Fa zıl Gök çek
*ESSAY ON THE FRAME OF TURKISH NOVEL IN TANZIMAT REFORM ERA ABS TRACT
In this is su e we tri ed to gi ve bri ef in for ma ti on abo ut the de ve lop ment of short story/no vel gen re from the first examp les writ ten in 1870’s to 1900. This con ta -in ment is du e to the fact that this pe ri od of thirty ye ars is the ti me that Ah met Mit hat Efen di, the first rep re sen ta ti ve of this gen re had re ali zed his wri ting ac -ti vity; and the be gin ning of the cen tury is con si de red as the be gin ning of a new pe ri od star ting with the pub lis hing of Aşk-ı Mem nu (The For bid den Lo ve). We tri ed to inc lu de the cha rac te ris tics of the works in short story/no vel gen re bet we en 18701900 in terms of the ir con tent and wor ding tech ni qu es, and the chro -no lo gi cal de ve lop ment pro cess of the gen re.
Key words: Short Story, No vel, Tan zi mat Re form Era No vel, Ah met Mit hat Efen di.
ÖZET
Bu ya zı da 1870’li yıl lar dan iti ba ren ka le me alı nan ilk ör nek ler den 1900 yı lı na ka dar hi kâ ye/ro man tü rü nün gös ter di ği ge liş me özet len me ye ça lı şıl mış tır. Bu tü rün ilk tem sil ci si olan Ah met Mit hat Efen di’nin ya zı fa ali ye ti nin bu otuz yı la ya yıl mış ol ma sı ve yüz yıl ba şın da ya yım la nan Aşkı Mem nu ile ye ni bir dö ne -min baş la dı ğı ka bul edil di ği için böy le bir sı nır la ma ya gi dil miş tir. 1870-1900 yıl la rı ara sın da hi kâ ye/ro man tü rün de ve ri len eser le rin muh te va ve an la tım tek -nik le ri ba kı mın dan gös ter dik le ri özel lik ler ve tü rün ge li şim sü re ci kro no lo jik ola rak or ta ya ko nul ma ya ça lı şıl mış tır.
Anah tar Ke li me ler: Hi kâ ye, Ro man, Tan zi mat Ro ma nı, Ah met Mit hat Efen di.
...
* Prof. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Bu ko nu da Mus ta fa Ni hat Özön’ün (Özön, 1985) Per tev Nai li Bo ra tav’ın (Bo ra tav, 1988) ve son ola
rak İn ci En gi nün’ün ki tap la rın da (En gi nün, 2006) ay rın tı lı bil gi bu lun mak ta dır. En gi nün’ün ki ta bın da ay rı ca, Os man lı Rum ve Er me ni le ri nin Türk çe ile mey da na ge tir dik le ri ede bi yat ürün le ri hak kın -da -da bil gi ve ril miş tir.
2 Ba tı ede bi ya tın dan alı nan ro man tü rü nün ad lan dı rıl ma sı ko nu sun da baş lan gıç ta bir be lir siz lik var dır;
“hi kâ ye” ve “ro man” te rim le ri birara da ve ara la rın da fark gö ze til mek si zin bir bi ri nin ye ri ne kul la nıl mış tır. On on beş say fa lık bir hi kâ ye ye ro man de ni le bil di ği gi bi beş al tı yüz say fa lık bir ro man dan hi kâ ye ola rak söz edil di ği de gö rü lür. Hi kâ yero man ay rı mı an cak Ser veti Fü nun dö ne min den son ra be -lir gin lik ka zan mış tır.
Ya zı nın baş lı ğın da “Tan zi mat ro ma nı” ifa de si ni kul lan mak la bir lik te, ama cı mı -zın ilk Türk çe hi kâ ye/ro man ör nek le ri nin or ta ya çık tı ğı 1870’li yıl lar dan iti ba ren, bu ilk ör nek le rin ya za rı Ah met Mit hat Efen di’nin son ro ma nı na ka dar yak la şık otuz yıl lık sü re de Türk ro ma nı nın na sıl bir se yir iz le di ği ni ana hat la rıy la an lat mak ol du ğu nu, do la yı sıy la çer çe ve yi bi raz da ha ge niş tut tu ğu mu zu baş tan be lir te lim. Ger çi Ah -met Mit hat Efen di’nin son ro ma nı 1911’de ya yım lan mış tır, do la yı sıy la bu sü re kırk yı la ka dar çık mak ta dır. Fa kat yüz yıl ba şın dan son ra ki on yıl içe ri sin de Ah met Mit -hat Efen di’nin ya yın fa ali ye ti gör mez lik ten ge li ne cek ka dar az dır. Öte yan dan 1900 yı lın da ya yım la nan Aşkı Mem nu’nun bir dö nüm nok ta sı sa yı la bi le ce ği dü şün ce siy le çer çe ve yi bu şe kil de be lir le me yi uy gun bul duk. Yi ne be lir til me si ge re ken bir di ğer hu sus, bu ya zı da mo dern ve ya Av ru paî ro ma nın söz ko nu su edi le ce ği dir. Bu tü rün or ta ya çı kış ve ge li şim sü re cin de yer li an la tı bi çim le ri nin de be lir le yi ci bir pa yı nın ol du ğu in kâr edi le mez el bet te. Fa kat bu du rum, ro ma nın top lu mu mu zun Ba tı lı laş ma sü re cin de ve Ba tı ede bi ya tı nın et ki siy le or ta ya çık mış ye ni bir tür ol du ğu ger -çe ği ni de ğiş tir mez. Yer li an la tı bi çim le ri nin bu tü rün olu şu mu na kat kı sı ko nu sun da ba zı ça lış ma lar da ay rın tı lı bil gi ve ril miş tir.1Biz bu ya zı da Ah met Mit hat Efen di ile
baş la yan ve uzun yıllar bü yük öl çü de onun be lir le di ği bir çiz gi de iler le yen Türk ro -ma nı nın içe rik ve an la tım özel lik le ri ba kı mın dan bir tas vi ri ni yap -ma ya ça lı şa ca ğız. Bu tas vir de kro no lo ji esas alı na cak, böy le ce yıl dan yı la Türk ro ma nı nın na sıl bir ge -li şim gös ter di ği or ta ya ko nul ma ya ça lı şı la cak tır.
Ah met Mit hat Efen di’nin Le ta if-i Ri va yat se ri sin den çı kan eser le riy le baş la yan hi kâ ye/ro man2tü rü; esa ret, ev li lik ve ai le, yan lış Ba tı lı laş ma gi bi bel li baş lı bir kaç
te ma et ra fın da ge liş miş tir. Le ta if-i Ri va yat’ın ilk cü zü nün ikin ci hi kâ ye si ola rak 1870 yı lın da ya yım la nan Esa ret, Os man lı top lu mun da res men ya sak lan mış ol mak la bir lik -te ya şa nan bir ol gu ol ma ya de vam eden kö le lik me se le si ni ele alır. Bu ko nu yu ilk ola rak ele alan bu hi kâ ye de [Par la tır, 1992: 49], ev li lik ku ru mu na iliş kin ge le nek le -rin eleş ti ri si de yan te ma ola rak iş len miş tir [Tan pı nar, 2006: 417]. Tan zi mat dö ne mi Türk ro ma nın da esa re tin ya nı sı ra ev li lik ku ru mu na iliş kin ge le nek sel tu tum la rın eleş ti ri si, ay nı yıl yi ne Le ta if-i Ri va yat se ri sin den ya yım la nan ikin ci cüz de Genç lik ve Te eh hül ad lı hi kâ ye ler de de kar şı mı za çı kar. İl kin de ko mik, ikin ci sin de tra jik bir hi kâ ye çer çe ve sin de ele alı nan bu ko nu, ge rek Ah met Mit hat Efen di’nin ve ge rek se di ğer ro man cı la rı mı zın ile ri ki yıl lar da da en çok üze rin de dur du ğu me se le ler den dir.
Da ha son ra Ta aş şukı Ta lat ve Fit nat’ın da te mel me se le si ni teş kil ede cek olan bu hi -kâ ye ler de, gö rü cü usu lü ile ev len me nin yan lış lı ğı üze rin de du ru lur. Bi lin di ği gi bi bu ko nu Türk ede bi ya tın da ilk ola rak Şi na si’nin Şa ir Ev len me si’nde iş len miş tir.
Le ta if-i Ri va yat’ın bu ilk cüz le rin de ki hi kâ ye ler de an la tım bir çer çe ve içe ri si ne yer leş ti ril miş asıl hi kâ ye şek lin de dü zen len miş tir. İlk hi kâ ye de ya zar-an la tı cı ya ait bir cüm le den son ra söz bi rin ci şa hıs an la tı cı ya bı ra kıl mış, fa kat hi kâ ye nin so nun da ya zar-an la tı cı ya dö nül me miş tir. Ya zar an la tı cı nın sö zü nü ema net et ti ği bi rin ci şa hıs an la tı cı nın –ki bu ay nı za man da hi kâ ye ki şi si dir– hi kâ ye nin so nun da oku yu cu ya hi -tap et me si ve an lat tı ğı olay dan kıs sa dan his se çı ka rıl ma sı nı is te me si an cak ya za rın ace mi li ği ile açık la na bi lir. İkin ci hi kâ ye de de yön tem ay nı dır; ilk cüm le den son ra bi -rin ci şa hıs an la tı cı ken di hi kâ ye si ni an la tır. Te eh hül’de ise ön ce bir iki say fa da ya zar-an la tı cı ta ra fın dzar-an hi kâ ye kah ra ma nı ta nı tıl dık tzar-an son ra, yi ne bi rin ci şa hıs zar-an la tım yön te mi ile de vam edil miş, fa kat bu kez hi kâ ye nin so nun da ki to par la yı cı ve so nuç çı ka rı cı bir kaç cüm ley le ya zar-an la tı cı yön te mi ne dö nül müş tür. Ay rı ca hi kâ ye ki şi si ile sev gi li si nin mek tup la rı na da yer ve ril miş tir ki mek tup, Ah met Mit hat Efen di’nin Fel se fe-i Ze nan’da da kul la na ca ğı bir an la tım yön te mi dir.
Le ta if-i Ri va yat’ın üçün cü cü zü ola rak ya yım la nan Fel se fe-i Ze nan (1870), yi ne bir ta ra fıy la gö rü cü usu lüy le ev li li ğin eleş ti ri si ol mak la bir lik te, bir çe şit er kek düş man lı ğı nı ve ya er kek ege men top lum eleş ti ri si ni za ma nı na gö re çok ce sur bir yak la şım la ele al ma sıy la dik ka ti çe ker. Hi kâ ye ki şi le rin den Fa zı la Ha nım’ın, için de bu lun du ğu top lu mun ka dı na ba kı şı nı sor gu la ma sı ve ka dı nın ade ta bir esir mu ame le si gör -dü ğü nü ile ri sür me si, hi kâ ye nin ya zıl dı ğı ta rih göz önün de bu lun du rul du ğun da bir ka dın dan bek len me ye cek bir ta vır dır. Fa zı la Ha nım’ın ya nı sı ra onun ye tiş tir di ği Ze ki ye ve özel lik le de Aki le Ha nım’ın “hür ri yet”, “hür ri yeti şah si ye”, “hür ri yeti as li ye”, “hür ri yeti tam me”, “sev dayı hür ri yet” gi bi kav ram la rı ka dı nın bi rey sel öz gür lü ğü bağ la mın da sık lık la kul lan ma la rı bu hi kâ ye yi da ha da il ginç kıl mak ta dır. Eleş tir me di ği, bi la kis onay lar gö rün dü ğü bu “fe mi nist” ba kış açı sı nı Ah met Mit hat Efen -di’nin na sıl ka zan dı ğı na da ir bir bil gi ye sa hip de ği liz. Yıl lar son ra, son ro ma nı Jön Türk’te fe mi nizm me se le si ne de ği ne cek, fa kat bu kez bu dü şün ce yi ro ma nın kah ra -ma nı Ay şe Cey lan’ın ah la ki dü şü şü ne yol açan bir çe şit sap kın lık ola rak olum suz bir bağ lam da ele ala cak tır. Ah met Mit hat Efen di’nin, top lu mun er kek ege men ya pı sı na iti raz la rı na di ğer ro man la rın da da rast la mak müm kün dür, fa kat onun bun la rın hiç bi -rin de Fel se fe-i Ze nan’da ki ka dar –de yim ye -rin dey se– “mar ji nal” bir tu tum al dı ğı nı gör me yiz. Do la yı sıy la bu uzun hi kâ ye Ah met Mit hat Efen di’nin eser le ri içe ri sin de bu ba kım dan ay rı ve önem li bir ye re sa hip tir. An cak bu hi kâ ye de ki yak la şı mın ile ri -ki yıl lar da di ğer ya zar lar ta ra fın dan da iz len di ği ni ve ya ge liş ti ril di ği ni söy le ye me yiz. Esa ret ve Te eh hül’de yer ve ri len mek tup bu hi kâ ye de de gö rü lür. Hat ta hi kâ ye -nin önem li bir kıs mı Ze ki ye ve Aki le’-nin bir bir le ri ne yaz dı ğı mek tup lar ara cı lı ğıy la an la tıl mış tır. Do la yı sıy la bu hi kâ ye, mek tu bun bir an la tım yön te mi ola rak kul la nı lı -şı nın ilk ör ne ği sa yı la bi lir.
Le ta ifi Ri va yat’ın 1870’te ya yım la nan dör dün cü cü zün de ki Mih net ke şan hi kâ ye si, Ah met Mit hat Efen di’nin yak la şık on yıl son ra çok da ha ge niş bir çer çe ve de iş le ye ce ği fu huş ko nu su nu ele al mak ta, ya za ra gö re Ba tı lı laş ma ile bir lik te ar tış gös te -ren bu top lum sal ve ah la ki so ru na dik kat çek mek te dir. Ay nı yıl Le ta if-i Ri va yat’ın be şin ci cü zü ola rak ba sı lan Fir kat ise, kıs men oto bi yog ra fik bir ma hi yet ta şı ma sı do -la yı sıy -la dik ka ti çe ker.
1871 yı lın da, Ah met Mit hat Efen di’nin, Tan pı nar’ın ilk ta ri hî ro ma nı mız ola rak ni te le di ği [Tan pı nar, 2006: 263] Ye ni çe ri ler’i ya yım la nır. Ger çek ten de bu eser, hac -mi, ka la ba lık sa yı la bi le cek ki şi kad ro su ve ko nu su nu ge niş bir çer çe ve de ele alı şıy la bir ro man ola rak de ğer len di ri le bi lir. Öte yan dan, Yeniçeri Ocağı’ nın lağ ve dil me sin den ön ce ki bir za ma nı ze min ola rak kul lan ma sı ve an lat tı ğı ola yı o dö nem de can lan -dır ma sıy la bir ta ri hî ro man sa yı la bi lir. Ya za rın Yeniçeri Ocağı’ na iliş kin ba kı şı da –ki bu Os man lı Dev le ti’nin res mî ba kı şı dır– gö rül mek le bir lik te, esa sın da bu bir ma ce -ra ro ma nı dır.
1872 yı lın da, ba zı ede bi yat ta rih le ri ve Türk ro ma nı na da ir ki tap la rın ilk ro ma nı mız ola rak ka bul et tik le ri Ta aş şukı Ta lat ve Fit nat (Şem set tin Sa mi) ya yım lan mış -tır. Ber na Mo ran’ın isa bet le be lirt ti ği gi bi [Mo ran, 1983: 23-37] “âşık hi kâ ye le ri nin ya pı sı na gö re ku rul muş” ve ko nu su nu ba sit bir çer çe ve de ele alan bu ro man da, Ah met Mit hat Efen di’nin Te eh hül hi kâ ye sin de ki gi bi, ev le ne cek ki şi le rin rı za sı alın ma -dan gö rü cü usu lü ile ev len dir me nin do ğur du ğu bir tra je di an la tıl mış tır. Ro bert P. Finn’in al tı nı çiz di ği [Finn, 1984: 20], ka dı nın er kek ler ta ra fın dan alı nır sa tı lır bir me ta ol du ğu fik ri nin di le ge ti ril miş ol ma sı önem li ol mak la bir lik te, bu ko nu da Fel se fei Ze nan’da ki gi bi bü tün cül ve fel se fî bir tu tar lı lık yok tur. Ro man da Ay şe Ka -dın’ın hi kâ ye si do la yı sıy la esa ret ko nu su da ikin cil bir te ma ola rak gö rü lür.
1872 yı lın dan baş la ya rak cüz cüz ya yım la nan ve 1874’te ta mam la nan Mü sa me -ret na me, ge le nek sel hi kâ ye ile mo dern hi kâ ye ara sın da, her iki si ne ait özel lik le ri de ta şı yan an la tı lar dan dır. On hi kâ ye den olu şa cak şe kil de ta sar lan dı ğı hal de [Ça ğın, 2003: 9-20], ya za rı nın has ta lı ğı se be biy le [İle ri, 2009] ye di hi kâ ye de ta mam la nan eser, fark lı ki şi le rin ken di baş la rın dan ge çen ve ya duy duk la rı “ser gü zeşt”le ri an lat ma la rı şek lin de kur gu lan mış tır. Çer çe ve hi kâ ye, bir grup ar ka da şın uzun kış ge ce le -rin de va kit ge çir mek için birara ya ge le rek hi kâ ye ler an lat ma la rı dır. Bu çer çe ve nin içe ri si ne di ğer hi kâ ye ler yer leş ti ril miş tir. Eser bu ya pı sıy la Do ğu ede bi ya tın dan meş -hur Bin Bir Ge ce Hi kâ ye le ri’ni ve Ba tı ede bi ya tın dan da Bo cac ci o’nun De ca me ron Hi kâ ye le ri’ni ha tır la tır.
1873’te Le ta if-i Ri va yat’ın se ki zin ci cü zü ola rak çı kan ve bir aşk ma ce ra sı nın an la tıl dı ğı Ölüm Al lah’ın Em ri’nde ko nu dan zi ya de an la tım tek ni ği önem li dir. Ge le -nek sel kro no lo jik sı ra ile olay la rı an lat ma yön te mi nin ter si ne va ka yı son dan ba şa doğ ru kur gu la yan ya zar, bir yan dan da bu kur gu yu na sıl ger çek leş tir di ği ni an la tır. Bu yö nüy le gü nü müz de post mo dern ro ma nın çok önem se di ği “üst kur ma ca” yön te mi nin uy gu lan dı ğı bir hi kâ ye dir.3
1874 yı lın da Ah met Mit hat Efen di’nin iki ro ma nı ya yım lan mış tır: Ha san Mel -lah Ya hut Sır İçin de Es rar ve Dün ya ya İkin ci Ge liş Ya hut İs tan bul’da Ne ler Ol muş. Ya za rın ön sö zün de be lirt ti ği ne gö re, Ale xan dre Du mas’nın Mon te Cris to ro ma nı na öy kü ne rek ka le me al dı ğı Ha san Mel lah’ın, esa sın da ma ce ra ro ma nı olu şu dı şın da Du mas’ın ese ri ne ben zer li ği yok tur.4Oku yu cu nun gös ter di ği rağ bet üze ri ne ya za rın
bir yıl son ra Zeyli Ha san Mel lah adıy la de va mı nı da ka le me ala ca ğı bu ro man, ha cim ba kı mın dan da ha ön ce ki hiç bir ro man la kar şı laş tı rı la ma ya cak ka dar bü yük bo -yut ta dır. Bu hac mi ne pa ra lel ola rak Ce za yir, Fas ve İs pan ya’da ge çen kar ma şık ve iç içe geç miş bir çok ola yın mer ke zî bir olay et ra fın da top lan ma sın dan mey da na ge len ya pı sıy la Türk ro ma nın da bir ge liş me yi ifa de eder. An cak bu nun dı şın da an la tım tek -ni ği ba kı mın dan ge tir di ği bir ye -ni lik yok tur.
Dün ya ya İkin ci Ge liş de bir ma ce ra ro ma nı dır. Ye ni çe ri li ğin lağ ve dil me sin den ön ce ki bir ta ri hi ze min ola rak kul la nan ya zar, Ye ni çe ri ler ro ma nın da ki gi bi aşk ve ma ce ra yı öne çı kar mış tır. Ha san Mel lah ka dar ol ma sa da, kar ma şık olay ör gü sü ne sa hip bir ro man dır.
1875 yı lı nı yi ne Ah met Mit hat Efen di’nin eser le ri dol du rur; üç ro ma nı ve Ka rı Ko ca Ma sa lı ad lı il ginç “an la tı ”sı bu yıl ya yım lan mış tır. Ro man lar dan il ki (Hü se yin Fel lah), yi ne ko nu su ta rih te ge çen bir ma ce ra ro ma nı dır. İs tan bul’da bir an ne kı zın şa hit ol du ğu es ra ren giz bir va kay la baş la yan hi kâ ye Ce za yir’e uza nır ve Ce za yir da -yı la rı nın da ka tıl dı ğı kar ma şık bir olay lar zin ci ri içe ri sin de, Şeh le vend ile Ömer’in aş kı ve iki gen cin Şeh le vend’in ba ba sı nın in ti ka mı nı alı şı an la tı lır.
Yer yü zün de Bir Me lek, birara da bü yü yen ve bir bi ri ni se ven Şe fik’le Ra zi ye’nin ya şa dık la rı nın an la tıl dı ğı bir aşk ro ma nı dır. Şe fik’in tıp tah si li için Pa ris’e git me si üze ri ne Ra zi ye’nin baş ka bi ri si ile ev len di ril me si, Şe fik’in dö nü şün den son ra iki si ara sın da ki iliş ki nin “kar deş çe” de va mı, Ra zi ye’nin, Şe fik’e âşık olan bir ka dı nın dü zen le di ği en tri ka lar yü zün den ko ca sı ta ra fın dan bo şan ma sı ve Şe fik’in Vi din’e sür gü ne gön de ril me si, ya şa dık la rı bü tün zor luk la ra rağ men Ra zi ye’nin na mu su nu ko ru ma sı, Şe fik’in de ce za sı so na erip dön me siy le iki aşı ğın ka vuş ma sı nın an la tıl dı ğı ro ma -nın asıl önem li ta ra fı, ya za rın uy gu la dı ğı il ginç an la tım yön te mi dir. Ah met Mit hat Efen di bu ro man da, olup bi te ni hiç bir mü da ha le de bu lun ma dan sey re den ve bu sey re oku yu cu yu da ka tan bir an la tı cı ti pi kur gu la mış tır. Bir kış ge ce si nin tas vi ri ile baş -la yan ro man, an -la tı cı nın oku yu cu ya, kar lı bir so kak ta bir ki şi nin bir uç tan di ğe ri ne sü rek li gi dip gel di ği ni ha ber ver me siy le de vam eder. An la tı cı, bu ki şi nin ni çin ora da ol du ğu nu ve bu so ğuk ta ne yap tı ğı nı bil me mek te dir. Oku yu cu nun, bu ki şi nin na sıl bi -ri ne ben ze di ği ne da ir me ra kı na da ce vap ve re mez: “Na sıl adam mı de di niz? Ora sı nı kim bi lir? Kim fark eder? İs ter se niz şe kil ve kı ya fe ti ni ha ber ve re lim. Ba ka lım siz ta
-3 Bu hi kâ ye nin ay rın tı lı bir tah li li ya pıl mış ve an la tım tek ni ği ba kı mın dan öne mi be lir til miş tir [Ça ğın,
2001: 185-190].
nı ya bi lir mi si niz: Ba şın da kar dan bir fes! Ar ka sın da kar dan pal to! Kaş la rı kar dan, bı yık la rı kar dan! Öy le ya or ta da kar dan baş ka bir şey hü küm sür me yen bir ge ce nin in -sa nı da hi yi ne kar dan baş ka ne ola bi lir?” An la tı cı ve oku yu cu bu ada mın kim ve ya na sıl bi ri ola bi le ce ği ne da ir ara la rın da ko nu şur lar, fa kat söy le dik le ri tah min den öte ye git mez, an cak onlar “bi raz da ha sab re de cek olur sa” bel ki kim ol du ğu nu an la ya bi le cek ler dir [Ah met Mit hat Efen di 2000a: 6]. An la tı cı, yi ne oku yu cuy la bir lik te, bu ki şi nin bir evin önün de du rak la ma sı ve yu ka rı dan bi riy le ko nuş ma ya baş la ma sı üze ri ne dik kat ke si lir; bun la rın ko nuş ma la rı nı din le ye rek du ru mu an la ma ya ça lı şır. Bir bir -le ri ne hi tap la rın dan, aşa ğı da ki nin adı nın Şe fik ve yu ka rı da ki nin de Ra zi ye ol du ğu nu öğ re nir ve bu bil gi yi oku yu cuy la pay la şır. Yu ka rı da bu lu nan ve bir ka dın ol du ğu an la şı lan ki şi nin dav ra nış la rı da tam ola rak gö rü le me mek te dir; öy le ki Ra zi ye’nin “mu -mu sön dür dük ten son ra cum ba nın içi ne ka dar gi rip otur du ğu, bu sık let ve sad me ye mah sus ola rak cum ba da gö rü len ih ti zaz dan” üşü dü ğü ise “zan gır zan gır” tit re me si ve “diş le ri nin bir bi ri ne çarp ma sın dan ve se da sı nın da hi tit re yen bir adam se si ol ma sın -dan” an la şı la bil miş tir (s. 7). An la tı cı ve oku yu cu, ara la rın da bu ki şi le re da ir ko nu şur ve çe şit li tah min ler de bu lun ma ya ça lı şır ken, bu iki ki şi nin bir bi riy le ko nuş ma ya baş -la ma sı üze ri ne an -la tı cı, oku yu cu yu ses siz ol ma sı ko nu sun da uya rır: “Hişt! Su sa lım! Şe fik ile Ra zi ye söy leş me ye baş la dı lar. On la rı din le ye lim” (s. 8). Bu ra da ki an la tı cı, ay nı za man da “hi kâ ye nin mu har ri ri”dir, fa kat bu “mu har rir” is te di ği gi bi olay la ra mü da ha le ede me mek te, ne olu yor sa an cak onu an la ta bil mek te dir:
Şe fik ve Ra zi ye ara sın da ki su reti ce re ya nı nı yu ka rı ki bap ta taf sil ey le di ği miz mu ha ve re -yi, ih ti mal ki ka ri le ri mi zin en ço ğu ar zu la rı na mu va fık bul ma mış lar dır. Doğ ru su is te nir se iti raf ede riz ki hi kâ ye nin mu har ri ri yi ne ken di miz ol du ğu muz hâl de biz da hi su reti ce re -yan-ı hâ li ar zu mu za mu va fık bu la ma dık (s. 17).
Ya za rın kur gu la dı ğı bu an la tı cı, oku yu cuy la bir lik te olan bi te ni iz le yen ve an cak oku yu cu ka dar bil gi sa hi bi olan bi ri dir. Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rın da an la -tı cı nın ko nu mu, üze rin de ça lı şıl ma sı ge re ken il ginç ko nu lar dan bi ri dir. Bu ro man da Ah met Mit hat Efen di bu yön te mi ilk üç “bap”tan son ra sür dür me miş, dör dün cü “bap”tan iti ba ren her şe yi bi len an la tı cı ta ra fın dan olay lar an la tıl ma ya ve ki şi ler hak kın da bil gi ve ril me ye baş lan mış tır. Fa kat ilk bö lüm le rin de kur gu la dı ğı an la tı cı ti piy -le bir ba kı ma da ha son ra Mü şa he dat ro ma nın da kul la na ca ğı ye ni an la tım tek ni ği ne bir çe şit ha zır lık yap mış tır.
Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di, Ba tı lı laş ma ile bir lik te Os man lı top lu mun da baş la yan de ği şi min do ğur du ğu ye ni bir prob le mi ele alan bir ro man dır. Ro man da ki şi -leş ti ri len Fe la tun Bey, Tan zi mat’tan son ra or ta ya çı kan tem bel, mi ras ye di ve ca hil Ba tı özen ti si ti pi tem sil eder. Onun tem sil et ti ği de ğer ler sis te mi ni ya zar “alaf ran ga” kav ra mıy la özet ler. Bu ti pin bir di ğer özel li ği de “şık” ol ma sı dır ve da ha son ra ge rek Ah met Mit hat Efen di’nin baş ka ro man la rın da (özel lik le Vah ro ma nın da) ve ge rek se di ğer ya zar la rı mı zın eser le rin de ör nek le ri ni gö rü rüz. “Şık” kav ra mı, da ha son ra üze
-rin de du ra ca ğı mız üze re, Hü se yin Rah mi’nin bir ro ma nı nın da adı ol muş tur. Ah met Mit hat Efen di’nin alaf ran ga Fe la tun Be y’in kar şı sı na çı kar dı ğı tip Ra kım Efen di’dir ve o adı nın da işa ret et ti ği üze re tam bir he sap ada mı dır. Ça lış kan, dü rüst, ah lâk lı, yer li de ğer le ri ni kay bet me den Ba tı’nın olum lu ta raf la rı nı be nim se yen bu tip de son -ra ki yıl lar da ro man cı la rı mız ta -ra fın dan iş le ne cek tir. Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di, alaf ran ga lık prob le mi ni ele alan ilk ro man ola rak, Ah met Mit hat Efen di’nin, ken di -sin den son ra ge len ro man cı la rı en çok et ki le yen eser le rin den bi ri dir.
1875 yı lın da ya yım la nan Ka rı Ko ca Ma sa lı, Ah met Mit hat Efen di’nin, za ma -nın da çok önem sen me miş eser le rin den bi ri dir. Oy sa hi kâ ye, ro man ve ya gü nü müz de da ha çok ter cih edi len kav ram la “an la tı”nın ma hi ye ti ni; onun bir “oyun” olu şu nu ve “ger çek dı şı”lı ğı nı gös te ren son de re ce il ginç bir me tin dir. Bu gün çok re vaç ta olan post mo dern an la tı nın he men bü tün un sur la rı nı içe ren bu me tin, bu özel li ği se be biy le gü nü müz eleş tir men le ri ta ra fın dan dik ka te de ğer bu lun muş tur. Nü ket Esen ta ra fın dan ori ji nal di liy le ve gü nü müz Türk çe siy le iki şe kil de ya yım la nan [Esen, 1999] ese rin Ja le Par la ta ra fın dan post mo dern an la tı bağ la mın da kı sa bir yo ru mu ya pıl mış, Ah -met Mit hat Efen di’nin bu an la tı da oku ru na sıl kur gu la dı ğı in ce len miş [De mir kı ran 2006: 73-83], yi ne post mo dern lik ba kı mın dan Hil mi Ya vuz’un Feh mi K.’nın Aca yip Se rü ven le ri ad lı an la tı sıy la kar şı laş tı rıl mış tır [Gök çek, 2008a: 266-275].Oku yu cu ile kar şı lık lı ko nuş ma bi çi min de ge li şen me tin de ya zar an la tı cı, baş ta an lat ma yı va at et ti ği hi kâ ye yi, sü rek li ko nu dı şı na çık tı ğı için bir tür lü an la ta maz. Böy le ce met nin so nu na ge lin di ğin de, or ta da an la tıl mış bir hi kâ ye ol ma mak la bir lik te yi ne de say fa lar -ca sür müş olan bir “an la tı” ger çek leş miş olur. Böy le ce ya zar, bu gün post mo dern eleş ti ri nin çok önem se di ği, as lın da hiç bir an la tı nın ta mam lan ma dı ğı bi çi min de ki gö rü şe uy gun bir eser ya rat mış ol mak ta dır. So nuç ola rak, Ka rı Ko ca Ma sa lı, hi kâ ye/ro -man ara cı lı ğıy la oku yu cu yu eğit me yi ya za rın bir gö re vi ka bul eden Ah met Mit hat Efen di’nin, an lat ma nın zev ki ni de ih mal et me di ği ni, hat ta çok önem se di ği ni çar pı cı bir şe kil de or ta ya ko yan bir eser dir.
1876’da Ah met Mit hat Efen di’nin Le ta ifi Ri va yat kül li ya tı nın do ku zun cu cü -zün de iki hi kâ ye ya yım lan mış tır: Bir Ger çek Hi kâ ye ve Bir Fit ne kâr. Bun lar dan, bir Türk gen ci ile bir Rum kı zı ara sın da ki aş kın an la tıl dı ğı ilk hi kâ ye, ya za rın hi kâ ye ve ro man da “ger çek çi lik” ko nu sun da ki dü şün ce le ri ni yan sıt ma sı se be biy le önem li dir. Ya za rı nın, ko nu su Pa ris’te ge çen ve Pa ris’i gör me den ya za bil di ği için övün dü ğü [Ah met Mit hat Efen di 1890] Pa ris’te Bir Türk, ro man tek ni ği ba kı mın dan ba şa rı sız bir eser dir.
Pa ris’te Bir Türk’le ay nı ta rih te ya yım la nan İn ti bah, bü tün ku sur la rı na rağ men, Türk ede bi ya tın da şi i rin ya nın da hâ lâ “ikin ci sı nıf” bir ede bî tür ola rak te lak ki edi -len ro ma nın iti ba rı ba kı mın dan önem li dir; çün kü Na mık Ke mal gi bi, ede bî ve fik rî ba kım dan her ke sin bir de ha ola rak ka bul et ti ği bir ya za rın ka le min den çık mış tır. Bir aşk ve in ti kam hi kâ ye si olan İn ti bah’ta, Na mık Ke mal’in ah lak çı lı ğı kur gu yu be lir -le miş tir. Onun ro man an la yı şı ba kı mın dan Ah met Mit hat Efen di’den ay rı lan en
önem li ta ra fı, ka rak ter le rin psi ko lo ji le ri ni yan sıt ma ya ça lış mış ol ma sı dır. Ro man an -la yı şı ba kı mın dan rea liz mi be nim ser gö rün se de “bu rea lizm ro man tik le rin ger çek lik an la yı şın dan öte ye geç mez” [En gi nün, 2006: 231]. 1880’de ya yım la ya ca ğı Cez mi ise ro man tü rü nün de ğer öl çüt le ri ile yak la şıl dı ğın da üze rin de du rul ma ya değ me ye cek son de re ce ba şa rı sız bir ro man dır. Na mık Ke mal’in Türk ro ma nı na kat kı sı söz ko nu -su ol du ğun da bu nun İn ti bah’la sı nır lı ol du ğu nu ka bul et mek ge re kir.
1877 yı lı yi ne Ah met Mit hat Efen di’nin eser le riy le do lu dur. Bi ri ya rım kal mış üç ro ma nı ile Le ta ifi Ri va yat’ın onun cu cü zün de ki iki hi kâ ye bu ta rih te ya yım lan -mış tır. Ro man lar dan Çen gi Ya hut Da niş Çe le bi ken di si nin ön söz de be lirt ti ği üze re son de re ce ser best bir Don Ki şot uyar la ma sı dır. Cer van tes’in kah ra ma nı nın, şö val ye ro man la rı oku ya rak akıl sağ lı ğı nı yi tir me si ne ben zer bir şe kil de Ah met Mit hat Efen di’nin Da niş Çe le bi’si de, Do ğu’ya öz gü cin pe ri hi kâ ye le ri ile ak lî mu va ze ne si ni bo zar. Ah met Mit hat Efen di’nin ay nı isim le bir de ti yat ro ese ri var dır. Ro ma nın ilk bö lü mü ile ti yat ro ese ri nin ko nu su ay nı dır. Ro man ilk bö lüm den son ra Do ğu hi kâ ye le -ri nin pa ro di si ol mak tan çı ka rak cid di ve ağır baş lı bir Ah met Mit hat ro ma nı şek lin de de vam eder [Gök çek, 2006: 920]. Bu yıl ya yım la nan di ğer ro man Sü ley man Mus -li’dir. Bu gün de ya zar la rın il gi si ni çek me ye de vam eden Ha san Sab bah ve Haş ha şin teş ki la tı nın da ka rış tı rıl dı ğı bir ma ce ra ro ma nı dır. Kaf kas ro ma nı ise ga ze te de tef ri ka edi lir ken sa kın ca lı bu lu na rak ya yı nı dur du rul muş tur. Bu ya rım ka lan ha liy le ki tap ola rak ba sı lan ro ma nın, Rus ya’da ha fi ye teş ki la tı nın çok güç lü ol du ğu şek lin de ki ba zı ifa de le rin II. Ab dül ha mit yö ne ti mi ni ra hat sız et me si yü zün den ya yı mı nın dur du -rul du ğu tah min edil mek te dir [En gi nün, 2006: 227]. Le ta if-i Ri va yat’ın onun cu cü zü ola rak ya yım la nan hi kâ ye ler den Na sip, “tak di rin ted bir ile tağ yi ri müm kün ola ma ya ca ğı” dü şün ce si ni is pat la mak için ka le me alın mış, ya za rın “Fran sa şu a ra sın dan bi ri -si nin ter tip ey le miş ol du ğu fık ra dan ik ti bas” et ti ği ni be lirt ti ği bir hi kâ ye dir. Ko nu, kur gu ve an la tım ba kı mın dan dik ka te de ğer bir özel li ği yok tur. İkin ci hi kâ ye (Be kâr lık Sul tan lık mı De din?) önem li dir. Bu hi kâ ye de, ya za rın Fe la tun Bey ile ilk ör ne ği -ni ver di ği alaf ran ga ti pin ye -ni bir ör ne ğiy le kar şı la şı rız: Sü ru ri Efen di. Uzun yıl lar Ana do lu’da me mu ri yet ha ya tı sür dük ten son ra emek li olup bi rik tir di ği pa ray la İs tan -bul’a ge len, Be yoğ lu’na yer le şe rek alaf ran ga bir ha yat ya şa ma ya baş la yan Sü ru ri Efen di, Fe la tun Bey’den fark lı ola rak he sa bı nı ki ta bı nı bi len, aya ğı nı yor ga nı na gö re uza tan bir adam dır. Ni te kim baş lan gıç ta be kâr ve alaf ran ga ya şa ma ya ka rar ver di -ği hal de ya şa dık la rın dan son ra bu nun bir çık maz yol ol du ğu nu an la mış ve ser ve ti ni tü ket me den ön ce ak lı nı ba şı na al mış tır. O, Fe la tun Bey’den fark lı ola rak mi ras ye di de de ğil dir; har ca dı ğı ser vet ken di bi ri ki mi dir. Ah met Mit hat Efen di’nin bu hi kâ ye si, alaf ran ga lık bağ la mın da önem li dir; ro ma nı mız da alaf ran ga lık ko nu su nun ta rih çe -si içe ri -sin de Fe la tun Bey, Se na i, Bih ruz Bey gi bi tip le rin ara sı na Sü ru ri Efen di’yi de dâ hil et mek ge re kir. Bu hi kâ ye, ya zaran la tı cı ile okur iliş ki si nin dü zen le ni şi ba kı mın dan da il ginç tir. Hi kâ ye bo yun ca okur, ya zar an la tı cı ya eş lik eder; Sü ru ri Efen -di’nin dav ra nış la rı ko nu sun da yo rum ya par, ya zar-an la tı cıy la bir lik te ha re ket eder, hat ta za man za man onun la ça tı şır, kı sa ca sı sü rek li an la tı nın için de dir. An la tı cı-okur
iliş ki si nin çok ba şa rı lı bir şe kil de bir çe şit iç an la tı ola rak okun ma sı müm kün dür ve hi kâ ye bu yö nüy le üze rin de du rul ma yı hak et mek te dir.
Ah met Mit hat Efen di’nin 1881 yı lın da ba sı lan Kar na val ve He nüz On Ye di Ya -şın da ad lı eser le ri, ko nu su çok mil let li Os man lı ya pı sı içe ri sin de ki Er me ni ve Rum ce ma at le ri ara sın da ge çen ro man lar dır. Ah met Mit hat Efen di, ge niş Os man lı coğ raf -ya sın da ki çe şit li din ve et ni si te le re men sup ki şi le re ro man la rın da sık lık la yer ver miş bir ya zar dır.5Bu iki ro man da ki olay lar ise bü tü nüy le bu ce maa te men sup ki şi ler ara
-sın da geç mek te dir. Kar na val ve He nüz On Ye di Ya şın da ro man la rı nın önem li bir özel li ği de, bu ro man lar da alaf ran ga lı ğın gay ri müs lim ler üze rin den de bir so run sal ola rak iş len miş ol ma sı dır [Gök çek, 2010a].
1882 yı lın da yi ne Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı var dır. Onun Dür da ne Ha nım, Vah ve Aca ib-i Âlem ad lı ro man la rı bu ta rih te ya yım lan mış tır. Bun lar dan Dür da ne Ha nım bir yö nüy le ka dın me se le si ni de ele alan bir ma ce ra ro ma nı dır. Er kek le rin top lum da ki ye ri ne ve gü cü ne im re nen Ul vi ye Ha nı m’ın, ken di sin de sı ra dı şı bir fi zik sel güç ol du ğu nu fark edin ce kı lık de ğiş ti re rek Acem Ali Bey adıy la er kek -le rin dün ya sı na girer ve bu kim li ğiy -le ya şa dı ğı sı ra dı şı olay la rı an la tır. Bir ya lı da tek ba şı na ya şa yan zen gin, iyi eği tim al mış, Arap ça ve Fars ça dan baş ka İn gi liz ce de bi len bir genç ka dın ola rak ta nı tı lan Ul vi ye Ha nım’ın, er kek le rin dün ya sın da ka dın ba kı şı nı tem sil edi şi bu ro ma nı il gi çe ki ci ha le ge tir mek te dir. Öte yan dan Ul vi ye Ha nım’ın, kom şu ya lı da ya şa yan ve Mer gup Bey adın da bir “şık”la giz li bir iliş ki si ol du ğu nu öğ ren di ği Dür da ne Ha nım’a yar dım et me siy le, hem ka dın me se le si nin baş -ka bir yö nü hem de Mer gup Be y’in “şık”lı ğı üze rin den alaf ran ga lık ko nu su ikin ci bir te ma ola rak ro ma na dâ hil olur. Ah met Mit hat Efen di’nin ger çek lik-ro man iliş ki si üze ri ne dü şün ce le ri ni de bul du ğu muz ro man da, fark lı an la tı cı tip le ri nin birara da kul -la nıl dı ğı da gö rül mek te dir [Esen, 2006: 68-71].
Ay nı yıl ya yım la nan Vah ro ma nı da ka dın ve ka dı nın top lum da ki ye ri me se le siy -le il gi li dir. Son de re ce gü zel ve her ba kım dan ken di si ni iyi ye tiş tir miş bir ka dı nın (Fer da ne Ha nım), çir kin ve kıs kanç bir ko ca nın ade ta esi ri gi bi ya şa mak zo run da kal -ma sı, top lum ha ya tı na bi raz ka tıl -ma ya ça lış tı ğın da ise ken di si ne bir “şık”ın mu sal lat ol ma sı ile ya şa dı ğı fe la ket bo yu tun da olay la rın an la tıl dı ğı bir ro man dır. Ro ma nın en il ginç ta ra fı, da ha son ra Hü se yin Rah mi’nin ro ma nı na is mi ni ve re cek “şık” ti pi nin ade ta ta ri fi ni ver me si ve ay rın tı lı bir tas vi ri ni yap ma sı dır. Bu ti pin kar şı sın da ya za rın “bir lik te tak dim den as la vaz ge çe me di ği” [En gi nün, 2006: 203] bir olum lu er kek ti pi de bu lun mak ta dır ve ro ma nın so nun da ko ca sı ölen Fer da ne Ha nım onun la ev le nir.
Aca yib-i Alem, Ah met Mit hat Efen di’nin Ju les Ver ne’e öy kü ne rek ka le me al dı ğı bir se ya hat ro ma nı dır. “Bu gün va pur yap ma ya kal kış[an], ya rın ba lon ile ha va ya çık ma ya ça lış[an]” [Ah met Mit hat Efen di, 2000b: 3] Sup hi Bey’in, ar ka da şı Hi ca bî ile ger çek leş -tir dik le ri “fen nî” se ya hat ve bu se ya hat te kar şı laş tık la rı il gi çe ki ci olay lar an la tı lır.
1884 yı lın da ya yım la nan Es rar-ı Ci na yat ile Ah met Mit hat Efen di ilk po li si ye ro ma nın ör ne ği ni ve rir. Ede bi ya tı mız da çok faz la ge liş me im kâ nı bu la ma yan bu tü rün as lın da Es rarı Ci na yat’la çok da kö tü bir baş lan gıç yap ma dı ğı söy le ne bi lir. Po -li si ye ro ma nın he men bü tün un sur la rı bu ro man da var dır: Es ra ren giz bir ci na yet, bu ci na ye ti so ruş tu ran ze ki ve güç lük ler den yıl ma yan bir de dek tif, ci na ye tin ay dın la tıl ma sın da rol alan ba sın, suç lu la ra yar dım cı olan üst dü zey dev let adam la rı, ola yın ay dın lan ma sı na en gel ol mak için cin sel ca zi be sin den ya rar la nı lan ka dın lar, aşk, kıs -kanç lık… An cak bel ki uzun uza dı ya tar tı şıl ma sı ge re ken se bep ler le ro man cı la rı mız po li si ye ye faz la rağ bet et me miş tir. Ah met Mit hat Efen di bu tü rü da ha son ra de ne me di ği gi bi di ğer ro man cı la rı mız da bu tür de dik ka te de ğer eser ler ver me miş ler dir. Bu -gü ne ka dar da ro man tü rü için de po li si ye nin önem li bir yer edi ne bil di ği söy le ne mez. Ah met Mit hat Efen di, 1885 yı lın da Le ta ifi Ri va yat’ın dört cü zü nü da ha neş re der: Bah ti yar lık, Cin li Han, Obur, Bir Töv be kâr. Bun lar dan Bah ti yar lık ro man ta ri hi miz içe ri sin de iki ba kım dan önem li dir. Bi rin ci ola rak bu ro man, ge nel lik le ede bi -yat ta rih le ri miz de Na bi za de Na zım’ın Ka ra bi bik’i gös te ril se de, ilk köy ro ma nı dır [Okay, 1990: 110115]; ro ma nın iki kah ra ma nın dan bi ri nin (Şi na si) ha ya tı nın önem -li bir kıs mı bir köy de ve köy lü ler ara sın da ge çer. İkin ci ola rak bu ro man da ya zar, alaf ran ga ti pin Fe la tun Be y’e gö re da ha ge liş miş bir ör ne ği ni çı ka rır kar şı mı za. Se -nai, kur naz lı ğıy la, sa de ce ken di si ne de ğil çev re si ne de za rar ver me siy le Fe la tun Bey’e gö re daha olum suz bir tip tir. Fe la tun Bey ro ma nın so nun da yap tık la rın dan piş man olur ken Se nai tam ter si ne ken di si ne mi ras ka lan ser ve ti tü ket tik ten son ra do lan -dı rı cı lık la ye ni bir ser vet edi nip Av ru pa’ya ka çar. Ay rı ca Ba tı lı ha yat tar zı na iliş kin dav ra nış ka lıp la rı Se na i’de Fe la tun Bey’de ki gi bi iğ re ti dur maz. Onun da Fe la tun Bey gi bi gü lünç ta raf la rı var dır, fa kat o ay nı za man da iti ci dir de. Se na i, Ber na Mo ran’ın üze rin de dur du ğu [Mo ran, 1983: 219226] “ap tal, ca hil ve gü lünç” ilk alaf ran ga lar la “oku muş, ze ki ve teh li ke li” alaf ran ga lar ara sın da, Sü ru ri Efen di’ye gö re bi -raz da ha son ra ki le re yak laş mış bir ge çiş dö ne mi alaf ran ga sı dır.
Bah ti yar lık’la ay nı yıl ya yım la nan Hay ret, kur gu suy la po li si ye ye de yak la şan bir ma ce ra ro ma nı dır. İs tan bul Bü yü ka da’da baş la yan olay lar, Av ru pa ül ke le ri ve Ame ri ka’ya ka dar uza nan ge niş bir coğ raf ya ya ya yıl mış, ge ri ye dö nüş ler le za man da ge niş le miş tir. İn ci En gi nün’ün be lirt ti ği gi bi, ma ce ra ro man la rı Ah met Mit hat Efen di’ye “me kân da ve ya za man da uza ğa ka çış” ve “sos yal, hat ta si ya sî ko nu lar da gö rüş le ri ni da ha ra hat açık la ma fır sa tı nı ver di ği gi bi, bir çe şit ma sal dün ya sı oluş tur ma sı -nı da sağ lar” [En gi nün, 2006: 219].
Ro man tü rün de Ah met Mit hat Efen di’den son ra en faz la ürün ve ren ya zar lar dan bi ri olan Meh met Ce lal’in, ro man dan zi ya de uzun hi kâ ye ola rak ad lan dı rı la bi le cek ilk ve rim le ri 1886 yı lın da ya yım lan mış tır. Son ra ki yıl lar da iri li ufak lı pek çok hi kâ ye ve ro ma na im za ata cak olan Meh met Ce lal, her iki tür de de dik ka te de ğer bir var lık gös te re me miş tir. Bu na kar şı lık Türk ro ma nın da bü yük bir de ği şi mi ger çek leş ti re cek olan Ha lit Zi ya’nın ilk ro ma nı olan Se fi le de 1886 yı lın da ka le me alın mış tır. İz
-mir’de Hiz met ga ze te sin de tef ri ka edi len, ya yım iz ni alı na ma dı ğı için ki tap ola rak ba sı la ma yan bu ro man, rea list tek nik le rin ace mi ce de ol sa bi linç li ola rak uy gu lan ma -ya ça lı şıl dı ğı ilk eser dir.6Ha lit Zi ya’nın Bir İz di va cın Ta rihi Mu aşa ka sı ve Bir Muh
-tı ra nın Son Yap rak la rı ad lı uzun hi kâ ye le ri de 1888 yı lın da ba sı la cak -tır. Hiz met’te ya yım la dı ğı di ğer hi kâ ye le ri ve Ne mi de, Bir Ölü nün Def te ri, Fer di ve Şü re kâ sı ro -man la rıy la 1896 yı lı na ka dar İz mir’de ol duk ça ta nı nan ve İs tan bul mat bu atın da da adın dan söz et ti ren Ha lit Zi ya, bu ta rih te İs tan bul’a gi de cek ve Ser veti Fü nun top -lu -lu ğu na ka tı la cak tır. Rea list ro ma nın yet kin ör nek le ri ni İs tan bul’da ve re cek olan Ha lit Zi ya’nın İz mir dev re sin de yaz dı ğı ro man lar la bir ba kı ma uzun bir ha zır lık dev re si ge çir di ği söy le ne bi lir. Ba zı ku sur la rı bu lun mak la bir lik te Ne mi de, Fer di ve Şü -re kâ sı ve özel lik le de Bir Ölü nün Def te ri, -rea list üs lu bun dik ka te de ğer ör nek le ri dir. Bir ta raf tan Leta ifi Ri va yat se ri si ni sür dü ren Ah met Mit hat Efen di di ğer ta raf -tan he men her yıl bir ya da bir kaç ro man da ya yım la mak ta dır. Bun lar içe ri sin de 1888’de ba sı lan Ar na vut lar Sol yot lar Ah met Mit hat Efen di’nin, Os man lı cı lık ide olo ji si içe ri sin de de ğer len di ri le bi le cek dü şün ce le ri ni di le ge tir di ği ro man la rın dan bi ri dir. Olay la rın et nik ola rak Ar na vut ol du ğu hal de son ra dan Rum la şan Sol yot hal kıy la Müs lü manAr na vut lar ara sın da geç ti ği bu ro man da, bir aşk hi kâ ye si nin ar ka pla nın da Bal kan lar ’da ki çok mil let li ve çok din li ya pı nın do ğur du ğu so run lar iş len mek te ve çö züm ola rak Os man lı Dev le ti’nin “fi kir ce it ti hat” po li ti ka sı nın de va mı öne ril -mek te dir. Ya za ra gö re Os man lı Dev le ti’nin fet het ti ği yer ler de ki halk la rın din le ri ne ve kül tür le ri ne mü da ha le et me me si sa ye sin de bu böl ge de fark lı ka vim ve din le re men sup halk lar yüz yıl lar bo yun ca ba rış içe ri sin de ya şa mış lar dır. Bu gün Ba tı lı dev -let le rin bu halk la rı kış kırt ma sı ba rı şın bo zul ma sı na yol aç mış tır. Do la yı sıy la çö züm bu mü da ha le le re ka pıl ma mak ve Os man lı bir li ği ni mu ha fa za et mek le ger çek le şe cek -tir. Ya zar ben zer tez le ri da ha son ra Gö nül lü ro ma nın da da di le ge ti re cek -tir.
1889 yı lın da ro man cı lar kad ro su na iki ya zar da ha ka tıl mış tır: Şık ro ma nıy la Hü -se yin Rah mi ve Ser gü zeşt’le Sa mi Pa şa za de Se za i. Ah met Mit hat Efen di’nin Fe la tun Bey ile ilk ör ne ği ni ver di ği ve son ra di ğer ro man la rın da ki ba zı ör nek ler le ge liş tir di -ği alaf ran ga ti pin bel ki bi raz da ha gü lünç ta ra fı öne çı kan bir ben ze ri ni, Hü se yin Rah mi Şık ro ma nın da Şa tır za de Şöh ret Be y’in şah sın da ki şi leş tir miş tir. Hü se yin Rah mi’ye ya zar lık yo lu nu açan, yaz dık la rı nı ga ze te sin de ya yım la ya rak onu teş vik eden Ah met Mit hat Efen di’dir. Hü se yin Rah mi, Ah met Mit hat Efen di’nin izin de dir, fa kat onun baş lat tı ğı çiz gi yi ge liş tir mek bir ya na ay nı ba şa rı yı bi le gös te re me miş tir. Özel lik le bu ilk ro ma nı ba sit ve ace mi ce bir Ah met Mit hat tak li di dir. Bu na kar şı lık Sami Paşazade Se za i, bu ro ma nın da nis pe ten tü rün baş lan gıç so run la rı nı aş mış bir ka lem ola rak çı kar kar şı mı za. Ger çi rea list üs lup ta ka le me al ma ya ça lış tı ğı bu ro ma nın da, Se za i’nin de ace mi lik le ri var dır; özel lik le rea list akım içe ri sin de hoş gö rül me ye cek ka dar ya za rın ara ya gi riş le ri, ro man ki şi le ri hak kın da yo rum lar yap ma sı ro
man tik ler den ge len ve de vam eden özel lik ler dir [Bağ cı, 2004: 7-16]. Do la yı sıy la Ser gü zeşt’i ro man tizm den rea liz me, rea list özel lik le ri da ha ağır ba san bir ge çiş dö -ne mi ese ri ola rak ka bul et mek ge re kir.
1890 yı lın da Ah met Mit hat Efen di ve Meh met Ce lal’in ro man la rın dan baş ka Ah met Ra sim ve Na bi za de Na zım’ın da bi rer ese ri ya yım lan mış tır. Bun lar dan Gü zel Ele ni Ah met Ra sim’in men sur şi ir üs lu buy la ka le me al dı ğı bir uzun hi kâ ye dir. Eleş tir men le rin uzun hi kâ ye mi ro man mı say mak ge rek ti ği ko nu sun da ikir cim de kal dık -la rı Ka ra bi bik, ede bi yat ta ri hi ne iliş kin ki tap -la rın ço ğun da köy ko nu su nu iş le yen ilk eser ola rak zik re di lir. An cak yu ka rı da be lirt ti ği miz üze re, bu hü küm ve ri lir ken Ah -met Mit hat Efen di’nin Bah ti yar lık’ı gör mez den ge lin mek te dir. Na bi za de Na zım’ın bu kı sa ro ma nın/uzun hi kâ ye nin ön sö zün de yaz dık la rı önem li dir ve bir çe şit kı sa rea -lizm be yan na me si dir. Bu ön söz, ya za rın rea liz mi Ah met Mit hat Efen di’nin ak si ne doğ ru an la dı ğı nı gös te rir. An cak –da ha son ra Zeh ra’da gö rü le ce ği üze re– uy gu la ma ba kı mın dan o da ro man tiz min et ki sin den tam ola rak kur tu la bil miş de ğil dir.
1891 yı lı nın ro man da en önem li ge liş me si kuş ku suz Mü şa he dat’ın ya yım lan -ma sı dır. Ah met Mit hat Efen di’nin Na bi za de Na zım’la ro -man, özel lik le de ro -man tizm ve rea lizm/na tu ra lizm ko nu sun da gir di ği tar tış ma nın [Gök çek, 2010b: 235250] he men aka bin de, “ta bi î/na tü ra list” bir ro man ör ne ği ol mak üze re ka le me al dı ğı Mü şa -he dat, Türk ro ma nı nın en il ginç eser le rin den bi ri dir. Ön sö zün de ro man hak kın da ki dü şün ce le ri ni de an la tan ve özel lik le Emi le Zo la’nın tem sil et ti ği ro man an la yı şı na ni çin kar şı çık tı ğı nı ifa de eden Ah met Mit hat Efen di, ro ma nın “ta bi îli ği nin me dar-ı aza mı” [Ah met Mit hat Efen di, 2006: 11-18] ol mak üze re ya zar sı fa tıy la ken di si ni de ro ma nın ki şi le ri ara sın da kur gu la mış tır. Bu yön tem çok da ha son ra An dre Gi de’in Kal pa zan lar ro ma nın da gö rü le cek tir [Mo ran, 1983: 58]. Mü şa he dat’ın en önem li ta raf la rın dan bi ri olan, ro ma nın ya zı lı şı nın ro ma nın ko nu su ha li ne ge ti ril me si yön te mi -ni 18. yüz yıl İn gi liz ro man cı sı Law ren ce Ster ne, Thris tam Shandy’de kul lan mış tır [Mo ran, 1983: 58]. Ah met Mit hat Efen di’nin Ster ne’i oku du ğu na da ir bir bil gi ye sa -hip de ği liz. Her han gi bir ya zar dan esin len di ğin de bu nu ön sö zün de be lir ten Ah met Mit hat’ın Mü şa he dat ön sö zün de böy le bir bil gi ver me me si ne ba ka rak bu ben zer li ğin te sa dü fî ol du ğu nu söy le ye bi li riz. Mü şa he dat’ta Ah met Mit hat Efen di’nin uy gu la dı ğı bir baş ka ye ni an la tım tek ni ği de, ro ma nın ya zıl ma sı ey le mi ne ro man ki şi le ri ni kat -ma sı dır. Bu yön tem de da ha son ra L. Pran del lo’nun Al tı Şa hıs Ya za rı nı Arı yor ad lı oyu nun da gö rü le cek tir [Mo ran, 1983: 57-58]. Mü şa he dat’ta Ah met Mit hat Efen di, Ya vuz De mir’in be lirt ti ği gi bi, na tü ra list bir ro man yaz mak is ter ken far kın da ol ma -dan bu gün post mo dern ro ma nın en önem li özel li ği sa ya bi le ce ği miz “üst kur ma ca” yön te mi ni uy gu la mış olur [De mir, 2002: 82-83]. Ah met Mit hat’ın ama cı, yu ka rı da be lirt ti ği miz üze re, Emi le Zo la’nın tem sil et ti ği ve biz de de Ha lit Zi ya, Na bi za de Na zım gi bi ro man cı la rın ade ta ro man tü rü için mut lak ve tek üs lup ol du ğu nu ile ri sür -dük le ri na tü ra list tarz da bir ro ma nın ger çek te na sıl ol ma sı ge rek ti ği ni ör nek le mek tir. Na bi za de Na zım’la gir di ği tar tış ma do la yı sıy la yaz dı ğı ya zı lar dan, bu tar tış ma nın
so nun da ya yım la dı ğı ki tap tan [Ah met Mit hat Efen di/Esen 1890/2003] ve Mü şa he -dat’ın ön sö zün de yaz dık la rın dan onun rea lizm ve na tü ra liz mi, ro man da an la tı lan olay la rın ger çek ha yat ta ya şan mış ve ya ya şa na na bi re bir ben zer ol ma sı bi çi min de an la dı ğı nı bi li yo ruz. Bu an la yı şa bağ lı ola rak, Mü şa he dat’ın ger çek lik le iliş ki si ni sağ lam laş tır mak için ken di si ni ya zar ola rak ro man ki şi le ri ara sı na kat tı ğı nı ön söz de be lir tir. Ay rı ca yaz dık la rı nı bir ta kım kim se ler den –ki on lar ro ma nın ki şi le ri dir ve an lat tık la rı ken di baş la rın dan geç miş tir– din le ye rek, bir ba kı ma “bel ge le ye rek” ak tar -ma is te ği, böy le ce ay nı za -man da ro -ma nın na sıl kur gu lan dı ğı nı da an lat mış ol -ma sı, onun bel ki far kı na var mak sı zın ro man tek ni ği ba kı mın dan ye ni lik ler ya rat ma sı na yol aç mış tır. An cak bu far kın da ol ma yı şı büs bü tün te sa düf ola rak da an la ma mak ge re kir. Çün kü bir çok ro ma nın da gö rü len fark lı an la tım yön tem le ri, onun sa na tı üze rin de dü -şü nen ve ye ni lik le re açık bir ya zar ol du ğu nun ka nı tı dır. Do la yı sıy la Mü şa he dat’ın, Ah met Mit hat Efen di’nin yıl lar dır sür dür dü ğü ro man sa na tın da gel di ği us ta lı ğın bir so nu cu ve gös ter ge si ol du ğu nu ka bul et mek ge re kir.
1891 yı lın da, da ha çok fik rî yö nü ve ho ca lı ğıy la Tan zi mat dev rin de et ki li bir isim olan Mi zan cı Mu rat’ın Tur fan da mı Yok sa Tur fa mı ad lı ro ma nı da ya yım lan mış tır. Ya za rın da ha çok İs lam cı lık ve kıs men de Türk çü lük ide olo ji si ne yak la şan fi -kir le ri ni di le ge tir mek için bir araç ola rak kul lan dı ğı bu eser, ro man tü rü ba kı mın dan son de re ce ba şa rı sız dır.
Ah met Ra sim’in İlk Sev gi, Meh met Ce lal’in Mar ge rit ve Hâ lâ Se vi yor Ya hut İf ti rak ad lı, ro man dan zi ya de hi kâ ye tü rü ne ya kın olan eser le ri de bu yıl ya yım lan mış tır. Hü se yin Ca hit’in, he nüz 16 ya şın day ken Ah met Mit hat Efen di’ye öy kü ne rek ka le me al dı ğı ve da ha son ra ken di si nin de ha tır la mak is te me di ği Na di de de bu yıl ya -yım la nan ro man lar ara sın da dır.
1890’lar da, ön ce ki yıl lar la kar şı laş tı rıl dı ğın da, ya yım la nan ro man sa yı sın da be -lir gin bir ar tış ol du ğu gö rül mek te dir. Özel lik le Meh met Ce lal’in bu yıl lar da bir bi ri pe şi sı ra ya yım la dı ğı uzun hi kâ ye ve ro man lar dik ka ti çe ker. Ço ğu on beş yir mi say fa lık bir uzun hi kâ ye den iba ret olan bu ki tap la rın ba zı la rı şun lar dır: Kü çük Ge lin, El -vah-ı Sev da (1892), Mu hab bet-i Ma de ra ne, Mev’id-i Mü lâ kat, Kar lar Al tın da (1893), Bir Ka dı nın Ha ya tı, Zeh ra, Ol ga, Bir Pe de rin Ser gü zeş ti (1894), Mü kâ fat, Dâ men-âlû de, Ak Saç lar (1895), Mü zey yen (1898), Sol gun Ya di gâr lar, Sa mi mi yet, İs kam bil, Se fidser (1899). Ser veti Fü nuncu lar la, özel lik le de Hü se yin Ca hit’le gir di ği po le mik ler le de bu yıl lar da adı nı ga ze te ve der gi ler de sık ça gör dü ğü müz Meh met Ce lal’in hi kâ ye ve ro man la rı nın ede bi ya tı mız da ka lı cı bir et ki bı rak tı ğı söy le ne -mez. Yi ne bu yıl lar da ede bi yat sah ne si ne çı kan ve bir kaç ro ma nıy la ta nı nan Ve ci hi’yi de son ra ki yıl lar da unu tu la cak ro man cı lar ara sın da sa ya bi li riz. Onun 1890’lı yıl la rı dol du ran yir mi ci va rın da ro ma nın dan en çok ta nı nan lar 1895’te ya yım la nan Meh cu re ve Mihri Dil ile 1898’de ba sı lan Hik met’tir. Ro man tik üs lup la ka le me al dı ğı ro -man la rın da Na mık Ke mal’in sa nat kâ ra ne üs lu bu nun et ki si gö rü lür. O da Meh met Ce lal gi bi ro man tü rün de ka lı cı bir et ki bı ra ka ma yan ya zar lar dan dır.
1890’lı yıl lar da ye ni isim le rin ka tı lı mıy la hi kâ ye ve ro man ala nın da ki eser le rin sa yı sı geç miş yıl la ra gö re önem li bir ar tış gös ter miş tir. Bu ya zı nın kap sa mı için de bu yıl lar da ba sı lan ro man la rın hep sin den söz et mek müm kün de ğil dir. Bun lar içe ri sin -de, ön ce ki yıl lar la kı yas lan dı ğın da ar tık da ha az eser ve ren Ah met Mit hat Efen di’nin 1892 yı lın da ya yım la nan Ah met Me tin ve Şir zat ro ma nı nı an mak ge re kir. Ah met Mit hat Efen di’nin bir çok ro ma nın da gör dü ğü müz Os man lı cı lık fik ri ya tı na ya kın du ru -şu na mu ka bil bu ro man da Türk çü bir yak la şım la kar şı la şı rız. Da ha ön ce ro ma nı bu yö nüy le in ce le yen bir ya zı ya yım lan dı ğı [Gök çek, 2008b: 4154] için bu ra da ay rın -tı sı na gir mi yo ruz.
Ah met Mit hat Efen di’nin Hü se yin Rah mi’den son ra elin den tut tu ğu ve Türk ede bi ya tı na ka zan dır dı ğı bir isim de ilk ka dın ro man cı mız Fat ma Ali ye Ha nım’dır. Ön ce onun Pi er re Lo ti’den çe vir di ği Me ram ro ma nı nı ga ze te sin de “Bir Ka dın” im za sıy la tef ri ka eden Ah met Mit hat Efen di, te lif ro man yaz mak ko nu sun da da onu yü rek len dir miş ve ilk de ne me si olan “Ha yal” baş lık lı ro ma na “Ha ki kat” baş lı ğıy la ikin -ci bir bö lüm ek le ye rek ken di si nin ve öğ ren -ci si nin im za sı nı bir lik te ko ya rak Ha yal ve Ha ki kat adıy la ya yım la mış tır. Ah met Mit hat Efen di gi bi bir “üs tat” ile ken di adı nın birara da bir ki ta bın üze rin de bu lun ma sı nın Fat ma Ali ye Ha nım için na sıl bir gu rur ve si le si ol du ğu tah min edi le bi lir. Ga ze te sin de ya yım la dı ğı ya zı lar la da bir ka dın ro man cı yı ya dır ga yan okur ve eleş tir men le re kar şı Fat ma Ali ye’yi sa vu nan Ah met Mit hat’ın bu des te ği se me re si ni ver miş ve he men er te si yıl Fat ma Ali ye’nin ikin ci ro ma nı –bu kez sa de ce ken di im za sıy la– ya yım lan mış tır. Mu ha da rat’ın, üze rin de im za ol ma sa bir ka dın ta ra fın dan ya zıl dı ğı nı an la mak ne re dey se im kân sız dır. Çün kü bu ro man Fat ma Ali ye’nin Ah met Mit hat Efen di’yi tak lit ede rek ve do la yı sıy la ege men er kek di li ni kul la na rak ka le me al dı ğı bir ro man dır. Ro man tü rü ne ge tir di ği bir kat kı ol ma dı ğı gi bi, Ah met Mit hat Efen di’nin yıl lar içe ri sin de ka zan dı ğı us ta lık tan da uzak -tır.
1890’lı yıl lar da ya yım la nan ve zik re de ğer olan ro man lar dan bi ri, Na bi za de Na zım’ın 1896’da ba sı lan Zeh ra’sı dır. Ah met Mit hat’ın kar şı sın da Ha lit Zi ya ile bir lik te rea list/na tü ra list ro man an la yı şı nı tem sil eden Na bi za de Na zım’ın Ha lit Zi ya öl çü sün de ro man cı mu hay yi le si ne sa hip ol ma yı şı, Zeh ra’nın, tü rü nün ba şa rı lı ör nek le rin -den bi ri ol ma sı nı en gel le miş tir. Zeh ra’da ya za rın Emi le Zo la’ya öy kün dü ğü açık tır. Zo la gi bi, top lu mun her ke si mi ne ait ya şan tı la rı bu top lum ke sim le ri nin dil le ri ni de kul la na rak yan sıt ma ya ça lı şan ya za rın özel lik le Sup hi’yi tu lum ba cı la rın ara sı na sok ma sı E. Zo la’nın ro man la rı nı ha tır la tır. Yer yer iş lev siz tas vir le re de rast lan mak la bir lik te Zeh ra’da ya za rın her un su ru ki şi le rin mi zaç ve ka rak ter le ri ni ta yin edi ci et ken ler ola rak kul lan ma ya ça lış tı ğı bel li dir. Ki şi le rin ka lı tım la ge tir di ği özel lik ler, ye tiş tik le ri çev re ve ya şa dık la rı ha yat bir çe şit ka der gi bi on la rın so nu nu ta yin et mek te dir. Na bi za de Na zım, bir ta kım ku sur la rı na rağ men, na tü ra list ro man an la yı şı nın il ke -le ri ni bu yıl lar da Ha lit Zi ya i-le bir lik te uy gu la yan bir ro man cı dır.
Ha lit Zi ya’nın İs tan bul’a gel dik ten son ra ya yım la dı ğı Mai ve Si yah’ı (1897) ve Aşk-ı Mem nu’su (1900) ile Meh met Ra uf’un Ey lül’ü (1900), Türk ro ma nın da Ser vet-i Fü nuncu la rın be nim se di ği rea liz min il ke le ri nin ta ma men yer leş ti ği ni gös te ren ro man lar dır. Bu yıl lar da ar tık Ah met Mit hat Efen di ede bi yat sah ne sin den bü yük öl çü de çe kil miş, onun tar zı nı de vam et ti ren Hü se yin Rah mi gi bi ya zar lar ise bu tar zı ge liş ti re rek onun bı rak tı ğı nok ta dan da ha ile ri ye gö tü re me miş ler dir. Do la yı sıy la Ser -vet-i Fü nun ya zar la rı nın, özel lik le de Ha lit Zi ya’nın ro man la rıy la, bu tür, Tan zi mat dö ne min de Ah met Mit hat Efen di’nin aç tı ğı yo lun de ğil, Na mık Ke mal’in İn ti bah’la baş lat tı ğı çiz gi nin öne çık ma sıy la yir min ci yüz yı la gir miş tir. Ro man, yüz yıl ba şın dan, özel lik le İkin ci Meş ru ti yet’ten son ra hem muh te va hem de ya pı ve tek nik ba kı -mın dan çe şit li lik ve zen gin lik ka za na rak ede bi ya tı mız da can lı lı ğı nı sür dür müş tür.
KAY NAK LAR
Ah met Mit hat Efen di (1890), “Ro man ve Ro man cı lık Hak kın da ki Mü ta laa mız”, Ter cü man-ı
Ha ki kat, nr. 3547, 2 Ni san.
Ah met Mit hat Efen di (2000a), Yer yü zün de Bir Me lek, (Haz. Nu ri Sağ lam), Türk Dil Ku ru mu Ya yın la rı, An ka ra.
Ah met Mit hat Efen di (2000b), Acayibi Âlem, (Haz. Kâ zım Ye tiş), Türk Dil Ku ru mu Ya yın -la rı, An ka ra.
Ah met Mit hat Efen di (2006), “Ka ri în ile Has bi hal”, Mü şa he dat (Haz. Öz lem Ne mut lu), Öz -gür Ya yın la rı, İs tan bul.
Ah met Mit hat Efen di (Esen 1890/2003), Ah bar-ı Âsâ ra Ta mim-i En zar, Ter cü man-ı Ha ki kat Mat baa sı, İs tan bul, 1307/1890 Ah bar-ı Asa ra Ta mim-i En zar – Ede bi Eser le re Ge nel Bir
Ba kış, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 2003, 168 s.
Bağ cı, Mü ber ra (2004), “Ser gü zeşt Ro ma nı Hak kın da”, Sa mi Pa şa za de Se za i, Ser gü zeşt, Öz -gür Ya yın la rı, İs tan bul.
Bo ra tav, Per tev Nai li (1988), Halk Hi kâ ye le ri ve Halk Hi kâ ye ci li ği, Adam Ya yın la rı, İs tan bul. Ça ğın, Sa ba hat tin (2001), “Olay Ör gü sü Prob le ma ti ği Açı sın dan Ah met Mit hat Efen di’nin ‘Ölüm Al lah’ın Em ri’ Ad lı Ese ri”, Kay se ri ve Yö re si Sa nat ve Ede bi yat Bil gi Şö le ni – Bil
-di ri ler, C. 1, Kay se ri.
Ça ğın, Sa ba hat tin (2003), “Mü sa me ret na me’ye Da ir”, Emin Ni hat, Mü sa me ret na me, (Haz. Sa ba hat tin Ça ğın – Fa zıl Gök çek), Öz gür Ya yın la rı, İs tan bul.
De mir, Ya vuz (2002), Za man Za man İçin de Ro man Ro man İçin de: Mü şa he dat, Der gâh Ya -yın la rı, İs tan bul.
De mir kı ran, Ka bil (2006), “Ka rı Ko ca Ma sa lı’nda Kur gu la nan Okur”, Mer ha ba Ey Mu har rir
– Ah met Mit hat Üze ri ne Eleş ti rel Ya zı lar (Haz. Erol Kö roğ lu – Nü ket Esen), Bo ğa zi çi
Üni ver si te si Ya yı ne vi, İs tan bul, 2006.
En gi nün, İn ci (2006), Ye ni Türk Ede bi ya tı – Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e (1839-1923), Der gâh Ya yın la rı, İs tan bul.
Esen, Nü ket (1999), Ka rı Ko ca Ma sa lı ve Ah met Mit hat Bib li yog raf ya sı, Kaf Ya yın cı lık, İs -tan bul.
Esen, Nü ket (2006), “Dür da ne Ha nım Ro ma nın da An la tım”, Mo dern Türk Ede bi ya tı Üze ri ne
Finn, Ro bert (1984), Türk Ro ma nı (İlk Dö nem 1872-1900), Bil gi Ya yı ne vi, İs tan bul. Gök çek, Fa zıl (2006a), “Don Ki şot’tan Ah met Mit hat Efen di’ye”, Ege Üni ver si te si Türk Di
-li ve Ede bi ya tı Araş tır ma la rı Der gi si, S. 12, İz mir.
Gök çek Fa zıl (2006b), Os man lı Ka pı sın da Bü yü mek – Ah met Mit hat Efen di’nin Hi kâ ye ve
Ro man la rın da Gay ri müs lim Os man lı lar, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul.
Gök çek, Fa zıl (2007), “Mon te Cris to Kon tu Ro ma nı nın Ah met Mit hat Efen di’ye Et ki si”, Tun
-ca Kor tan ta mer İçin, Ege Üni ver si te si Ya yı nı, İz mir.
Gök çek, Fa zıl (2008a), “Bir Post mo dern An la tı Ör ne ği Ola rak “Feh mi K.’nın Aca yip Se rü ven le ri”nin “Ka rı Ko ca Ma sa lı” ile iliş ki si Üze ri ne”, Hi kâ ye nin Bu gü nü Bu gü nün Hi kâ
-ye si, 80 Son ra sı Türk Hi kâ -ye si Sem poz yu mu, Üm ra ni -ye Be le di -ye si Ya yı nı, İs tan bul.
Gök çek, Fa zıl (2008b), “Ah met Mit hat Efen di ve Türk Dün ya sı”, Ege Üni ver si te si Türk Di li
ve Ede bi ya tı Araş tır ma la rı Der gi si, S. 14, İz mir.
Gök çek, Fa zıl, (2010a), “Ah met Mit hat Efen di’nin Ro man la rın da Yer li Gay ri müs lim le rin Alaf ran ga lı ğı Me se le si”, Ye ni Türk Ede bi ya tı, S. 1, Mart 2010, ss. 59-68.
Gök çek, Fa zıl (2010b), “Ro ma na ve Ro man cı lı ğa Da ir Bir Tar tış ma”, Ömer Fa ruk Hu yu gü
-zel’e Ar ma ğan, Ege Üni ver si te si Ba sı me vi, İz mir.
Hu yu gü zel, Ömer Fa ruk (1984), “Ha lit Zi ya’nın Se fi le Ro ma nın da Rea list Tek nik ler”, Meh
-met Kap lan’a Ar ma ğan, İs tan bul.
İle ri, Se lim (2009), “Mü sa me ret na me’nin Bi lin me yen Ya za rı”, Za man Ga ze te si Cu mar te si Eki, 4 Ni san.
Mo ran, Ber na (1983), Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul. Okay, Or han (1990), “Türk Ro ma nı na Köy Mev zuu nun Gi ri şin de Unu tu lan Bir İsim: Ah met
Mid hat Efen di”, Sa nat ve Ede bi yat Ya zı la rı, Der gâh Ya yın la rı, İs tan bul. Özön, Mus ta fa Ni hat (1985), Türk çe de Ro man, İle ti şim Ya yın la rı, 2. bs., İs tan bul.
Par la tır, İs ma il (1992), Tan zi mat Ro ma nın da Kö le lik, 2. bs., Türk Ta rih Ku ru mu Ya yın la rı, An ka ra.
Tan pı nar, Ah met Ham di (2006), XIX. Asır Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, Ya pı Kre di Ya yın la rı, İs tan -bul.
