde Aşık Çelil 134. Necefi Necef Şerilî

A

k

*' Umumî Kök Şah Perde Aşık Necef 135, Nefesçekme Tecnis Qemli Nefesçekme “ _{Urfanî Hasla Gasım'.'}

Müseddes Tecnis Perde

136. Novruzu Şen,Şuh,Göz. Goşma *■ Şah Perde Aşık Novnız

137. Ordubadî Qemli

u

Aşık Bilal

138. O ıta Celilî Şen,Şuh,Göz. “ [’rfanı Kok Urfani Perde Aşık Celıl

139. Orta Meheınmed

Dastanı Rızavev

140, Orta Divanî Behrî Divanî Cengî Umumi K"k Şah Perde Gurbaııî? 141, Orta Dübeyti KoroğlüDübeytii “ Geravlı

1

1

Aşık Alı

142. Orta Cığalı Şen, Şuh, Cığalı Urfani Urfanî 'llsbrizli Mühemmes Mühemmes Gözelleme Mühemmes Kok Perde Feyzulla 143. Orta Sarıtel Qemli Geraylı Şah Perde Aşık Emrah 144. Orta Şerilî îrevan Gözetlemesi “ Goşma Dilqem Kök " Aşık Klesger 145. Osmanh Bozuğu Cengî Umumî Kök “ Köroğlu 146, OsmankKeremî Kerem Köçdü Qemli Gerayk “ Aşık Kerem 147. Ovşarı Oyşan/Efşan Şen,Şuh Göz. Goşma “ “ _Gurbaııî?

148. Oymağı “ Geraylı “ Aşık Abdı

150. Rcyhanî - Goşma Umumî Kök Baş/Şah Perde Yusuf Yusufov 151. Rövşeııî Cengi

ü

Misrî/AtUstu Köroğlu

152, Rumî Urumî “

w

“ B6çe Perde

153, Rübaî Rübaî Ayak Divanî Divanî Perde Hasta Gasım 154, Sahibî Şen,Şuh,Göz. Goşma Umumî Kök Baş/Şalı Perde ImrauHasaııov 155, Sallama Bayalı Qemli Bayatı Beçe Perde ImrauHasaııov 156. SallamaGeraylı Ayaklı Geraylı “ Geraylı k‘ Şah Perde Mulla ('uma 157. SallamaKerem Gurbet Kereraî “ Goşma Divanî Perde Aşık Kerem 158. Şarabı Cengî “ M isıi Kök B6çe Perde HtiseyinCavaıı 159. Sarajı Şah Sarayı Şen,Şuh,Göz. Umumî Kök Baş/Şah Perde Gurbanî ? 160. Santel M _{Geraylı Urfanî Kök Urfanî Perde Aşık Emrah}

161. Sarı Tbprak Tebrizî Şen,Şuh,Göz. Goşma Umumî Kök Baş/Şah Perde Gurbanî ? 162. Selbinazı Geraylı Divanî Kök Şah Perde îmranHasanov 163. Semedî Qemli Goşma Dilqem Kök Baş Perde Aşık Şemşir 164. Semenderi - Şen,Şuh,Göz. * Umumî Kök Şah Perde Semender 165. Solmazı “ Mühemmes Divanî Kök B6çe Perde Imran Hasaııuv 166. Sultanı Qemli Goşma Umumî Kök Baş Perde Aşık Şenlik 167. Sürütme

Köroğlu

Köroğlu Yerişi

Cengî Geraylı Misri Kök

Misrî Perde

Köroğlu 168. Süsenberi Müsenberî Şen, Şuh,

Gözelleme Goşma ve Geraylı Umumî Kök Şah ve Çu­ kuroba Perde Ağ Aşık 169. Şah IsmayılHatayi - Goşma “ Şah Perde Gurbanî ?

170. Şahsevenî Baş Şah­ sevenî

Cengî Goşma Umumî ve Behri Divanî Abdal

Miskin 171, Şegaî Geraylı Şen, Şuh, Gözelleme Geraylı Umumî Kök Abbas Tufarganlı ? 172. Şemşirî Qemii Goşma

l<

Baş/Şah Perde Aşık Şemşir 173, Şenli Şen,Şuh,Göz. Şah Perde Aşık Alı 174. Şenli Dübeyti Şen,Şuh,Göz. Geraylı Umumî Kök Şah Perde Aşık Elesger

175. Şeşengî

Ü

“ Aşık Bilal

176. ŞirvanîGeraylısı Qemli

H

u «

177. Taygol Şerilî Dğ Danış Şen,Şuh,Göz. Goşma

H

u

Aşık Obalar 178. T^bilcengî Köroğlu

Tcbilcengî

Cengî Beçe Perde Köroğlu

179. Tecnis Qemli Tecnis Urfanî Perde

180. Tehrois Şen,Şuh,Göz. Tehmis

u

Misrî Perde Aşık Necef 181. Terse Garaçı “ Goşma

u

Şah Perde

182. Terse Geraylı KöroğluGerayhsı " Geraylı

w

“ Köroğlu 183. Turacı Goşma Urfanî Kök Urfanî Perde

-184. Urfanî Qemli " “

185. Vagıfi Vagif Gtizel. PenahGflzelle. Şen, Şuh, Gözelleme Umumî Kök Şah Perde Vagif? 186. Vagif Laylası

Layla d6 Layla Qemli Taygal

Baş ve Şah Perde

Vagif ? 187. Vanağzı YĞddi Yaprak Şen,Şuh,Göz.

u

Şah Perde

-188. Vurgunu Qemli

u

Dilqem Kök Baş Perde Edalet Nesihov 189. Yamk Keremi Zarıncı,Kerem Qemli Şikestesi Cığalı Goşma Aşık Kerem 190. Yastı Şerilî Şen,Şuh,Göz. Goşma Umumî Kök Şah Perde Aşık Necef

191. Yurd Yeri Qemli ** “ Aşık Abdulla

192. YüngülŞerili GöyçeGözellemesi Şen,Şuh,Göz.

u

u

Aşık Elesger 193. Zarına Elesger Zarıncısı Qemli “ Urfanî Perde

1

1

Azerbaycan’da âşık havaları konu­ sunda en fazla inceleme yapan araştır­ macılarından biri de Sednik Paşa* yev’dir15. Paşaycv, Azerbaycan âşık mu­ sikisinde acı, gam ve kederi ifade eden 33; neşe ve sevinci ifade eden 44; kahra­ manlıkla ilgili olarak da 23 âşık havası­ nın bulunduğunu ifade etmektedir18.

Sednik P aş ay ev, Azerbaycan âşık havalarını Geraylı Havaları, Goşma Ha­ vaları, Tecnis Havalan, Bayatı Havaları, Halg Mahnısı Havaları, Divanî Havaları ve Mühemmes Havalan olmak üzere ye­ di ana başlık altında toplamıştır. Aşağı­ da görüleceği gibi söz konusu başlıklar altında 27 geraylı havası, 57 koşma ha­ vası, 2 tecnis havası, 3 bayatı havası, 4 halk mahnısı havası, 2 divanî havası ve 5 mühemmes havası olmak üzere toplam 100 âşık havasının adını kaydetmiştir.17 Paşayev, Azerbaycan’da geraylı, koşma, tecnis, bayatı, halk mahnısı, divani ve mühemmeslerin okunduğu âşık havala­ rının adlarını şu şekilde sıralamıştır:

1. Geraylı Havalan: Atlı Köroğlu,

Ayak Celilî, Azaflı Dübeyti / Tovuz Dü­ beyti, Baş Sarıtel / Geverî, Bağdat Dü­ beyti, Borçalı Dübeyti, Vanağzı / Fehri, Turacı ve Laçını, Gazag Dübeyti / Zülfü - garı, Mirze Dübeyti, İran Dübeyti, Kö­ roğlu Behri, Geraylı, Mina Geraylı / İm- ran Geraylısı, Mehemmed Hüseynî / Heyderî, Molla Güme Dübeyti/Şeki Dü­ beyti, Nahçıvan Gülü, Orta Sarıtel, Paşa Köçdü / Azerbaycanı, Pişrov, Sallama Geraylı / Cığalı Geraylı, Seyyadı, Tfers Gerayh,Hicaz Gülü, Şirin Gala, Şahse- veni ve Şemkir Sarayı.

2. Goşma Havaları: Ağır Şerilî /

Göyçe Gözellemesi, Abbas Şikestesi, Âşık Hüseynî / Dastanı, Behmenî / Bozu­ ğu, Bayramı / Gülabı / Gövherî / Gara Keheri / Perdesiz, Badamı Şikeste, Guba Keremısi. Gurbetî Kerem, Gehremanı, Gara Göz, Garabağ Gaytarması, Gemer- canı, Döyme Keremî, Döşeme Köroğlu,

Dol Hicranı, Dilqemî, Dur ah anı, £l Ha­ vası / Garaçı / Dervişi / Alıhan Gaytar- ması, Zarıncı / Köhne Zarıncı, İran Kere- mîsi, İravan Çuhuru/ Çuhuroba Güzelle­ mesi, Yanıg Keremî / Novruzu Keremî, Yurd Yeri (Borçalı’da Göy Ah, Göy Çalı), Yüngül Şerilî, Kerem Köçdü / Opera Ke- remîsi / Arazbarı / Eresberi, Keremî / As- lı Kerem, Kerem Güzellemesi / Kerem Şi­ kestesi / Ehmedî Kerem, Köroğlu Bozu­ ğ u /Ş a h İsmayılı / Bozuğu Köroğlu, K6- roğlu Gaytarması, Köroğlu Rubaî, Keşi- şoğlu, Köhne Gözelleme / Aran Gözetle­ mesi / Şemkir Gözellemesi, Gafiye, Gül­ lü Gafiye, Göyçe Gülü, Göyçe Gaytaıma- sı, Gilenar / Gazag Sebzesi, Misrî, Man- sırı, Miheyî / Müheyı / Gazag Yurd Yeri, Mirzecanı / Kesme Gözelleme, Memmed- bağırı / Şegayî / Borçalı Havası, Necefi, Nahçıvanı, Osmanlı Bozuğu, Ovşarı / Ef- şarı, Orta Celilî, Sallama Keremî, Sulta­ nı, Seyranı, Semenderi / Süsenberî, Sarı Torpag, Ürfanı, Hicran Keremî, Cengî Köroğlu, Şirvan Köçerisi, Şirvan Şikes­ tesi, Şeşengı.

3. Tecnis Havaları: Tecnis ve Cığa- lı Tecnis.

4. Bayatı Havaları: El Bayatını.

Köç Bayatısı / At Üstü ve Çoban Bayatı- sı / Gayabaşı.

5. Halg M ahnısı Havaları: Vagif

Gözellemesi / Vagifî, Garabağ Şerilîsi, Gödek Donu / Aydını ve Taharı / İbrahi- mî / Garateli.

6. D ivanî Havaları: Ayak Diva-

nî/Osmanlı Divanisi/Meydan Divaniyi, Baş Divanî / Şerhatayî / Meclis Divanisi.

7. Mühemmes Havaları; Baş Mü­

hemmes, Köroğlu Mühemmesi / Köroğlu Gözellemesi, Orta Mühemmes, Cığalı Mühemmes, Şah Yuhusu.

Sednik Paşayev, yukarıda adı geçen bütün saz makamlarının; Şah Perde Kö­ kü, Şah Perdenin Misrî Kökü, Çoban Ba­ yatı sı Kökü, Ayak Divanî Kökü, Ürfanı Kökü, Dilqemî Kökü, olmak üzere altı

ana kökte veya aynı adı taşıyan altı per­ dede çalındığını ifade etmektedir18.

Söz sazın perdelerinden açılmışken kısaca bu konuya da değinelim: Şah per­ de, perdelerin sıralanışına göre, sazın tam ortasındadır. Yani, ana perde konu­ mundadır. Baş, orta va ayak kavramları, şah perde dikkate alınarak ortaya ko­ nulmuştur. Şah perdeden yukarıda, ko­ nusu acı. gam, keder olan şiirlerin oku­ nup çalındığı “divanî perdesi” vardır. Bu perdede Baş Divanî / Şerhatayî Divanisi / Meclis Divanisi adlarıyla bilinen saz havaları çalınmaktadır. Şah perdenin aşağısında bulunan ve konusu neşe, se­ vinç olan şiirlerin okunup çalındığı “di­ vanî perdesi”nde ise, Ayak Divanisi / Os- manlı Divanisi / Meydan Divanisi olarak bilinen âşık havaları çalınmaktadır. Şah perdenin daha aşağısındaki perdelerde ise, kahramanlık havaları okunup çalı­ nır. Şah perdeden yukarıda olan divanî perdesi “baş divanî,” şah perdeden aşağı­ da yer alan divanî perdesi de “ayak diva­ nî” adıyla anılmaktadır. Azerbaycan’da şah perdeyle, şerhatayî / divanı perdesi arasındaki perdelere “pes;” şah perdeyle, ona yakın olan perdelere “bem;” şah per­ denin aşağısında kalan perdelere de “zil” adı verilmektedir.

Sazın perdeleri koşma ölçüsüne göre tanzim edildiğinden, sazdaki ses ahengi­ ni de bu ölçü sağlamaktadır. Bunun için, saz eşliğinde okunan şiirler, saz eşliğin­ de okunmayan şiirlere göre değişikliğe uğramamıştır. Yalnız, divanî tarzında yazılan/söylenen şiirler saz eşliğinde okunduğu zaman mısralar ikiye bölün­ mektedir. Şiirle, ses ve saz arasındaki ahengi sağlamak için ikiye bölünen her mısraın birinci kısmı 8, ikinci kısmı 7 heceli hâle getirilerek okunur. Aynı du­ rum saz eşliğinde okunan muhammes­ lerde de söz konusudur. Fakat, muham­ meslerde her mısraın birinci kısmı 7, ikinci kısmı 8 hecelidir.

Azerbaycan’da âşık havalan genel­ likle birbirine benzer. Bazen âşıklar aynı saz havasım çeşitli şekillerde adlandırır­ lar. Yani varyantlaşma söz konusudur. Meselâ, “dübeyti,” bir saz havasının adı olmasına rağmen, Borçalı Dübeyti, Ga­ zag Dübeyti, Azaflı Dübeyti, Tovuz Dü­ beyti, Molla Cuma Dübeyti, Şeki Dübev- (i. Bağdat Dübeyti ve Kerkük Dübeyti gibi çeşitli isimlerle de anılmaktadır. Yi­ ne, Gence ve Şemkir âşıklarıyla, Borçalı âşıklarının çaldıkları havalar birbirinin aynı olduğu hâlde, onlara değişik adlar verilmiştir. Gence ve Şemkir âşıklarının. Vanağzı / Laçını dedikleri saz havasına, Borçalı âşıkları, Fehri / Turacı demekte­ dirler.

Azerbaycan’ın Gökçe, Gence ve Bor- çalı; Şemkir ve Şirvan; Gazag, Tovuz, Gcdebey, Daşkesen; Karabağ; Kelbecer yörelerindeki “âşık kolları”na bağlı âşık­ larla, Dağıstan’ın Derbend yöresindeki “âşık kolu”na bağlı âşıkların saz havala­ rı da birbirinden farklıdır. Meselâ, Göyçe Aşık Kolu’na mensup olanlar daha çok Ağır Şerilî, Yüngül Şerilî, Göyçe Gözelle- mesi, Göyçe Gülü, Gemercanı, Neceli vb. saz havalarını terennüm ederler, (rence ve Şemkir / Şamhor âşıkları da Dastanı, Şemkir Gözellemesi / Aran Gözellemesi, Dilqemî, Gazag Dübeyti ve Gazag Yurd Yeri gibi saz havalarını tercih ederler. Şirvan ve Salyan Âşık Kolu’nun men­ supları da kendilerine veya başkalarına ait şiirleri Pişrov, Sallama Geraylı / Cı- ğalı Geraylı, Seyyadı, Ters Geraylı. Hi­ caz Gülü, Şirin Gala, Şahseveni ve Şem­ kir Sarayı vb. saz havalarıyla çalıp okur­ lar.

Bazen herhangi bir âşık havası fark­ lı coğrafyalarda farklı şekillerde ortaya çıkar. Meselâ, Garabağ yöresine ait olan Garabağ Şerilî saz havasıyla, Göyçe yö­ resine ait Göyçe Şerilî saz havası -muh­ temelen- aynı asırlarda oraya çıkmış ol­ masına rağmen, birbirinden farklıdır.

Çünkü, Garabağ Şerilî saz havası kendi çevresinin bir kültür özelliği olarak 8 he­ celi halk türkülerinin hece ölçüsüne ve ahengine; Göyçe Şerilî saz havası da Göyçe yöresinin bir kültür özelliği olarak koşma hece ölçüsüne uygun bir şekilde teşekkül etmiştir.

Bazı âşık havalarının değişik isim­ lerle anılması, âşıkların sazlan eşliğinde okudukları şiirleri, ilgili olduğu hâdise­ lere göre yorumlamalarından kaynak­ lanmaktadır. Meselâ, Ğ1 Havası’mn Ga­ raçı adam alması göçebe hayat tarzıyla; Derviş ya da Alıhan Gaytarması adını alması da A lıhan ve Peri adlı hikâyede geçen Alıhan’ın derviş kıyafeti giyerek sevgilisi Peri Hanım’ı arayıp bulmasıyla ilgilidir19.

Âşık havaları adlarını, şiir tür ve şe­ killerinden aldığı gibi, yer adlarından, yaşamış veya yaşadığına inanılan üstat âşıklardan ya da hikâye ve hikâye kah­ ramanlarından da alabilir. Buna örnek olarak divanî, geraylı, güzelleme, tecnis; Garabağ gaytarması, Ordubadî, Keremî, Yanık Keremî ve Köroğlu vb. âşık hava­ ları verilebilir20. Meselâ, Köroğlu’yla il­ gili 12 âşık havası, Kerem ile Aslı’yla il­ gili 10 âşık havası; hikâye ve hikâye kahramanlarıyla ilgili olarak ortaya çı­ kan âşık havalarıdır.

Saz havalan, dinleyici / okuyucuya ilgili şiirlerin konusu hakkında da az çok bilgi verirler. Böylece ilgili şiirin konusu, onun çalındığı saz havasından anlaşıla­ bilir. Meselâ, K6ıv;,lu Bozuğu, adından da anlaşılacağı gibi, kahramanlıkla ilgili şiirlerin çalınıp okunduğu bir saz hava­ sıdır. Borçalı âşıkları adı geçen saz hava­ sına Şah İsmayılı adını vermişlerdir. Kö­ roğlu Bozuğu’na, Şah İsmayılı adının ve­ rilmesinin ve Köroğlu’yla Şah İsmail’in birlikte anılmasının sebebi de şiirin ko­ nusunun kahramanlık olmasından dola­ yıdır.

Birçok âşık havası, tarihî devirlerin

çeşitli özelliklerini yansıtarak tarihte ce­ reyan eden birtakım hâdiselere ışık t u­ tar. Meselâ, Baş Divani / Şerhatayî Diva­ nisi / Meclis Divanisi diye bilinen saz ha­ vaları, Osmanlılarla S alevîler arasında cereyan eden Çaldıran Savaşı’yla ilgili olarak ortaya çıkmıştır. Meclis Divanisi saz havasında acı ve kederi ifade eden şi­ irler; Meydan Divanisi saz havasında ise, neşe ve sevinç ifade eden şiirler oku-‘ nup çalınır. Galip veya mağlup olan ta­ raflar, galibiyet veya mağlubiyetlerini kendi sazlarıyla dile getirmiştir. Bunun için Meclis Divanisi’ne Şah Hatayı Diva­ nisi; Meydan Divanisi’ne ise, Osmanlı Divanisi denilmiştir. Bazen bir âşık ha­ vasının adı bile, onun tarihçesi, sahibi ve ifade tarzı hakkında çeşitli bilgiler vere­ bilir. Meselâ, Bayramı adlı âşık havası, Perdesiz / Gülabı / Gövherî / Gara Kehe- rî adlarıyla da anılır. Gökçe, Gence ve Şemkir âşıkları bu havaya Bayramı / Perdesiz; Borçalı âşıkları Gülabı / Göv­ herî / Gara Keherî adını vermişlerdir. Buradaki Gövher, bu saz havasını icat eden şahıs, Bayram da saz havasını icra eden çıraktır. Perdesiz, perdelerin az kullanılması demektir. Gülabı, ovun ha­ vasının adıdır. Gara Keherî ise, aslı Ga­ ra Gövherî olan bir âşık havasının adı­ dır. Yani, âşık havaları, âşık tarzı şiirle­ rin yapısını, karakterini, türünü, şeklini ve konusunu belirlemede önemli bir rol oynarlar.

Azerbaycan âşıkları, her şiiri başta şiir türü olmak üzere, hece sayısına ve konusuna göre, ayrı ayrı saz makamla­ rıyla çalıp okumaktadırlar. Meselâ, ba­ yatı, geraylı, koşma, muhammes, divani ve tecnislerin birer saz havalan olduğu gibi, her şiir türünün de çeşitli saz hava­ ları vardır. Buna bağlı olarak saz da bir­ takım değişikliklere uğramıştır. Nite­ kim, XIX. aşırın başlarında saza iki per­ de ilâve edilmesi sazda meydana gelen değişikliği göstermektedir. Bu değişikli­ ğin sonucunda Göyçe gülü, Âşık Hüseynî

ve Diiqemi gibi birçok yeni saz makam­ ları ortaya çıkmıştır.

Azerbaycan’da Âşık Alı, Âşık Eles­ ger, Âşık Hüseyin Şemkirli, Âşık Musa, Molla Cuma, Yahya Bey Dilqem, Varhi- yanlı Âşık Mehcmmed, Şair Memmed Hüseyn, Âşık Recep ve Âşık Mikayıl Azaflı gibi tanınmış saz ve söz üstatları birçok yeni şiir türü geliştirmiş ve yeni âşık havası icat etmişlerdir. Bu sanat­ kârlar gibi, burada adım zikred em ediği­ miz pek çok Azerbaycan âşığı y^ni saz havalarının ortaya çıkarılmasında önemli bir rol oynamış ve birtakım saz havası icat etmiştir.

KAYNAKÇA

Azerbaycan Mehebbet Dastanları, Bakû 1979.

(Tertib edenler: MemmedhüsĞyn Tehmasib- Tehmasib Ferzeliyev-İsrafü Abbasov-Nureddın Seyıdov).

Azerbaycan Sov6t EnsiklopĞdiyası, Âşık

H avaları maddesi” Bakû 1976,1, 513-514. Ensar A s in , "Dogu Anadolu’da Aşık M akam ları

Üzerine Bir A raştırm a,” Köz, (3) A tatürk Üniversitesi, Mediko-Sosyal Hizmetler Dairesi Folklor-Haber Dergisi, Erzurum Şubat 1980, 52- 57.

Halg Dastanları, Bakû 1961, II, 109-174. (Redak­

törü: 1. Sultan; ressamı: E. Dadaşov; bedii redak­ törü: M. H. Guliyev; tĞhniki redaktörü: S, Eh- medov; korrek torlan: T. Ceferova-F. Abbasova) H aşan K artarı, Doğu Anadolu’da Âşık

Edebiyatının Esasları, A nkara 1977.

M. Fahrettin Kırzıoglu, “Kars lli’nde H alk Saz ve Oyun H avalarının A dları,” Türk Kültürü, (22) Ankara Ağustos 1964, 200-203.

M. H. Tehmasib, “Dede Gorgud Boylan Haggında,”

Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatına Dair Tedgigler, Bakû 1961, 4-51.

M .O ğuz öcal, “H alk Şiirinde Tür ve Şekil M eselesi/’M illî Folklor, I, (19)Ankara G üz 1993,13-17. ,

M. O ğuz Öca!. “Âşık M akam ları Üzerine Bir Değer­ lendirme,” Millî Folklor, I, mı: 7, Ankara Eylül 1990,22-29.

Mürsel Hekimov, Aşıg Şe’rinin Növleri, Bakû 1987. Sednik Paşayev, XIX. Esr Azerbaycan Aşıg

Yaradıcılığı, Bakû 1990.

Sednik Paşayev, Azerbaycan Halg Yaradıcılığının

İnkişafı, 1981.

Şeref Taşİıova. "Kars ve Çevresinde Sazla Sesle Söy­ lenen Aşık M akam larının İsimleri,” Uluslar­

arası Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri, 27-29 Ekim 1975 Konya, Ankara

1976. 136-142.

Yeni Türk Ansiklopedisi, “M akam maddesi,” lstan-

hı,ı 1985. C. fi, 2142-2143.

Zeynelabidin Makas, "Azerbaycan A^ık H avaları.”

Kardaş Edebiyatlar, 1, (1) Erzurum 1982, 22-

28. NOTLAR

** Fırat Üniversitesi Fcn-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm ü E LA ZIĞ.

1. “M akam maddesi," Yeni Türk Ansiklopedisi. İstanbul 1985, VI, 2142-2143.

2. Şemseddin Sâm i, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1989.

3. Haşan Eren, Türkçe Sözlük, TDK Yay., A n­ kara 1988, II.

4. M. Oğuz Ö cal,"H alk Şiirinde Tiır vc Şekil Meselesi,"Millî Folklor, I (19) Ankara 1993,

13-17'

5. “Âşık Havaları maddesi," Azerbaycan Hovöt

Ensiklopediyası, Bakı 1976,1, 513-514.

6. M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Kars İli'ndc H alk Saz ve Oyun H avalarının A d la n,” Türk Kültürü, (22) Ankara Ağustos 1964, 200-203.

7. Ensar Aslan, “Dogu Anadolu'da Âşık M akam ları üzerine Bir Araştırm a,” K öz, (3 ı, Atatürk Üniversitesi, Mediko-Sosyal Hizmetler Dairesi Folklor-Haber Dergisi, E rzurum Şubat 1980, 52- 57.

8. H aşan K a rta n , Doğu Anadolu’da  şık

Edebiyatının Esasları, Ankara 1977. 59.

9. Şeref Taşhova. “Kars ve Çevresinde Sazla Sesle Söylenen Âşık M akam larının isimleri," Ulus­ lararası Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri, 27-29 Ekim 1975 Konva.

Ankara 1976,136-142.

10. Zeynelabidin M akas, “Azerbaycan Âşık H avaları,"Kardaş Edebiyatlar,E rzurum 1982, 1,(1)22-28

11. M. H. Tehmasib, “Dede Gorgud Boyları j İ h ı n ­

da,” Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatına Dair Tedgigler, Bakı 1961, 4-51.

12. Mürsel Hekimov, Aşıg Şe’rinin Növleri, Rakı 1987, 58-78.

13. Hekimov, age, 58-78.

14. Çizelgede yanlış anlam alara meydan vermemek için -gam/qem’de g örüldüğü üzere- bazı kelimelerde g(ı) harfi orijinalinde olduğu gibi "q"yla yazılmıştır.

15. Sednik Paşayev, Azerbaycan Halg Yaradıcılığının İnkişafı, 1981, 9.

16. Paşayev, age, 12. 17. Paşayev, age, 9-21.

18. Sednik Paşayev, Azerbaycan Halg..., 7-8. 19. Halg Dastanları, Bakı 1961, 11, 109-171,

(R6daktoru: İ. Sultan; ressamı: E. Dadaşov; bedii redaktörü: M. H. Guliyev; ttfhııiki redaktörü: S. Ehmedov; korrektorları: T. Ceferova-F. Ab- basova); Azerbaycan Mehebbet Dastanları. Bakı 1979, 381-407. Tertib edenler: Memmed- hüsĞyn Tehmasib-Tehmasib Ferzeliycv-tsrafil Abbasov-Nureddin Seyidov)

20. Azerbaycan Sov6t...,I, 513-514; Zeynelabidin

Makas, “Azerbaycan Âşık H avalan," Kardaş