100 yıl önce yabancı gözüyle Türkiye:Ünlü Belçikalı iktisatçı Emile de Laveleye'in "Tuna'ın Ötesi ve Berisi" adlı kitabından:1885'de Doğu Rumeli

(1)

I S a v l a B

Ünlü Belçikalı

s

İktisatçı

a

Emile de Laveleye'in

"Tuna'nın Ötesi

ve Berisi,, adlı

kitabından :

Æ ■

V'

_■

1 v- •-ii'/ ‘

T-t ikzan,

w W : # ? v ' y-s

I y & f f c . wiï. ivííw íÍ!->,

«Y

1885'de

Ü Z Y ıl önce Yabancı Güzüyle Türkiye» d i zisini hazırlamaya uğraşırken, alt tara fı üç beş bini geçmeyen ken di özel kitaplığım ızda dahi öylesine bol, öylesine değişik, öylesine ilginç kaynaklarla karşılaştık ki, bunları on gün lük b ir tefrikanın İçine nasıl özetleyip sığdıracağım ız konu sunda — açık yürekle İtiraf ede lim— gerçekten apışıp kaldık.

Üzülerek söylemek gerekir kİ geçen yüzyıllara alt T ü r kiye He ilgili yabancı kay naklar ciddi b ir özenle ara

n ıp taranm am ış n bu alan da birçok önemli yapıt Türk- çeye aktarılm am ıştır.

Bunun nedeni beylik bir «B oşvericilik » m idir, yoksa bu yapıtlarda, pek tutkun o l duğumuz övgü dozları gönlü- mtlzce b ir grafik çizmediği İçin m i, bunlar Türk kamu oyuna yansıtılmak İstenme miştir, orasını tam kestiremi yoruz. Bize göre bu nları, lehi

mizde olsun, aleyhimizde ol sun önce TUrkçeye aktarmak gerekir. Aradan uzun yıllar geçmiş olduğu İçin de, Türki ye hakkında vaktiyle yapılmış olan bu gözlemleri, İnceleme leri ve eleştirileri bugün da ha bilim sel, daha objektif açı lardan değerlendirmek ve ül kemiz hakkında çeşitli görüş ler ileri sürmüş olan yaban cıları, haklı ve haksız yönle

riyle yerli yerine oturtmak hem hppimiz İçin çok daha kolay olacak; hem de kendl- kendlmlzl yeniden b ir elekten geçirme olanağı bulacağım ız dan b u tür çalışm aların top lumlunuza büyük ya ran doku nacaktır.

Doğu Rumeli

I Hz. Muhammed Müs-

lümanlara şarapla al

kolleri yasak etmekle

dâhiyane bir

sezgi

göstermişti. Bizim ise

çağdaş toplumlunuz

da alkol tutkusu mo

dern

bir veba

gibi

kurbanlarım her gün

biraz daha arttırıyor

du.

ma

m

E

M İL E de Laveleye, adı

bütün çağdaş ansiklope dilere kadar geçmiş çok ünlü bir iktisadçıdır. Kendisi Belçikalı bir barondu. 1822’de Bruges’de doğmuş 1892’de Li- ège’de ölmüştür. En önemli yapıtı 1874’de yazdığı «Toprak mülkiyeti ve Bunun İlkel Bi çim leri» adlı kitabıdır.

İşte bu Belçikalı iktisadçı Tuna kıyılarını adım adım ge

zerek İstanbul’a kadar gel

miş ve o tarihdeki Balkan

toplumlanyla OsmanlI İm pa ratorluğu arasındaki ilişkileri gerek iktisadi, gerek sosyal, gerek politik yönlerden ince- liyerek, edebi değeri de kü

çümsenmeyecek koca bir

araştırma yayınlamıştır. Bu

araştırma «Tuna’nın Berisi ve Ötesi» başlığıyla 15 haziran- 1885’den 15 ocak 1886’ya kadar kadar, altı bölüm halinre «La Revue des deux mondes» da çıkmıştır önce..

Mutlaka Türkçe’ye çevrilm e si gereken bu ilginç izlenimle rin biz sadece altıncı bölü münden bazı parçalar almak la yetiniyoruz.

SOFYA'DAN

YOLA HKİS

«S ofya’da OsmanlIların Ta-tarpazarçık’taki demiryoluna kadar gelebilmek için 130 ki lometrelik uzun bir yol yap mam gerekiyordu. Ayrıca iki de yüksek dağ aşacaktım. Ge nellikle bu mesafe iki günde alınıyor ve gece aradaki İhti mali kasabasında kalınıyordu. Ama 120 franga beni bir gün

de Tatarpazarcığa götürecek

dört atlı bir araba buldum. Sabah gün doğarken yola çı kacaktır. Eğitimini Liege Üni

versitesinde yapmış M. Gue-

rof adında genç bir avukat da

benimle birlikte gelecekti.

Yol arkadaşım hem bölgeyi

çok iyi tanıyor, hem de Türk çe yi ana dili olan Bulgarca

kadar iyi konuşuyordu. M.

Guerof sabah saatin dördünde almaya geldi beni. Sofya’nın

çevresindeki, gözün alabildi

ğine uzanan ıssız kocaman

ova, gümüş renginde ince sis yığınlarıyla kaplıydı. Ama az

sonra güneş yükselince sis

ler eriyip kayboldu. Rila dağ

larından çıkarak Samokov’-

dan akıp gelen îsk er ırmağını tahta bir köprüyle geçtik. I r mak burada killi san topra ğı oyarak bir çok kola ayrı- lıyordu.

Ortalıkta kimsecikler yok

gibiydi. Sadece öküzlerin çek tiği bir kaç kağnıya rastla dık. Kağmlar Baron de Hırs- ebe ait Bellova ormanlarından

Sofya’ya odun götürüyorlar

dı. Bunların bir kısmı yakıt, bir kısmı da inşaat malzeme si olarak kullanılacaktı. Dört beş günde ancak varabilecek lerdi. Sofya’yı kağnılar. Y o l da öküzler yol kıyısındaki ot ları yiyorlardı. Sürücüler de yanlarındaki mısır ekmeğini.. Besbelli ki Bulgar başkentin de bir hayli pahalıydı yaka cak. Şayet gördüğümüz bütün o çorak tepeler İsviçre’de ol duğu gibi ağaçlarla kaplı o l saydı, ülkenin zengiliğine pa- yan olmazdı. Ne çare ki yüz yıllar boyu sürmüş kavga, sa vaş ve şiddet eylem leriyle her yer kurumuş, çölleşmişti. Bu raları için hükümetin ilk ya pacağı iş. iyi bir orman yasa sı düzenlemek ve her yeri ye niden ağaçlandırmak olm alı..»

«İstanbul'u Sofya’ya bağla mak için on yıl önce başlan mış olan demiryolu inşaatının izleriyle karşılaşıyorduk ara da sırada. Sel yataklarının or

tasında ancak yarısı bitmiş

köprü bacakları, yağmurlarla

bozulmuş toprak tesviyeler,

hatta otlarla çalılıkların ara sında katmış bazı ray parça lan görüyorduk Bu dem iryo lu işi, Türkiye’deki düzenin güçsüzlüğüyle reform yapma sini engelleyen nedenleri ana çık ortaya koyar acıklı bir bi küyeydi. Babıalinin arası M de Hirsch ile bozulduğu için OsmanlI hükümeti dem iryo lunu kendi başına bitirmek için kollarını sıvamıştı. İnşa atın başına bir yüksek memur getirilmişti. O bu İşi pek tatlı

B u mütevazı yazı dlzlal bu konularla ilgili fakültelere, enstitülere ve bu alanda araş tırm alar yapan kişilere, çalış m a ve çabalarında, b ir kıy- m ıcık da olsa, yeni b ir şevk, yeni b ir güç tazelemesi ka zandırırsa, büyük b ir boşluk biraz daha dolm uş olacaktır.

İhtiman kasabasında bir Türk hanına

girdik. Hanın ne ölçüde baştan savma

yapıldığını tahmin edemezsiniz. Acaba

bunun nedeni para yokluğu muydu,

yoksa «nasıl olsa çıkacak bir yangında

kül olup gidecek» umursamazlığı mıy

dı kestiremedim.

masa vardı, öğren ciler yere oturuyor ve ellerindeki küçük

kara tahtalara yazıyorlardı,

yazılarım.

ö ğ retim genellikle Kur'an’- dan parçalar ezberlem ek üs- tiineydi. V e nihayet hamamla

karşılaştık. Kubbesi, kubbe

nin üstünde ters çevrilm iş

şişe dibine benzer kaim cam dan yuvarlaklarıyla halkın yı

kanma yeriydi burası. Kub

bedeki camlardan yeşilimsi

b ir ışık sızıyordu içerdeki m erm er salona.. İslâm dinine

göre evde olsun, hamamda

olsun sık sık yıkanma zorun- luğu vardı. Bu da yine Tiirk-

lerden öğrenmem iz gereken

harika bir alışkanlık. Ama ne

çareki OsmanlIların ayrılıp

çekildikleri her yerde hamam lar yıkılıp çökm ekte.»

BİR TÜRK HANI

1885’lcrde Rumeli kıyafetleri...

çalışmalar bir türlü ilerlem i

yordu. Bunun üstüne o me

mur değiştirildi, yerine başka biri getirildi. O da tıpkı bi rincisi gibi kendi çıkarma ba kıp ipe un sermekten başka bir şey yapmadı. Sonunda hü

kümet boyuna para ödemek ten usandı ve olduğu gibi bı raktı bütün inşaatı. Oysa o zamana kadar bütün yolu bi

tirmek için gerekli paranın

bir buçuk mislinden daha ço ğu harcanmıştı.»

«Tam yolun yarısında îh-

timan’da biraz dinlenmek

için yeni yapılmış bir Türk hanına indik. Sokağa doğ ru çıkıntılı kocaman balko nuyla ahşap bir binaydı bu- tılm ış tavanların üstüne mas mavi çiçek resim leriyle çeşit çeşit arap m otifleri çizilm işti. «Ş a rk » zevkinin örnekleriydi bunlar. Hanın ne ölçüde baş tan savma yapıldığım tahmin ve tasavvur dahi edemezsiniz. Birinci katın döşeme aralık larından alt katta olup biten her şey görünüyordu. Odala

rın duvarları, kabuklu ağaç

direklere çakılmış tahtalar

dandı. K irem itler yanlış yun- luş konduğu için, bir yağm ur yağsa sular şakır şakır içeri akacaktı damdan. Ne binanın dayanıklılığı, ne de rahatlığı için hiç bir özen gösterilm e mişti. Büttin bu düzensizliğin

nedeni acaba para yokluğu

muydu, yoksa «N asıl olsa çı kacak bir yangında kül olup gidecek» umursamazlığı m ıy dı, yahut geleceğe karşı tam bir kayıtsızlık veya çadırda yaşanan eski göçebelik günle rinden bilinç altında kalmış bir alışkanlık m ıydı, doğrusu kestiremedim.

A lt kattaki kahvede sarıklı

müslümanlar, tahta peykelere

bağdaş kurmuşlar uzun çu

buklar içiyorlardı. B ir kısmı da büyük bir sini pilâv üstün

deki kızarmış kuzuyu, elle

riyle parçalayıp yemekle meş guldüler. Yem ekten sonra da

soğukluk olarak yumuşak

tuzsuz peynir yiyorlardı. Ve suyla kahveden başka hiç bir şey içm iyorlardı. Bunlar tam

eski geleneklere bağb köklü

müslümanlardı. Batı henüz

bu alışkanlıklarım bozama

mıştı. Ciddi ve mahzun bir

duruşları vardı. Artık vaktiyle olduğu gibi buraların astığı astık, kestiği kestik efendileri değillerdi. Am a yine de iyi ge çiniyorlardı Bulgarlarla. Haz ret! Muhammet müslümanla- ra şarapla alkolleri yasak et m ekle dahiyane bir sezgi gös termişti. B izim ise çağdaş toplumumuzda alkol tutkusu m odem bir veba gibi kui ban larını her gün biraz daha art tırıyordu.

Küçük kasabayı şöyle bir

dolaştık. Ana caddenin her iki yanında sıra sıra basık tavan

lı açık dükkânlar vardı. Türk çarşıları hep böyle oluyordu. Ç iftlik evlerinin ön avluların

da direkler üstüne nazarlık

olarak at kafası İskeletleri ta kılmıştı. Bulgar kilisesi, al çacık, mütevazı küçük b ir ya pıydı. Göze çarpmamaya çalı şan bir durumu vardı. Çanlar dört direk üstüne oturtulmuş ufarak bir damın altına asıl mıştı. Cami ise tam tersine sivri minaresiyle göğe doğru iyice uzanıyordu. Caminin de hemen yanında Türk okulu vardı. Okul iki sınıftı. Ama sınıfların hiç birinde okulla ilgili eşya, yani ne sıra, ne

«H anda hesabı görm eye

kalkınca, ondan bundan sık

sık dinlediğim Türk usulü bir hesap yapma tekniğiyle kar şılaştım. Hancım ız önce ba şım kaşıdı, sonra gayet bilinç li avucunun içine doğru par- Şim di iyice kazıklanacağız di-

maklarını saymaya başladı,

ye düşünüyordum. Oysa I

frank bile değil, sadece 0,82

santim istedi bütün masraf

larım ız için... Gerçi kendi ge tirdiğim iz yiyecekleri yemiş

tik ama, ondan da peynir,

meyva, kahve ve atlarımız

için saman alm ıştır.» «İh tim an ’dan yola çıktık.

Dağlan tırmanıyoruz. Tepe

lerden birinde Rom alılara ait bir zafer anıtının kalm tılan- na rastladık. 1835’e kadar sa pasağlammış anıt. Hüsrev Pa şa yıktırm ış bu anıtı. H er

halde eski eser m eraklılan

hayırla anmıyacaklardır Hüs

rev Paşa’nm adım. M erm er

parçalarının üstünde silinmiş

latince sözcüklerden bazı

harflere rastladım. Süt içmek

için bir mandıranın önünde

durduk. Mandıra Rom ahlann

zafer anıtından arta kalmış

taşlardan yapılmıştı. Bu böl geye «K a p ıcık » adı veriliyor.

Karşılaştığım ız b ir Bulgar

Jandarma postasının çavuşu, son savaşta «B aşıbozuk»lann yaptıklarından dert yandı.

Çavuş:

— Neyse ki diyordu bütün çektiklerimize karşılık Osman

lIlardan az çok kurtulduk

şimdilik. İnşallah bir daha

gelm ezler. Hep bu korku

içindeyiz. Çünkü diledikleri zaman Kümeliyi tekrar işgal haklan var. (B erlin anlaşm a sısıyla bu hak OsmanlIlara ta nınmıştı ve bu nedenle bütün bu bölge endişe içindeydi.)»