19. yüzyılda Osmanlı resim sanatının değişim doğrultuları

o

~rn

19. YÜZYILDA OSMANLI RESİM SANATININ

DEĞİŞİM DOĞRULTULARI

Sezer TANSUĞ

---Hoca Ali Rıza

1

9. yüzyıl içinde batının tuval resm i stan­dartlarına uygun yeni bir değer sistem i araştıran Osm anlı resim sanatı geleneği­ nin, üç an a doğrultuda yeni bir özgürlük başarı­ sına ulaştığını söylem ek gerekir. Bu ana doğrul­ tuların ilki geleneksel realite kavrayışının orga­ nik nesne dünyası karşısında konum unu yeni baştan belirleyen bir uyum sağlam a çabası içine girm esidir. D ekoratif resim uygulam alarına ge­ niş bir olan ak zem ini sağlayan 19- yüzyılın şata­ fat m im arisi genelde fanatik m üslüm an kesim ­ lerle becelleşm evi sürdüren Türk san atçılara

açılm ış değildir. Bu saray yaşam ının 18. yüzyıl ortalarından beri yabancı ve azınlık san atçıları­ na rağbet etm iş olduğu da bellidir.

Geleneksel realite duygusuyla organik nesne dünyası arasındaki hesaplaşm anın özellikle ya­ bancı ressam lar ve azınlık sanatçılarından aldı­ ğı etkiler, dolaylı bir ilişkinin ötesine aşm az. Bu yüzden oryantalist eğilim de olanlar dışında m üslüm an Türk ressam larından hiçbiri, kendi çevrelerini bir yabancı gözüyle irdelem e ve yo­ rum lam a açm azına düşm em işlerdir. 19. yüzyıl Osm anlı san atçıların ın işlerini yaban cı ressam ­

ların işlerinden ayırdeden nitelikler, bu resim ­ lerde h içbir pitoresk ve egzotik yum uşam a­ nın bulunm ayışıdır. En pitoresk ilgi yönelişle­ rinde bile gündelik sıradan bir realite duygusu­ nun kendini kanıtlam a fırsatı bulduğu reel ya da organik bir tem a dünyasıyla buluşm a m antı­ ğı yatar. M üslüm an Türk ressam larla çoğu nlu­ ğunu Erm eni azınlıktan ressam ların oluşturdu­ ğu başka bir duyarlık kesim i arasındaki farksa, bir yanıyla ortak bir kültüre ilişkin ortak prob- lem atikleri taşım akla birlikte, esasta yoğun bir farktır. Erm eni ressam ların portre ve pitoresk

yorum ları, realitenin duygusal ve d ekoratif fan- tazilere erişm e yolunda abartılm ış değer ölçü t­ lerine dayanır. Bu resim lerde post-bizanten ikon ve benzeri işler yapılan süslem e atölyeleri­ nin dinsel atm osferini sezm ek de m üm kündür. Hiç şüphe yoktur ki Osm anlı İm paratorluğu 19. yüzyılın teknik dinam izm ine anında uyum sağ­ layabilen m illi bir perform ans gösterem em iş, sanayi devrim i öncesinin statik m ekaniğiyle bi­ le bağdaşm ayan tarihsel atölye ruhunun be­ nim senm esinde karar kılm ıştır. 19- yüzyıl Os- m anlı m im arisinin eski bir im paratorluğun görkem iyle gittikçe daralan bir dinam ik kavra­ yış çapının küçüklüğünü birlikte sunm ası hiç de raslantı değildir. Böyle bir ortam da azınlık san atçıların a pay da bir çöküş sürecinin görke­ m ine fiilen tanık olm aktır. 19. yüzyıl m im arisi­ nin ödünç alınm ış eklektik un su rlarlagerçekle- şen dekoratif görkem i, bu yapılarda imzası bu­ lunan Erm eni m im arlarla, İstanbul pitoreskine m ağm un, loş, ışıksız yorum katkıları getiren Er­ m eni ressam ların duyarlılık tem elinde pek farklı bir yerde bulunm adıklarının açık belirti­ sidir.

19- yüzyılda saray hayatı içine giren yabancı sa­ n atçılar arasında im paratorluğun dış ilişkileriy­ le orantılı yoğunlaşm alar vardır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısındaki Osm anlı resim san a­ tı gelişm esini, yabancı resim üsluplarıyla h e­ saplaşm a m antığı açısından değerlendirm ek ve bu san atçıların geldikleri dış ülke kaynaklarıy­ la, Osm anlı dünyası arasındaki bağıntı no ktala­ rını irdelem ek m üm kündür. Geleneksel Batı- Doğu hesaplaşm ası kapsam ında 18. yüzyıldan beri Kuzey Avrupa kesim inde uyanan İstanbul ilgilerinin çok sürekli ve yoğun olabilm e şansına erişem ediği, buna karşılık Fransa ve İtalya gibi Akdeniz Bölgesi ülkelerinin gelenekleşm iş yol­ ları zorlam akta daha şanslı oldukları söylen ebi­ lir. Bu ilgiler hiç şüphe yoktur ki yüzyılları kap­ sayan siyasi ve ticari ilişkilerin 19- yüzyılda eriştiği kapsam lar yönünden de anlam lıdır. Fa­ kat bu arada Aivazofsky gibi ilginç bir Erm eni asıllı deniz ressam ı dışında pek yoğun ilişkiler kurulam ayan Rusya’daki üslup gelişm eleriyle Osm anlı resm i arasında dikkate değer ilişkiler bulunabilm esi çarpıcı bir konudur. Her iki ülke­ de hıristivan ya da m üslüm an ortodoks gele­ neklerin resim , ikon ya da nakış atölyeleri dışı­ na çıkılm a girişim leri arasında paraleller bu­ lunduğu gibi, her iki ülkenin geleneksel atölye­ lerinde renk ve şem a sorunları karşısında derin bir duyarlığın gelişm iş olm ası da vardır. Ancak bu arada şim dilik Aivazofsky’nin Türk ressam ­ larından bazılarını, deniz ve gem i tem aları çer­ çevesinde hesaplaşm a kıstaslarına yönelten uzak yakın etkilerinden söz etm ek yeterlidir. Bu tem an ın yorum ve yaklaşım farklarını da içeren

ArniLiJîj.

hesaplaşm a zem inleriyse, genelde gene Osm an- lı ressam larının hayale pek rağbet etm eyen gündelik bir realite duygusu içinde bu tem ayı da ele alm ış olm alarıyla belirlenebilir. T em ala­ ra epik nitelikte yaklaşım ın gündelik realitenin şem a kıstaslarına dayanm ası da genelde Os­ m anlılığın ayırdedici bir niteliğidir.

Geleneksel realite kavrayışının organik nesne dünyasına uyum sağlam a süreci olarak tanım ­ ladığım ız 19. yüzyıl Osm anlı resim gelişm esi­ nin, yukarıda belirlenm eye çalışılan ilişkileri de kapsayan birinci an a doğrultusu içine, şüphe­ siz yalnız askeri okulların dünyada yılnız Os­ m anlI dünyasına özgün yoğun resim etkinlikle­ ri değil, aynı zam anda Sanayii Nefise okulunun kurulup işletilm esi de girm ektedir. Yabancı ve azınlık hocalarının gözetim inde eğitim yapan Sanayii Nefise’nin, Avrupa’daki akadem ik eği­ tim standardına özenen yapısı, günüm üzdeki bir sanat eğitim i kurum unun tarihçesine katıl­ m ak dışında pek fazla bir önem taşım am akta­ dır. Sanayii Nefise, eğitim e canlı m odel girm esi gibi önem li bir sorun dışında pek canlı bir ku­ rum da değildir. Ancak askeri okullar dışında profesyonel bir ressam m esleğinin oluşabilm esi için, bu eğitim faaliyetinin gerekli olduğu da kesindir. Nitekim sonraları 1914 izlenim ciler kuşağını oluşturacak genç sanatçıların bazıları­ nın askeri okullardan Sanayii Nefise’ye nakle­ derek artık bu yoldan Avrupa'da staj yapm a im ­ kânının bulunabileceğini kavram ış olm aları da gene bir raslantı sayılm am alıdır.

19. yüzyıl ortasında fotoğraf tekniğiyle ilgili ge­ lişm eler, bu tekniğin Osmanlı ressam ları karşısı­ na çıkardığı bazı tem el sorunlar yüzünden dik­ katle irdelenm eyi gerektirir. Bu konuda da gele­ neksel şem a duygusunun nesnel dünyayı yalın bir arınm aya zorlam ış olm asının, yani kısaca yalın şem a duyarlılığının bu kez nesnel görün­ tüye m üdahele gereksinm esi içinde kalm ış ol­ duğu ifade edilebilir. 19. yüzyılda batı norm ları­ na uyum sürecinin ikinci an a doğrultusu da bu- dur.

Son yıllarda fotoğraf tekniğinin yayıldığı çeşitli Avrupa ve Avrupa dışı ülkelerde o ülkenin vizü- el geleneklerine göre nasıl algılanıp, nasıl uygu­ lanm ış olduğuna dair tezler geliştirilm ektedir. Bu incelem elerin vardığı çok ilgi çekici sonu ç­ larsa, fotoğrafın çeşitli ülkelerde birbirinden farklı algılanm ış olm ası ve bunda ülkelere ait resim geleneklerinin oynadığı rolün vurgulan- m asıdır. Bu konu H indistan’da 19- yüzyıl fotoğ­ rafçılığı üstüne Am erikalı Marie G utm ann’ın yaptığı bir araştırm ayı “Thourough Indian Eyes” adlı bir kitap ve bir sergiyle sunulm asın­ dan sonra daha da ilgi çekici olm uştur. Her iki ülkede fotoğrafın ob jektif görüntüsüne m üda­ hele ihtiyacı olm akla birlikte bu m üdahelenin gereksindiği uygulam a açısı, Osm anlı

dünya-Fahri Kaptan.

Albert Mili

19. yüzyıl Osmanlı sanatçılarının işlerini yabancı ressamların işlerinden

ayırdeden nitelikler, bu resimlerde hiçbir pitoresk ve egzotik yumuşamanın

bulunmayışıdır. En pitoresk ilgi yönelişlerinde bile, gündelik, sıradan bir realite

duygusunun kendini kanıtlama fırsatı bulduğu reel ya da organik bir tema

dünyasıyla buluşma mantığı yatar.

Osman Nuri Paşa.

Çallı İbrahim.

16

İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi