TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (3), 62-67
Orta Anadolu'da Çeltik Terimi Yap
ı
lan Topraklar
ı
n Potasyum
Durumu ve Adsorpsiyonu
Süleyman TABAN' Nesne OZCAN' özlem KOÇ'
Geliş Tarihi : 02.03.2000
0;:5zet: Bu çalışmada, Orta Anadolu'da çeltik yetiştirilen toprakların toplam, değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri ile potasyum adsorpsiyon kapasitesi belirlenmiştir. Potasyum adsorpsiyonunu belirlemek için; topraklara KCI şeklinde 780 mg K kg-1 verilmiş ve çözeltisi ile araştırma toprakları; 1 gün, 4 gün ve 8 gün süreyle değindirilmiştir. Bu süreler sonunda çözeltide eksilen potasyum miktarından adsorbe edilen potasyum miktarı belirlenmiştir.
Adsorpsiyon süreleri birlikte değerlendirildiğinde, araştırma topraklarında potasyum adsorpsiyonunun % 48.11 ile % 79.97 arasında değiştiği saptanmıştır. Potasyum adsorpsiyonu yönünden araştırmada kullanılan toprakların tepkimeleri birbirlerinden önemli derecede ayrımlı olmuştur. Potasyum adsorpsiyonu üzerine zamanın etkisi önemli olmuş ve adsorbe edilen potasyum miktarı zamana bağlı olarak azalmıştır.
Orta Anadolu'da çeltik tarım' yapılan topraklarda değişebilir potasyum içerikleri ile ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri arasında istatistiki yönden güvenilir ilişkiler bulunmuştur. Diğer taraftan, potasyumun adsorpsiyonu ile araştırma:- topraklarının değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum, kil, pH, katyon değişim kapasitesi ve değişebilir kalsiyum ve magnezyum içerikleri arasında istatistiki yönden güvenilir derecede önemli ilişkiler bulunmuştur.
Topraklara potasyumla birlikte artan miktarlarda verilen amonyum bütün toprak örneklerinde potasyum adsorpsiyonun azalmasına neden olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Potasyum durumu, potasyum adsorpsiyonu
Potassium Status and Adsorption in The Rice Growing Soils of Central Anatolie
Abstract: In this research, amount of total, exchangeable and extractable potassium, and potassium adsorption
capacity were determined for evaluating potassium status of rice growing soils in Central Anatolia. In order to determine the potassium adsorption, 780 mg potassium was applied as KCI to soil samples. After mixing solution with soil samples, soil-solution suspensions were left to rest in the laboratory for 1 day, 4 days and 8 days. And of this time, the potassium adsorption was calculated from the potassium removed from the solution.
The potassium adsorption in the experimental soils varied between 48.11% and 79.97°A, of the applied potassium. Soil samples showed signifıcantly different reactions on the potassium adsorption. The effect of the time on adsorption was found to be statistically highly significant and arnount of adsorbed potassium decreased the depending on the time.
The correlation between exchangeable potassium and extractable potassium was found to be statistically highly significant in the rice growing soils of Central Anatolia. On the other hand, the correlation between exchangeable and extractable potassium, clay, pH, cation exchange capacity, exchangeable calcium and magnesium and the absorption of potassium were also found to be statistically highly significant in the soil samples
Increasing amounts of ammonium added to the soil with potassium lead to decrease the adsorption of potassium in all the soil samples.
Key Words: Potassium status, adsorption of potassium
Giriş
Orta Anadolu Bölgesi ülkemizde çeltik yetiştiriciliğinde önemli bölgelerden birisidir. DİE 1996 yılı verilerine göre bölgede toplam 6663 ha (Türkiye genelinin °/0 12 si) alanda çeltik tarım. yapılmakta ve ortalama çeltik verimi 3000 kg ha-1 civarındadır (Anonim, 1996).
Çeltik bitkisinin gereksinim duyduğu bitki besin elementleri arasında potasyum önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle çeltik terimi yapılan topraklarda toplam,
değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum içeriği yanında,
potasyum adsorpsiyon kapasitesinin de belirlenmesi bitki beslenmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Toprakta
'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Toprak Bölümü - Ankara
adsorbe edilen potasyumun zaman içerisinde geri salınarak bitkiye yarayışlı şekle dönüşmesi, uygulanacak potasyumlu gübrenin miktarını doğrudan etkilemektedir. Bu da dengeli ve ekonomik şekilde potasyumlu gübre kullanımı üZeririe etkili olmaktadır. Çeltik yetiştirilen tenni alanlarına uygulanan potasyumlu gübrelerin etki derecelerinin değerlendirilmesinde, potasyumlu gübrelerin ne kadarının bitkiye yarayışlı şekle dönüştüğünün bilinmesi de gerekmektedir. t3u da ancak, toprakların potasyum durumu ve adsorpsiyon kapasitesi ile bunu etkileyen etmenlerin bilinmeleri ölçüsünde kolaylaşacaktır.
TABAN, S. ve ark. "Orta Anadolu'da çeitik tarımı yapılan toprakların potasyum durumu ve adsorpsiyonu" 63
Potasyum adsorpsiyon kapasiteleri yönünden tarım toprakları büyük ölçüde ayrımlılık göstermektedir. Toprakta bulunan kilin ve değişebilir katyonların cins ve miktarları, toprağın organik madde kapsamı gibi çeşitli etmenler ayrı ayrı veya birlikte potasyum adsorpsiyonunu etkilemektedir.
Topraklarda toplam potasyum % 0.5 ile % 2.5 arasında değişmekte olup, ortalama miktar °A 1.2 civarındadır (Baden, 1965). Bitkilere yarayışlı miktar ise toplam miktarın oldukça az bir bölümünü oluşturmaktadır. Bitkilere yarayışlılık durumlarına göre topraklarda bulunan potasyum: a. Minerallerin kristal yapılarında (5000-25000 mg kg-1), b. Fikse edilmiş ya da güç yararlanılabilir
şekilde (50-750 mg kg-1), c. Değişebilir şekilde (40-600
mg kg-1) ve d. Suda çözünmüş şekilde (1-10 mg kg-1) olmak üzere 4 grup altında toplanmaktadır (Tisdale et all. 1985). Bu 4 grup potasyum arasında sürekli bir değişim ve dönüşüm olmaktadır. Değişebilir K ile suda çözünebilir K arasında denge oluşumu hızlı şekilde gerçekleşirken, fikse edilmiş ya da güç yararlanılabilir (değişemez) K ile suda çözünebilir K arasındaki denge çok yavaş olmaktadır. Yapılan hesaplamalara göre topraklarda bulunan toplam potasyumun c/090-981 bitkiler tarafından yararlanılamaz, %1-10'u yavaş yaralanılabilir ve % 0.1-2'si ise kolay yararlanılabilir durumda olduğu kabul edilmektedir (Tisdale et all.,1985). Kolay yararlanılabilir potasyumun %10'u toprak çözeltisinde bulunan potasyumdan ve % 90' ı da değişebilir potasyumdan oluşmaktadır.
Bitkiler gereksinim duydukları potasyumun büyük bir bölümünü toprak çözeltisinde bulunan K+ iyonundan karşılarlar. Barber et all. (1962) toprak çözeltisinde bulunan potasyumu 2.1-23.3 mg kg-1 arasında değiştiğini belirlemişlerdir.
Oskay (1976) Meriç havzasından aldığı 15 toprak
örneğinde yaptığı araştırmada, Vertisol ve Alüviyal
topraklarda potasyum adsorpsiyonunun kireçsiz kahverengi topraklara oranla daha yüksek olduğunu, araştırmada kullanılan toprakların potasyum adsorpsiyonuna karşı tepkimelerinin de birbirlerinden önemli ölçüde ayrımlı olduğunu belirlemiştir. Ayrıca, araştırma topraklarında potasyum adsorpsiyonunun çok hızlı bir şekilde gerçekleştiği ve 1 günlük süre sonunda hemen hemen dengeye ulaşıldığı saptanmıştır. Araştırıcı, topraklara potasyumla birlikte verilen amonyumun potasyumun adsorpsiyonunu gerilettiğini belirlemiştir. Katkat (1977) tarafından da benzer sonuçlar saptanmıştır.
Topraklarımızın yarayışlı potasyum içeriği ile potasyum adsorpsiyonuna ilişkin çalışmalara ağırlık verilmesine karşın, özellikle çeltik tarım' yapılan alanlarda yarayışlı potasyum ile potasyum adsorpsiyonu konusunda yeteri kadar çalışma yapılmamıştır.
Bu çalışmanın amacı; Orta Anadolu Bölgesi'nde çeltik tarımı yapılan topraklarda değişik şekillerde bulunan potasyum içerikleri ile potasyumun adsorpsiyonu ve buna amonyumun etkisini belirlemektir.
Materyal ve Yöntem
Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan Çankırı, Çorum,
Eskişehir ve Ankara il sınırları içerisinde kalan alanlar
üzerinde Taban ve Kacar (1991) tarafından
gerçekleştirilen çalışmada kullanılan topraklardan 11'i bu araştırma için seçilmiştir. Alüviyal büyük toprak grubuna giren araştırma topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 1' de sunulmuştur. Çoğunluğu kil, killi tın bünyeli olan deneme topraklarında pH 6.22 ile 8.32 arasında değişmektedir. Ortalama kireç içerikleri %12.1 olan deneme toprakları, 29 ve 37 numaralı topraklar hariç, kireç yönünden zengindir (Anonim 1988). Organik madde içeriği % 0.88 ile % 3.13 arasında geniş bir dağılım göstermekte olup, organik maddece genelde orta düzeydedir (Anonim 1988). Deneme topraklarında katyon değişim kapasitesi ortalama 34.2 m.e.100g-1 dır. Anonymous (1990) değerlerine gö're, araştırma topraklarında bitkiye yarayışlı fosfor, Na+ ve Jackson (1962) tarafından bildirildiği şekilde 1.0 N nötr amonyum asetat ile ekstrakte edilen toPrak örneklerinde Atomik Absorbsiyon Spektrofotometrik yöntemle (Anonymous, 1973) belirlenen Ca++ ve Mg++ içeriklerinin genelde yeterli düzeyde olduğu belirlenmiştir.
Araştırma topraklarının potasyum durumlarının belirlenmesi
Toplam potasyum: Çok ince öğütülrnüş toprak örnekleri platin kaplarda % 48'lik HF ve % 70'lik HC104 ile 200-2500C sıcaklıkta yakılarak (Jackson 1962) fleymfotometrik yöntemle belirlenmiştir.
Değişebilir potasyum: 1 N nötr NH40Ac ile ekstrakte edilen toprak örneklerinde potasyum içeriği fleymfotometrik yöntemle belirlenmiştir (Knudsen ve ark., 1982).
Ekstrakte edilebilir potasyum: ToPrak örneği 1:10
oranında 1 N nötr NH40Ac ile 5 dakika çalkalandıktan
sonra filtre kağıdıyia süzülerek süzüğp geçen potasyum fleymfotometrik yöntemle belirlenmiştir (Garson '1980).
Potasyum adsorpsiyonunun belirlenmesi: Potasyum adsorpsiyonu Kacar ve ark. (1974) tarafından bildirilen yönteme göre belirlenmiştir. Bu yönteme uygun olarak belirli miktarlarda potasyum kapsayan çözeltiler toprakla karıştırıldıktan sonra elde edilen çözeltilerde eksilen potasyum miktarlarından aşağıdaki formüle göre adsorbe adiler) % K miktarları hesaplanmıştır.
Kv - (Ks - Kt)
Kad., x 100 Burada,
Kv
Kad.: Toprak tarafından adsorbe edilen K miktarı, % Kv : Toprağa verilen çözeltideki K miktarı (mg kg-1) Ks : Süzükte belirlenen K miktarı (mg kg-1)
Kt : Toprakta çözünebilir şekilde bulunan K miktarı (mg kg-1)
64 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Sayı 3
Çizelge 1. Araştırma topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Toprak Lab no Toprak örneklerinin alındıkları yerler Tekstür pH 1:2.5 su CaCO3 % OM % KDK m.e.100 g-1 Değişebilir katyonlar,m.e. 100 g-1 Na+ Ca++ mg++ 3 Yerkuyu-Ilgaz (Çankırı) C) r-
()
cn
c)
Cı ) r- C) C ) O r- C )z--5
I — F ; r- 8.32 14.1 2.26 46.4 0.90 18.05 20.70 11 Durucasu-Osmancık (Çorum) 8.00 13.1 0.91 29.6 1.33 6.90 9.36 12 Tekkealtı-Osmancık (Çorum) 8.02 13.6 1.43 38.7 2.00 16.99 18.48 14 Avşar-Kargı (Çorum) 7.76 13.7 1.08 30.9 1.39 6.72 8.13 22 Sekiören-Mihalıççık (Eskişehir) 8.09 22.7 2.76 40.9 0.60 13.63 22.42 24 Davutoğlan-Nallıhan (Ankara) 7.98 20.3 2.03 24.2 0.36 6.90 7.88 29 Adalıkuzu-Güdül (Ankara) 8.08 4.6 1.90 36.1 0.37 15.22 18.97 30 Garipçe-Güdül (Ankara) 8.10 5.6 0.88 30.9 0.33 11.50 13.06 33 Y.Ulucak-Beypazarı (Ankara) 7.93 18.5 3.13 47.8 1.51 17.34 24.15 37 Ciğirler-Kızılcahamam(Ankara) 6.22 0.5 2.73 23.9 0.20 3.89 4.93 40 Sazak-Kızılcahamam (Ankara) 8.03 5.9 1.80 40.9 0.39 16.28 12.57Potasyum adsorpsiyon kapasitesini belirleyebilmek için 10 g toprak örneği üzerine 780 mg kg-1 potasyum kapsayan KCI çözeltisinden 50 ml verilerek toprak ile çözelti 1 gün, 4 gün ve 8 gün süre ile değindirilmiştir. Toprakla potasyum çözeltisi önce 30 dakika çalkalanmış sonra her gün belirli aralıklarla çalkalanarak laboratuvar koşullarında
bırakılmıştır. Belirtilen süreler sonunda toprak çözelti
karışımı Whatman No. 42 filtre kağıdı ile süzülmüş ve süzüğe geçen potasyum fleymfotometrik yöntemle belirlenmiştir. Amonyumun potasyum adsorpsiyonuna etkisi: Potasyumla birlikte artan miktarlarda verilen amonyumun potasyum adsorpsiyonuna etkisini belirlemek amacıyla, potasyum taşıyıcısı olarak KCI kullanılmış ve bu taşıyıcıdan ilk olarak 780 mg kg-1 potasyum, 50 ml içerisinde 10 g toprak örneğine verilmiştir. Daha sonra söz konusu çözelti içerisinde (NH4)2SO4 şeklinde ve artan miktarlarda 140, 280 mg kg-1 amonyum toprağa uygulanmıştır. Toprak çözelti karışımı 30 dakika çalkalanmış ve laboratuvar koşullarında 24 saat (1 gün) bekletilmiştir. Bu süre sonunda toprak çözelti karışımı ekstrakte edilmiş ve süzükteki potasyum fleymfotometrik yöntemle belirlenmiştir. Potasyum adsorpsiyon formülünden yararlanılarak adsorbe edilen % K miktarları hesaplanmıştır. Belirlenen bu değerler amonyum verilmeden aynı koşullarda adsorbe edilen potasyum miktarları ile karşılaştırılarak amonyumun potasyum adsorpsiyonuna olan etkisi belirlenmiştir.
Araştırma sonuçlarının istatistik analizleri Düzgüneş (1963) e göre yapılmıştır.
Bulgular ve Tartışma
Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan toprakların toplam, değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri: Araştırmada kullanılan toprakların toplam potasyum içerikleri % 0.92 ile % 1.76 arasında değişmekte olup ortalama miktar % 1.21'dir (Çizelge 2). Bu değerler, Meriç havzası topraklarında çalışan Oskay (1976) ve Antalya kıyı yöresi topraklarında çalışan Katkat (1977) tarafından belirlenen değerlerle benzerlik göstermektedir.
Araştırmada kullanılan toprakların değişebilir potasyum içerikleri 59 mg kg-1 ile 1026 mg kg-1 arasında değişmekte olup ortalama miktar 318 mg kg-1 olarak belirlenmiştir (Çizelge 2). Barber (1995) tarafından toprakta değişebilir potasyumun genelde 40-500 mg kg-1
arasında değiştiğini ve toprakta değişebilir potasyumun 150 mg kg-1 olduğu zaman bitkilerin çoğunluğunda potasyumla ilgili bir sorunun olmayacağı rapor etmiştir. Anonyrnous (1990) tarafından bildirilen değerler dikkate alındığında, değişebilir potasyum içeriği; araştırma topraklarının 2 sinde (toplamın % 18.1 i) az (<109 mg K kg-1), 5 inde (toplamın % 45.4 ü) yeter (109-297 mg K kg
-1) ve 4 ünde (toplamın % 36.5 i) ise fazla ve çok fazla (>297 mg K kg-1) düzeydedir.
Aaştırmada kullanılan toprakların ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri 121 mg kg-1 ile 965 mg kg-1 arasında değişmekte olup ortalama miktar 335 mg kg-1 olarak saptanmıştır (Çizelge 2). Araştırma topraklarının ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri Anonymous (1990) tarafından bildirilen değerlere göre yeter düzeyin üstünde olduğu belirlenmiştir. Araştırmada kullanılan toprakların toplam, değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum miktarlarının geniş sınırlar arasında değişmesi toprakların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin ayrımlı olmasıyla (Bkz. Çizelge 1) açıklanabilir.
Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda belirlenen toplam potasyum içerikleri ile değişebilir potasyum, ekstrakte edilebilir potasyum ve bazı toprak özellikleri arasında belirlenen ilişkiler istatistiki yönden güvenilir düzeyde önemli bulunmamıştır. Buna karşın toprakların değişebilir potasyum içeriği ile ekstrakte edilebilir potasyum içeriği arasında önemli pozitif ilişkiler saptanmıştır.
Çizelge 2. Orta Anadolu'da çeltik tarım; yapılan toprakların toplam, değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri
Toprak Lab.No Toplam K, % Değişebilir K, mg kg-' Ekstrakte edilebilir K, mg kg-1 3 1.13 289 290 11 1.10 82 133 12 1.11 160 121 14 1.14 59 124 22 1.20 226 238 24 1.19 406 479 29 1.76 503 553 30 1.51 254 272 33 1.14 1026 965 37 1.15 152 171 40 0.92 340 338
o 66 65 64 '0 0E)- 63 cn -o a' 62 E ch 61 o 60 1 Gün 4 Gün 8 Gün
TABAN, S. ve ark. "Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan toprakların potasyum durumıı ve adsorpsiyonu" 65
Orta Anadolu'da çeltik tarım! yapılan topraklarda
potasyum adsorpsiyonu: Orta Anadolu'da çeltik tarımı
yapılan topraklarda belirlenen potasyum adsorpsiyonu
üzerine değinim süresi ve toprakların etkileri önemli
(p<0.001) olmuştur (Çizelge 3). Potasyum adsorpsiyonu
yönünden araştırmada kullanılan topraklar arasında
dikkate değer farklılıklar belirlenmiş ve bu farklılıkların büyük bir bölümü Duncan testine göre de önemli
bulunmuştur. Araştırma topraklarında potasyum
adsorpsiyonu % 48.11 (37 nolu toprak) ile % 79.98 (33
nolu toprak) arasında değiştiği saptanmıştır. Oskay (1976)
Meriç havzasında yaygın olarak dağılım gösteren üç
büyük toprak grubunda yaptığı araştırmada, potasyum
adsorpsiyonunun c>/0 36.8 ile % 92.8 arasında değiştiğini
belirlerken, Katkat (1977) Antalya kıyı yöresi topraklarında
potasyum adsorpsiyonunun °/0 46.7 ile °/0 87.7 arasında
değiştiğini belirlemiştir. Toprakların potasyumu adsorbe
etmeleri dinamik bir olay olup, toprakların fiziksel ve
kimyasal özelliklerindeki ayrımlılıklarla (bkz: Çizelge 1) ya
da adsorpsiyonu etkileyen diğer etmenlerle ilişkili olarak
değişiklik göstermektedir. Mehta ve Singh (1986) kil
miktarı yüksek toprakların potasyumu adsorbe etme
hızlarının diğer topraklara oranla daha yüksek olduğunu
belirlemişlerdir. Araştırmada kullanılan ve çeltik yetiştirilen topraklara verilen potasyumun adsorpsiyonu 1. günde
dengeye ulaşmış (3 numaralı toprak örneği hariç) ve bu
süreden sonra zamana bağlı olarak adsorbe edilen
potasyum miktarı önemli ölçüde azalmıştır. Tüm topraklar
birlikte değerlendirildiğinde, potasyum adsorpsiyon oranı
ortalama olarak 1. gün sonunda % 65.18 iken 8. gün
sonunda % 4.94 oranında azalarak °A 61.96 ya
gerilemiştir (Şekil 1). Toprakla çözelti değinim süresinin
arttırılması, toprağa ilave edilen çozeltideki potasyumdan
adsorbe edilen miktarın azalmasına neden olmuştur.
Benzer sonuçlar Katkat (1977) tarafından da rapor
edilmiştir.
Cizeige 3. Orta Anadolu'da çeltik tarım' yapılan topraklarda potasyum adsorpsiyonu (K,%) Toprak Lab.No K adsorpsiyonu 1. gün 4. gün 8. gün 3 11 12 14 22 24 29 30 33 37 40 69.51 b C 64.37 a E 69.23 a C 59.68 a G 67.52 a D 56.09 a H 70.77 a B 61.36 a F- 82.06 a A 49.49 a i 66.91 a D 68.28 c B 63.04 b D 64.61 b C 57.43 b E 63.87 b CD 53.87 b F 68.48 b B 58.55 b E 79.94 b A 48.66 a G 63.36 b D 71.15 a B 60.92 c F 66.32 c C 56.64 b G 64.72 b D 51.47 c H 67.40 b C 56.44 c G 77.95 c A 46.19 b i 62.32 b E Zaman (Z) Toprak (T) (ZxT)int. .** fr,. ..* ***p<0.001
Aynı sütunda aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki fark önemli değildir (Duncan testi, % 1)
Küçük harfie yatay, büyük harfle dikey sütun ortalamaları arasındaki farklar gösterilmişitir
Şekil 1. Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda zamana bağlı olarak adsorbe edilen potasyum miktarlarındaki değişim
Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda potasyum adsorpsiyonu ile toprak özellikleri arasındaki ilişkiler: Araştırma topraklarının değişebilir ve ekstrakte edilebilir potasyum içerikleri ile adsorbe edilen
potasyum arasında önemli pozitif ilişkiler saptanmıştır
(Çizelge 4). Benzer bulgular Oskay (1976) tarafından da
belirlenmiştir.
Orta Anadolu'da çaltik tarımı yapılan topraklarda
farklı zamanlarda belirlerıen potasyum adsorpsiyonu ile
toprakların kil miktarları arasında önemli pozitif ilişkiler
belirlenmiştirToprakların kil miktarı arttıkça adsorbe edilen
miktarlar da artmaktadır. Nitekim 33, 39, 12 ve 3 numaralı
toprak örneklerinin kil kapsamları diğer topraklara oranla
daha fazla (Bkz: Çizelge 1) olduğu için bu topraklarda
belirlenen adsorpsiyon değerleri diğer topraklara göre
daha yüksek olmuştur.
Araştırma topraklarının pH'ları ile bu topraklarda
adsorbe edilen potasyum miktarları arasında önemli pozitif
ilişkiler belirlenmiştir (Çizelge 4). Geniş pH sınırlarına
sahip topraklarda yapılan çalışmalarda ise potasyum
adsorpsiyonu ile pH arasında önemli ilşkiler saptanmıştır
(Kacar ve ark. 1974, Oskay 1976, Talele ve ark. 1992).
Toprakların CaCO3 miktarları ile bu topraklarda adsorbe
edilen potasyum miktarları arasında istatistiki yönden
güvenilir derecede önemli ilişkiler saptanamannıştır
(Çizelge 4). Benzer şekilde Turguttopbaş (1975), Oskay
(1976), Katkat (1977) tarafından yapılan araştırmalarda da
toprakların CaCO3 miktarları ile bu topraklarda belirlenen
potasyumun adsorpsiyonu arasında önemli ilişkiler
belirlenememiştir.
Orta Anadolu'da çaltik tarım] yapılan topraklarda
farklı zamanlarda belirlenen potasyum adsorpsiyonu ile
toprakların katyon değişim kapasiteleri arasında önemli
pozitif ilişkiler belirlenmiştir (Çizelge 4). Oskay (1976),
Katkat (1977) potasyum adsorpsiyonu ile KDK arasında
* p<0.05, ** p<0 01, *** p<0.001, öd: önemli değil
Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda farklı zamanlarda belirlenen potasyum adsorpsiyonu ile toprakların değişebilir kalsiyum ve magnezyum içerikleri arasında önemli pozitif ilişkiler belirlenmiştir (Çizelge 4). Shaviv ve ark. (1985) potasyum adsorpsiyonu ile toprakların değişebilir Ca ve Mg içerikleri arasında önemli pozitif ilişkiler saptamışlardır.
Potasyumla birlikte uygulanan amonyumun potasyum adsorpsiyonuna etkisi: Araştırma topraklarına potasyumla birlikte artan miktarlarda uygulanan amonyum, potasyumun adsorpsiyonunu önemli (p<0.001) ölçüde azaltmıştır (Çizelge 5). Karim ve Malek (1957) bu durumu, amonyum iyonlarının potasyum iyonlarından daha fazla değişim özelliğine sahip olmasıyla
açıklamıştır. Araştırma topraklarına potasyumla birlikte
artan miktarlarda (140 ve 240 mg kg-1) amonyumun verilmesi tüm toprak örneklerinde potasyumun adsorpsiyonunda önemli ölçüde azalmalara neden
olmuştur. Toprağa potasyumla birlikte 240 mg kg-1
amonyum uyguland ığında potasyum adsorpsiyonunda belirlenen en fazla azalma 37 numaralı toprakta belirlenmiştir. Bu toprakta amonyum verilmeden önce uygulanan potasyumun % 49.49 u adsorbe edilirken 240 mg kg-1 amonyum uygulandığında ise % 36.29 oranında azalarak % 31.53 e gerilemiştir. Potasyumla birlikte 140 ve 280 mg kg-1 amonyum uygulandığında, amonyum uygulanmayana oranla potasyum adsorpsiyonunda belirlenen azalma göreceli olarak en az 33 numaral ı toprakta (sırasıyla % 6.87 ve % 13.19) belirlenmiştir.
Çizelge 5. Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklara potasyumla birlikte verilen amonyumıın potasyum adsorpsiyonu üzerine etkisi (K, %)
Toprak Lab.no K adsorpsiyonu 0 mg NH4 kg-1 140 mg NH4 kg-1 280 mg NH4 kg-1 3 11 12 14 22 24 29 30 33 37 40 69.51 a BC 64.37 a D 69.23 a BC 59.68 a E 67.52 a C 56.09 a F 70.77 a B 61.36 a E 82.06 a A 49.49 a G 66.91 a C 63.87 b B 54.44 b D 61.22 b C 51.55 b E 61.31 b C 51.71 b E 64.35 b B 52.65 b DE 76.42 b A 44.93 b F 65.71 b B 57.87 c BC 49.92 c EF 55.70 c CD 45.60 c G 51.46 c E 40.30 c H 59.02 c B 47.89 c FG 70.74 c A 31.53 c i 54.71 c D Doz (D) Toprak( T) (DxT) int. ıt. * -k** **"p<0.001
Aynı sütunda aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki fark önemli değildir (Duncan testi, % 1)
Küçük harfle yatay, büyük harfle dikey sütun ortalamaları arasındaki farklar gösterilmişitir.
66 TARIM BILIMLERI DERGİSİ 2000, Cilt 6, Sayı 3
Çizelge 4. Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda potasyum adsorpsiyonu ile bazı toprak özellikleri arasında belirlenen linear korelasyon katsayıları (r)
Potasyum adsorpsiyonu Toplam potasyum Değişebilir potasyum Ekstrakte edilebilir K
Kil pH CaCO3 KOK Ca Mg
1. gün 0.055dd 0.677* 0.619* 0.775** 0.623* 0.300 öd 0.886*** 0.846*** 0.883*** 4. gün 0.065 dd 0.705* 0.653* 0.762** 0.585 dd 0.291 öd 0.873*** 0.807** 0.862*** 8. gün 0.027 dd 0.606* 0.544 öd 0.825** 0.622* 0.323 öd 0.926*** 0.866*** 0.906*** ag 66 o 62 'vs o_ oı :5 58 -o as E >, 54 uı 0 0- 50 O mg kg-1 140 mg kg-1 280 mg kg-1 Amonyum Uygulamaları
Şekil 2. Orta Anadolu'da çeltik tarimı yapılan topraklara potasyumla birlikte verilen amonyumun potasyum adsorpsiyonu üzerine etkisi
Tüm topraklar birlikte ele alındığında, potasyumla birlikte amonyum uygulanmadığında toprağa verilen potasyumun ortalama °/0, 65.18 i adsorbe edilirken, potasyumla birlikte 140 mg kg-1 amonyum uygulandığında potasyum adsorpsiyonu % 9.60 lık bir azalma ile ortalama °k 58.92 ye, 280 mg kg-1 amonyum uygulandığında ise % 21.23 lük bir azalmayla ortalama % 51.34 e gerilemiştir (Şekil 2). Oskay (1976) Meriç havzası topraklarında, Katkat (1977) Antalya kıyı yöresi topraklarında yaptıkları
araştırmalarda potasyumla birlikte değişik miktarlarda
verilen amonyumun potasyum adsorpsiyonunu önemli ölçüde azalttığını beklemişlerdir.
Sonuç
Araştırmadan elde edilen bulgulara göre, Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan topraklarda değişebilir potasyum içeriğinin sağlıklı bir bitki yetiştirebilmek için genelde yeterli olduğunu söylemek mümkündür. Ancak 1 ton çeltik tanesi (sap vb. hariç) ile topraktan her yıl 2.66 kg potasyumun sömürüldüğü (De Datta, 1989) düş
ünüldü-ğünde, gelecek yıllarda potasyumlu gübrenin de
gübreleme programına dahil edilmesi yararlı olacaktır. Diğer yandan, bu topraklara verilen potasyumun önemli bir bölümünün adsorbe edildiği (ortalama % 63.3'ü) belirlenmiştir. Potasyumla birlikte verilen amonyumun ise potasyum adsorpsiyonunu önemli ölçüde gerilettiği saptanmıştır.
Çeltik tarımı yapılan topraklara potasyumlu gübre
uygulanmadan önce bu toprakların potasyum
durumlarının bilinmesi ve potasyumla birlikte verilecek amonyumlu gübre miktarının yeterli düzeyde tutulması yararlı olacaktır.
TABAN, S. ve ark. "Orta Anadolu'da çeltik tarımı yapılan toprakların potasyum durumıı ve adsorpsiyonu" 67
Kaynaklar
Anonim, 1988. Türkiye Gübre ve Gübreleme Rehberi. T.C.T.O.K.B. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Genel Yayın No: 151, Teknik Yayınlar No: T-59.
Anonim, 1996. Tarımsal Yapı ve Üretim. T.C. Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü Yayın No:2097.ISBN:975-19-1911-8. Anonymous, 1973. Analitycal Methods for Atomic Absorbtion
Spectrophotometry. Perkin Elmer Catalogue, Norwalk, Connecticut, U.S.A
Anonymous, 1990. Micronutrient, Assessment at the Country Level: An International Study. FAO Soil Bulletin By Mikko Sillanpaa. Rome.
Baden, W. 1965. Adequate potash and phosphate application to organic soils. Kali-Briefe, Fachgeb. 7:1, Germany.
Barber, S. A. 1995. Soil Nutrient Bioavailability. 2 nd edition. John Willey and Sons, Inc. New York, USA.
Barber, S. A., J. M. Walker and E. H. Vasey, 1962. Principles of ion movement through the soil to plant root. Proc. Int. Soil Conf. New Zealand, 121-124.
Garson, P. L. 1980. Recommended Potassium Test. pp. 20-21. In: Recommended Chemical Soil Test Procedures for the Norts Central Region. Rey. Ed. Nort Central Regional Publication No:221. Nort Dakota Agric. Exp. Stn. Nort Dakota State University, Fargo, USA.
De Datta, S. K. 1989. Rice. In Detecting Mineral Nutrient Deficiencies in Tropical and Temperate Crops. Ed. D.L. Plucknett and H.B. Sprague. Westview Press Inc.
Düzgüneş, O. 1963. Bilimsel Araştırmalarda istatistik Prensipleri ve Metotları. Ege Üniversitesi Matbaası, Izmir.
Jackson, M. L. 1962. Soil Chemical Analysis. Prentice Hali. Inc. New York.
Kacar, B., K. S. Oskay ve F. Akıncı, 1974. Karadeniz yöresi topraklarında potasyum fiksasyonu ve buna etki yapan önemli etmenler üzerinde bir araştırma. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yıllığı 23:448-464.
Karim, A. Q. M. B. and M. A. Malek, 1957. Potassium fixation in East Pakistan soils under different conditions. Soil Science 83: 229-238.
Katkat, A. V. 1977. Antalya kıyı yöresi topraklarında potasyum adsorpsiyon ve fıksasyonu ile bunları etkileyen önemli etmenler üzerinde bir araştırma. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü. Knudsen, D., G. A. Peterson and P. F. Pratt, 1982. Lithium,
sodium and potassium. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Microbiological Properties. Agronomy Monograph No:9 (2 nd ed.) ASA-SSSA. Madison, Wisconsin, USA.
Metha, S. C. and M. Singh, 1986. Potassium adsorption kinetics in some soil samples. J. lndian Soc. of Soil Sci. 34:484-487. Oskay, K. S. 1976. Meriç Havzası topraklarında potasyum
adsorpsiyon ve fıksasyonu ile bunları etkileyen önemli etmenler üzerinde bir araştırma. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü. Shaviv, A., H. Joseph, P. F. Pratt and S. V. Mattigod, 1985.
Potassium exchange in five southern Californian soils with high potassium fixation capacity. Soil Sci. Soc. Amer.Jour. 49:1128-1133.
Taban, S. ve B. Kacar, 1991. Orta Anadolu'da çeltik yetiştirilen toprakların mikroelement durumu. DOĞA Turkish:Journal of Agriculture and Forestry 15: 129-145.
Talele, P. E. G. K. Zende, Y. M. Patil and K.. R. Sonar, 1992. Potassiurn fixation capacity of soils representing nine agroclimatic zones of Maharashtra. Journal of Potassium Research 8: 300-310.
Tisdale, S. L., W. L. Nelson and J. D. Beaton, 1985. Soil Fertilityand Fertilizers. 4 th edition. p 1-754. Macmillan Publishing Company, New York, USA.
Turguttopbaş, M. 1975. Erzurum Yöresi alüviyal topraklarında potasyum fiksasyonu. Milletlerarası Potas Ens. Türkiye Prog. Birlik Matbaası, Izmir.
