Ekonomi basını ve kamuoyunu aydınlatmadaki önemi

Marnara lletigin Dergbi, Sayt8, Ekin 1991

Mannru Jounal ofcornnunicatiotlr, Nunber:8, October 1994

EKONOMi BASINI

vE

KAMUOYUNU

AY

DINLATM

ADAKi OI.IEMi

Ar$,Giir.$evket Say

gan

MARMARA

UNIVERSITESI

Iletilim

Faktiltesi

l-

Basrn ve

Dkonomi

Herkesin kabul

ettigi gibi

basrn ve ekonomi islevsel olarak stirekli

kargrhkl

etkilegim igerisinde bulunan,

birbirlerini

qekillendiren

kurumlar-dr.

Bu etkilegim in baqlangrcr iilkemizde gergek anlamda 1980 sonras uygu-lamaya konulan ekonomik

politikalaflnln

etkisiyle onaya grktrF diiSiiniilse-de,

ilk

uygulamalan

ekonomi

basurnrn

geng

Cumhuriyetin

1929

Diinya

Ekonomik

Kdzi

ile

birlike

ekonomi

politikalanndaki

degi$ikliEi sraslnda ddnemin "Kadro dergisi" nin etkisi

ile oluqtulu

inkar edilemez.

Bdylelikle

ekonomi basrnmrn

ciddi

anlamda

ilk

uygulamasl "Kadro dergisi"

ile

ortaya grkmg ve

Tiirkiyede

onemli

bir

donemi baglatrruglr. Tiirkiye'de

devletgilik

ideolojik

altyaprsl

ile

tam

hazr

olmamakla

birlikte,

"Kadro dergisi"nin

ya-ylnlan

ile devletgilik doneminin manifestosu

yaratllmrlltlr(

1). Bundan

son-raki

en dnemli ekonomi baslnl adrna drnek 1940 yrllnda grknaya baghyan Ahmet Emin Yalmanln Vatan gazetesinde Fasih

Inalln

ekonomi siitunlafl ve ekonomi konusundaki taruEmalar,baslndaki ekonomi habederinin toplu ola-rak yer aldrgr

giri$imlerdi(2). Aynca

1947 yrhnda

kurular "Yeni Isunbul"

gazetesindeki yanm sayfahk ekonomi

btiliirferi

ve hatta

bir

ara bu sayfanm

bir

sayfaya kadar

gktr&

bilinmektedi{3).

Ekonomi bastnt bu ilklerden son-rada gelilmesine devam etrni$ ve Akis, Forum ve Ydn dergilerinde ekonomi

aglrhkl

bOliimler ve yazllar grkmaya baqlamtgur(4).

Yukanda da

belittigim

gibi

1980 sonra$

Tiirkiye

de ekonomi

ba$nl

gok btiyuk bir gelilme igine girmig ve ftim giinliik gMetelerin ekonomi

sayfa-lafl

bulunmakla

bidikte

sayfa

say

afl

silekli

aflmaktadr.

Aynca bugUn ga-zetelerin baq sayfa haberlerinin genel niteliklerine de bakacak olursak, eko-nomi aErrhkh haberler hergegen

giir

saysal olarak artlq

giisterdili

ve

cuyuda daha fazla

ilgilerdirdigi

goriilecektir. Bdyl edegilmenin altrnda yatan qardaJ arasrnda birincisi

Tiirk

sosyal hayaundaki dinamizm ile

birlikte

eko-nomik konulann agrrhk kazanmasr yani kigiler kaz anglannt kendi bireysel gabalan ile ydnlendirebilme imkant sayesinde her

tiirlii

ekonomik faaliyet konusunda bilgilendirlme

ihdyacldr, ikincisi

Ttirkiye'de deEigik nedenlerle ig ve drq politika konulanna kamuoyunda

ilginin

azalmasl ve

deligik

sosyal sorunlara karqln ortak ekonomik sorunlafln varhgrndan dolayr gazetelerin daha yaygrn bir

okulucu

kitlesine onak sorunlan konusunda mesaj verme

is-tekleridir. Bir

diler

neden olarak farh sosyal konularda basln tek

bk

baskl gmbu olamazken ekonomik

konulada

gok buyiik bir

ki

e adrna baskr grubu olabilmektedir.

Ancak tum ekonomi baslnl aElslndan

bir

delederdirme

yaptlacak olursa, ekonomik konularda ortak

bir

paydanrn yakalanamadlF gdrtilecek-fu. _{Bunda fiiphesiz en Onemli etken ortak} politika

eksikli[idir.

Temel hedef-ler birbirlerinden farkh olunca da ortak politika ii.redlememektedir.

Omk

po-lltika

eksikliginin

rcmelinde ise basnrn bir iqletrne olarak sahiplerinin

g*ar-lan ve uzun d6nem menfaatleridir. Aynca tiim basln

kurulullan

igin ge4erli olan ilan, reklam

bafrmhhlr

ise beraberinde ekonomi basmlmn hareket ala-nrnr losrtlamaktadr.

K.rsacas basntn var oldugundan beri en dnernli sorun olan ve miica-delesi yapllan siyasi anlamdaki basrn dzgiirliigti bugiin belki de nitelik degiq-tLerek, ekonomik

dzgiirliik

ihtiyacr olarak kar$lmua

glkmaktadr. Belki

de bu durum toplumsal fayda ve kamuoyunun aydrnlattlmast agtsrndan gok da-ha buyiik bir tehlike

ta$makadr.

llte

boylesi bir ba$n kendi ana faaliyetleri drlmda ekonomik faaliyetler iginde yer almaya baglayacaktr. Bu durum da basrnrn sermayeye daha saygrh bir nrnrm iginde olmasr _{kagmtlmazdr. Qtinkii} Oncelikle bir ilan, reklam

iligkisi

stiz konusudur, bdyle oluncada reklam ve-ren

_lirketlere

karll

suya sabuna dokunmaz

bir

tavrr iginde olan hatta

belli

ydnlerde onlara iltifatlarda bulunmak zorunda kalacakur. Boyle

bir

ortam da kagrnrlmaz olarak, kamuoyunu aydlnlatma ve yonlendirme i$levledne sahip olan basrn ekonomi konulannda da alternatif gdrii$ledn rahatga ortaya kon-masrndan, tartrErlmasrndan kagmmak zorunda

kalacaktr.

2-

Ekonomi

Bastmn Geliqimi

Ekonomik fa.liyetin olduEu her ortamda

bt

bilgi

ahyedgininde olma-sl kaglnllmazdr. En ilkel paz arda dahi haberle$me olmadan ekonomik faali-yetin olmayacagr kesindir.

Gnegin

yumurta sauclsl

bir kdylii bile

satacagl

malln piyasa deEerini, ibdyaglannrn piyasa degeri gibi bilgilere gereksinimi

vardr.

Bu geresinim doEaldrr ki ekonomik

ili$kiler

karmayklaEtlkqa gogala-cak ve onemi gok daha fazla afiacaktlr'

Alrrca

bu

bilgilerin

stirekli Ye dogru olmasl diger

bir

dnem taSryan taraftrr.

Igte o zaman kapsamh ve sistemli

bir

bilgi

akr$'

haberlesme aBl ve bbyle

bir

yapr iginde ekonomi basrnlna olan ihtiyaq kendiliginden ortaya 9r-kacaktrr.

Bugiinkii

ekonomi basntntn ortaya grkmastda bu gekilde

olmu$ur'

Aynca ekonomi karramtnrn toplum haya[ndaki belirleyici

rolii

de gozoniine ahnacak olu.rsa bireylerin karar verme siirecindeki ekonomik bilgiye ihtiyacr ve

bu

bilgiyi

kullanmadaki

imkanlan

toplumsal ban$rn saElanmaslndaki onemide inkar edilemez. Bugtinkii anlamda en eski ve bugiinde yayrn

haya!-na devam eden ekonomi gazetesi "Public

l-edge"dir.iki

yiizyrldan beri

Ingil-tere'de

yayna

devam eden bu gazete sekiz sayfadan ibaret olup 1760

ylmda

ilk

saysr

grkmrgtr(s). BilindiEi gibi

18.

yiizyrl

sanayi devriminin ba$ladrBr ve etkilerinin

ilk

olarak ingiltere'de

gdriildiigii

bir ddnemdir.

Telnoloji

kav-ramrmn ortaya ElktrEl toplu

itetim

anlayrqlnrn gegerli otduEu bu donemde hem ulusal hemde uluslararasr i9 boliimiinun arttlEr gdriilecektir.

Kiqiler

mal ve hizmet ihtiyaglannl ka$llamada pMara baElanmaya baqlamlltrr' Berabe-rinde

ulaltrrma imkanlarlnln

geliftirilmesi

, pazadama

usullerinin

yaygrn-lalnnlmasr igin bir baskrda

kendililinden

olugmuqtur. Ticarede

utsa$n

kili-Iei hyatlan, hyat

deligiklerini

gunliik olarak tiErenmek ve $artlar aleyhlerine dtinmeden 6nce sipariqlerin vermek

ihtiyaglndadr'

Satlcllarm ve ahcrlann bazl temel mallarl allp satabilmeleri igin serbest pazarhkla

fiyatlafl

oluqtura-bilecekleri piyasalara ihtiyag

duyulmaKadr.

AnlaE dlgl gibi sanayi devrimi bugiinku

bilgi

toplumununda temelledni atrru9 ve siirekli,

do!ru bilgi

aktgt-nrn

gereklilini

onaya grkarmrqnr. Utuslararasl baslnda da gdriilecegi gibi bu ddnem ekonomi baslIrnrn dogulunuda

hazlrlamlltrr'

Ekonomi basrnrnm temel fonksiyonlaflndan olan

kiz

dncesi ve

kriz

donemterindeki kamuoyunu aydlnlatma, ydnetimi uyarma iglevleri

gegtiEi-miz

1994

yh

baqlnda gerqeklesen ekonomik kriz d0neminde faz laslyla yeri-ne getirmigtir. Ancak ekonomi baslntnrn bu konuda zaylf ydnleride yok

de-lildir.

Ornelin

ekomomik gerqekleri olduEundan

biiyiik

veya

kiigiik

goste-.ltdlgi

du-*lardu

"konomi

bastnr prestij kayblna ugramaktadr' Ancak boy-le durumtarda da ortaya basrnln holdingleri ile olan

ililkileri

ortaya

grknak-tadr.

Bazt bastn kuruluglartnrn yaklagrm ve yorum

fatklltklan

yan kuruluqu olduklan holdinglerin

e*isinden

kaynaklanmaktadlr' Ancak genelde asgan mtqterekte bulugmuglardfi. (1994

kizi

buna

iyi

bir

6rnektir') Bunda da her basin kurulugunun

bir

igletme olarak ekonomik konjonKijrden

etkilenmesi-nin sdz konusu olmaslndan kaynaklanmaktadr.

Bugiin ekonomi basml ekonominin temel sorunlanndan olan halk ka-pitilazizasyonunun gergekleEmesinde roli.i inkar edilemez. Bu et.ki

endirek

goztikse

de

olmazsa olmaz

bir

onem ta$r. Ekonomideki

aksakl*lar,

suisti-maller, tekelleqme, kartelle$menin karErslnda teorik olarak bir engeldir.

An-cak bu baErmsE, objektif bir baslnla mtimkiindiir. Ekonomi basrmnm

iki

so-rumluluEu

vardr. Birincisi doFu

yapllanl desteklemelq ikincisi yanhg yapr-lanlan agrkhk ve

karalhllkla

elegtirerek kargrt gtiriigii onaya

koymakff.

An-cak bu sorunluluk yerine getirilirken onemli

bir

faktorde kalifiye eleman

ih-tiyagldr.

Bu ihtiyag beraberinde kali@yi de etkileyecelq temel iSlevi olan ka-muoyunu aydmlatma iElevinin gergek anlamryla yerine getirecektir.

Ornelin

kavram karmaqasma dii$miiq ve manUpilasyonlara aglk

bir

ekonomi bastnr boylece saygrnhlrnl, inandlnclllEmrda

yitirecektir.

OrneEin biitge agrklan-nln az

alnas

ile

ilgili

olarak bir ba$andan siyasi

iKidar

tarafindan bahsedilir-ken ekonomi basrnrnrn olayr

do!ru

algrlayrq

bigimi

kaliliye

elernanlar

ile

miimkiindi.ir. Bilanqo okuyamayan, makyajlan gozemeyen

bi

gazeteci

do-laldr

ki

kendisine aktafllan

bilgileride

aynen

yansltacaktf.

Son donemde bu durum nirclik deEiltirerek ekonomi basmntn bugtin " _{once spektilasyonunu yapryor, sonra maniipUle ediyor" dii$iincesi}

yaygrn-dr(6).

Yafl

kamusal

bir

mal olan basrn

boylelikle

remel i$levlerinden olan sosyal faydayl ortadan kaldrrarak , 6zel mal sutiisiine gberek bireysel fayda-yr _{dn plana glkarma EeliEkisine} di.ilmekredir.Ciinkii giiniimiizde basrn i$let-me olarak sermaye piyasasrndan ve borsa dan menfat saglamaktadr. Bdyle-sine

bil iligk

benberinde pozitif ve negatif olmak iizere

iki

ihtima.li ortaya gr-karrnaKadr.

Birincisi

negatifyonden sermaye piyasasrnda faaliyet giisteren

bk

basrn beraberinde sosyal sorurnlulugu konusunda kugkular

uyandracak-tr.

ikincisi pozitif ydnden, sermaye piyasastndan

olabildilince

yararlanan ve faydalaflnr yalryan

bir

basrn sermaye piyasasr ve borsaurn geliqmesi igin olumlu nim

imkanlaflnr

kullanacak

boylelikle

Demokatik

Ekonominin en dnemli kurumlallnln gelilmesine katklda

bulunmul

olacaklardlr. Bu

iki

gO-rtil

basrnln sermaye piyasasr ve borsada faaliyetleri arttrkga

karll

karqlya ge-leceklerdir.

Boylesine

ka$lltkh

giiriillerin

oldugu

bt

o

amda ekonomi baslnmrn daha sorumlu olmasr gerekmektedir.

Tabidf

ki

bu sorumluluk yerine gedr-mediEi durumlarda _{toplumun giiveni sarsrlacaktf. Bu} da 4.kuvet olan basr-nrn

kuwetler

ayrnmndaki yerinin sarsllmasnr kagtnrlmaz hale gedrccekdr.

Aynca

vugulanmasr gereken bir

diler

konuda ekonomi ba$nlntn sermayc piyasasr ve borsa ile

ilgili

mamtipijle edilmesi ve etmesi beraberinde ilan rek_

Iam iliEkisinin de sadece ekonomi basmrn degil

fim

basrn iQin sorun

olmasr-dr.

Ancak gunda belirtmeliyim

ki

basrn kuruluSlannm sade.e sanl gelideriy-le yaEamalan da imkansrzdr ve ilan reklam

geli

eri finansal anlamda basrn i$etmesini donduren en onemli gelir kaynaEldr. Ancak burada gok ince

bir

dengenin kurulmasl

gereknektedir.

Boylesine yaqamsal oneme sahip olan ilan, reklam

gelirlerinin

ekonomi basrnlnln

objektifligine

ve bagrmslzllgrnl zedelememesi ayrica 6nem

tallr(7). Goriildiigii

gibi ekonomi baslnlnln

ko-muoyunun aydrnlatrlmasr ilkesinde iistlenmiS oldugu

sorunluluk

gok ince dengeler iizerinde _{gergeklegtirilmektedir. Kendi Ekadafl} igin yapllan manii-pilasyon

belli

bir

sermaye grubuna yapllan gelir transferinde araclhk yap-maktan tjteye giuneyecektir. Baslnln ekonomik baElmslzhglnn saglanmasl veya giidtirnlu basln olmamasmln sallanmast ancak roplumsal menfaatlerin rchlikeye dU$Utiigii anda gijziim bulunmaya gah$lmasl ile ha.lledilemez. C0-ziim baslnrn

ozgiidiigiin[

tehlikeye aacak

iliqkilerin

yalamaslna imkan ver-memektir.

Ekonomi baslnl unutulmamalldfi ki

bir

iilkenin uygulanan ekonomi

politikalannln

ba.lafl$ndaki

r0lii

inkar edilemez. Siyasi iktidartn uygulama-ya

koydulu

kurailu

toplum tarafindan benimsenip uygulandrF olgiide

ba$a-nya ulagr.

Toplumu benimsemesi ise dogru,

hlzh

aydlnlatrlmasr

ile

mijm-kiindit.

Bu konuda ekonomi baslnlnln sorumlulupuda anlaqtlacalt

gibi

gok daha fazla ortacaktr. Bu sorumluluk kamuyunun aydtnlamastntn yantnda st-yasi ikddar agrsrndan da bir emniyet siibabl niteligin m$maktadr. Ahnan ka-ratar

i''r

yedlmi$ elemanladan kurul

uobjeKif

ve baElmslz bir ekonomi basF nrnm siizgeqinden gegerek hatall, toplumsal maliyetleri ytiksek olacak uygu-lamalarda uyan

giirevini

yerine

getirmi! olacaktr.

Bugiin sermayenin ve giderek

"biiyiik

sermaye" olarak tanlmlanabi-lecek gruplann bu sistemdeki yerlerini almalarlndan

soffa

basm- devlet ili$-kisi yerini sermaye - basln iliqkisine

bfakmaktadf.

Bastntn

devle

e olan si-yasi ve beraberinde ekonomik

ililkisi

giinumtizin kabul gdren ekomomik sis-temin geregi olarak (piyasa ekonomisi) ekonomi kendi

dinamikleri

iginde devletin

alrrhlr

mutlak olarak

azalmgtr.

Bu da beraberinde

basln[

selmaye gruplanyla olan iliEkisinde Onemli bir geligmenin ortaya glkrnaslna neden

ol-muqtur. Sermaye basln iliSkisini

birbidnin

igine _Segmiq

iki

alamada incele-mek

do!ru

olur.

1-

Basrnr, sermaye gruplarlnln parasal desteEine bagrmllhEl (reklam, yardtm v.s.)

2-

Basrn sektdrtiniin doErudan

biiyiik

sermaye, denetimine girmesi. 1990'h yrllann bagrnda popUler gazete ve dergilerin oluqturdufu sek-tdr pastasrnrn

I

Trilyon

lira civannda oldugu tahrnin edilmekt€dir. Bu

yrlhk

cironun yiizde

70'lik boltimiinii

gazete ve dergi satr$

gelirleri

olugtururken ytizde 30'luk

bdltmii

de basna verilen reklarnlardan sallamyor. Ancak enf-lasyonist ortamda giidintiideki bu parasal biiyiikluge kar$hk

yitde

l'lere ya-krn, gok

dgiik

bir kar marjryla gahsrnak zorunda kalmas beraberinde ekono-mik

babmsrhErn

tehlikeye diilmesine bununda toplumsal anlamda

bilginin

dagrmlmlna etkisinin olumsuz yainde olmasl sonucunu doEuacakur. Bera-berinde tekellegme ve holdinglerin _{yan kurulugu olma yoluda agllmls}

olacak-tlr.

Burdan da anlalllaca&

gibi bilginin

sebesr dola$rml engellenmi0 ve top-lumsal kalkrnmamn ivmesi

diittiriilmtil

olacaktr.

SON

SOZ

lliqkiler

arrrrkca bagrmhlrKa afiar.

DIPNOTLAR

(1)

Cahit Diizel, Basrnda

Ekonomi

ve

Ekonomi

Basrru, Hii_rrivet

Vakfi

Egitim

yay. no: 5, 1983, s.9

(2) A.g.e.

(3) A.g.e

"

s.l0

(4) Ding Tayang, Basrnda

Ekonomi

ve

Dkonomi

Basrru,

Hiirriyet

Vakfi

Elitim

yay. no: 5, 1983, s.33

(5) Dtizel, a,g.e., s.8

(6) B.Bagdikian.

Media Monopoly,

Beacon Press, Boston, 1989, s. 127

(7) Robert Picard,

Media

Economics, Sage, Londra,l 989,s.201