SON DÖNEMDE KARAH~SAR-I SAH~B MEDRESELER~~ VE
MEDAR~S UYGULAMASI
NES~M~~ YAZICI G~R~~~
Büyük Selçuklular~n ~slâm dünyas~na yapt~klar~, çok say~da ve de~erli katk~lar aras~nda, devlet deste~inde medreseler kurma uygulamas~n~n, ~üp-hesiz pek önemli bir yeri vard~r. Ba~clad Nizamiyesrnin aç~lmas~yla ba~layan bu sürecin, as~rlarca ve bütün ~slâm co~rafyas~n~~ kaplayarak devam etti~ini biliyoruz. Bir Türk-~slâm devleti olarak Osmanl~~ Devleti de tabiabyla bu ge-li~meden uzak kalmam~~t~r. Uzun yüzy~llar boyunca medreseler, bu devletin idare çark~n~~ döndüren çe~itli kademelerdeki görevlilerin yeti~tikleri ba~l~ca kaynak olmu~tur. Ayr~ca da medreseler, gerek kendisinde okuyanlara do~-rudan; okumayanlara ise buradan feyz alm~~~ imam, vaiz, müftil gibi din gö-revlilerinin kitabi bilgiyi sözlü kültür halinde takdimleriyle, dolay~s~yla etki etmi~, böylece müslüman Türk'ün kültür dinamikleri aras~nda inkân müm-kün olmayan bir yer tutmu~lard~r.
Bütün kurumlar gibi Osmanl~~ medreseleri de, sahip olduklar~~ düzeni her zaman koruyamam~~lar, yeni geli~meler kar~~s~nda yeterli uyumu göste-rememi~lerdir. Bu nedenle medreseler, zaman zaman de~i~ik yönleriyle, muhtelif ~slâh çabalar~na konu te~kil etmi~lerdir. Bu çabalann k~sa bir dö-kümünü yapmak bile bu makalenin s~n~rlar~n~~ a~aca~~ndan, bu kadarl~k bir hat~rlatma ile yetiniyoruz. Bununla birlikte medreselerin, Osmanl~~ ülkesin-deki bütün tarihleri boyunca, tabi tutulduklar~~ ~slâh çabalar~n~n, hiç ~üphe-siz en önemlilerinin, bu devletin son döneminde ortaya kondu~u gerçe~ini vurgulamam~z yerinde olacakt~r. ~~te bu makalemizde biz, hem Afyon med-reselerinin Cumhuriyet'ten önceki son k~rk y~l~~ hakk~nda baz~~ bilgiler vere-cek, hem de medreseleri ~slâh faaliyetlerinin, özellikle de 1914'teld I s lâh-~~ Medâris Nizamnâmesi'nin Afyon'daki uygulamas~~ üzerinde durmaya çal~~aca~~z.
KARAH~SAR-I SAH~B'DE ISLÂH-I MEDÂR~S
Bilindi~i gibi Karahisar-1 Sahib, bizim inceledi~-imiz dönemde, Hilda-vendigâr Vilayeti nin Ertu~rul, Kütahya ve Karesi ile birlikte sancak merkez-
636 NESIM! YAZICI
lerinden biridir. Islâh-~~ Medâris ise, bir tamlama olarak medreselerin ~slâh~, düzenlenmesi anlam~ndad~ r. Bununla birlikte Islâh-~~ Medâris Eylül 1914'te ç~ kar~lan bir nizamnâmenin de ismidir. Makalemizin bu bölümünün ba~l~-~~n~n bu dört kelimeden olu~mas~n~n sebebi ise, bizim özellikle bu konuyu, yani Islâh Medâris Nizamnamesi'nin Afyonkarahisar'daki uygulama-s~n~~ öne ç~karma iste~imizdendir.
Tanzimat ve onu müteâkip II. Abdülhamit dönemlerinde medreselerin ~slâh~~ yönünde, pek de kayda de~er bir geli~me ortaya konamad~~~n~~ biliyo-ruz.' 23 Temmuz 1908'de ba~layan dönemde ise, medreseler ülkenin önemli gündem maddelerinden biri olarak ortaya ç~km~~, bu durumun bir göster-gesi olmak üzere, dönemin süreli yay~n organlannda konunun muhtelif yön-leriyle ilgili çok say~da makale, haber yay~nlanm~~t~r.' E~ref Efendi-zâde ~ey-keti gibi baz~lan medrese ~slâh~n~~ daha geni~~ çerçevede dü~ünmü~, gerekçe-leri ile birlikte yeni programlar olu~turmu~lard~r.3 Medreseler konusunda yo~unla~an bu ilgi, ilki ~ubat 1910'da olmak üzere Eylül 1914 ve Nisan 1917'de ülke genelinde medreselerin ~slâh~n~~ hedefleyen iki nizamnâme ve bir kanunla, ayr~ca bunlara ba~l~~ di~er bir k~s~m nizamnâme ve talimatlar~n ç~kar~lmas~yla sonuçlanm~~ur.
~ubat 1910'da uygulamaya konulan ilk düzenleme Medâris-i ~~ 1m iye Nizamnamesi ad~n~~ ta~~r ve üç bölüm halinde 48 maddeden ibarettir. Bu nizamnâmenin hedefi öncelikle ~stanbul medreseleridir. Ta~ra medresele-rinin kay~ t, kabul ve ö~rencilerle ilgili baz~~ i~lemleri konusunda da bir k~s~m esaslar getirmi~; bu sahada beldenin müftüsüne, onun ba~kanl~~~nda olu~tu-rulacak cem'iyyet-i ilmiyelere, müderris ve bewâblara görevler yüldemi~tir.'
1 Biz bu konula~~~ daha önce baz~~ çah~malar~nuzda k~smen de~erlendirdi~imiz gibi, bura-larda yeterli bibliyografik malumat da verilmi~~ bulunmaktad~r. Bkz. Nesimi Yaz~c~, Osmanhlann Son Döneminde Dingörevlisi Yeti~tirme Çabalar~~ üzerine Baz~~ Gözlemler, Diyanet Dergisi, c. XXVII, S. 4 (Ankara Ekim-Aral~k 1991), s. 55-123; N. Yaz~c~, Tanzimat ve Abdülhamit Döne-minde Dingiirevlilerinin Yeti~me Ortam~, Milli Mücadelede Denizli ve Müftü Ahmed Huliisi Efendi Sempozyumu (25-26 Haziran 1992 Denizli)'na sunulan tebli~, Bu tebli~~ Diyanet Dergisi, c. XXX, S. 2 (Ankara Nisan, May~s, Haziran 1994), S. 31-38'de yay~mland~. Nesimi Yaz~c~, Son Dönemi Aya~~ Medreseleriyle ilgili Bir De~erlendirme, Aya~~ ve Bünyâmin Aya~i, Ankara, 1993, s. 129-142.
2 Nesinü Yaz~c~, Osmanl~lar~n Son Döneminde Dingörevlisi Yeti~tirme Çabalar~~ üzerine Baz~~ Gözlemler, s. 65 vd.; Nesimi Yaz~c~, Ikinci Me~rutiyeeten Cumhuriyete Din Görevlisi Yeti~-tiren Kurumlar üzerine Baz~~ Gözlemler, Türkiye'de Din E~itimi ve Ö~retimi. ~stanbul, 1993, s. 90-97.
3 Med'âris-i ~l~niye Islahat Program~, ~stanbul, 1329.
KARAHISAR-I SAHIB MEDRESELER! 637 Fakat k~sa süre sonra, bu defa do~rudan do~ruya ta~ra medreselerini konu edinen ve Medâris-i ~lmiye Nizamnâmesiyle ba~kent medreselerine verilmeye çal~~~lan düzeni ülke geneline yaymay~~ öngören bir ek nizamnâme daha ç~-kar~lm~~t~r. Tam ismi Medâris-i ~ lmiye Nizamnâmesine Zeyl Ola-rak Tanzim Olunan Ta~ ra Medârisi Nizamnâmesis (1910) olan bu yönetmelik, bir giri~ten sonra be~er maddeden olu~an iki fasfidan ibaret-tir.
Nizamnâme ile her bölge (vilayet, liva, kaza)'de müftülerin ba~kanl~-~~nda, ilgililerden olu~acak onar ki~ilik Meclis-i IsM11-1 Mediris (-i Karahisar-~~ Sahib)'ler kurulmakta ve bu meclisler vas~ tas~yla medreseler, Me~ihat'~n di-rektifieri do~rultusunda zapturabt alt~na al~nmakta idiler. Bütün kay~tlar ek-siksiz tutulacak ve birer nüshas~~ Me~ihat'a gönderilecektir. Ö~retim kalitesi-nin yükseltilmesi hedefine yönelik olarak da, mevcut müderrisler ve daha sonra bu yetkiyi kazanacaldar için çe~itli ölçüler getirilmektedir. En önemlisi de, ta~ra medreselerinde, Medâris-i ~lmiye Nizamnâmesi'nde öngörülen derslerin okutulmas~mn hedefienmesidir. Bu hedefe mevcut müderrislerle ula~mak mümkün olamazsa, yani onlar aras~nda fen derslerini okutacak ki~i-ler bulunamazsa, Maarif Mildürki~i-lerinin maiyefindeki okullar~n ö~retmenle-rinden faydalan~lacakur. Ayn~~ ~ekilde hat ve in~â için bölgedeki Tahririt Ka-lemi müdür ve görevlilerinden istifade edilebilecektir. Medreselerin her türlü i~i ile Hey'et-i Tedris, s~k s~k kontroller yapmak suretiyle ilgilenecektir. Böylece ta~ra medreselerinin hem nitelik ve hem de nicelik aç~s~ndan geli~-tirilmeleri arzu edilmi~tir.
Bu hedeflerin Afyonkarahisar medreseleri aç~s~ndan ne oranda gerçek-le~tirilebildi~ini tam olarak bilememekteyiz. Bununla birlikte faydadan hali olmad~~~n~~ tahmin etmemek için hiç bir neden de bulunmamaktad~r. En az~ndan Istanbul'daki çabalann k~smen buraya aksederek ula~t~~~n~~ ve med-reselerde yaz~~ derslerine sanca~~n Tahrirat Kalemi görevlilerinden, fen ders-leri için de H. 1313/M. 1895'ten beri var olan ida& kadrolar~ndan istifade edildi~ini dü~ünmek mümkündür. Nitekim Me~ihat makam~n~n Karahisar-~~ Sahib Kad~l~~~'na gönderdi~i 11 Temmuz 1914 tarihli bir yaz~da; Medâris-i ~lmiye Nizamnknesi'nin 48. maddesi gere~ince yap~lacak y~lsonu s~navlar~~ söz konusu edilirken, fünün-~~ muntazama okunan ve okunmayan medrese-lerin listemedrese-lerinin yap~lmas~~ da istenmektedir. 23 A~ustos 1914'te Kad~l~ktan
638 NESIM! YAZICI
Müftülü~e intikal ettirilen bu istek üzerine,6 31 A~ustos'ta onbe~~ müderrisin imzalad~~~~ bir belge, Me~ihat'a ula~t~r~lmak üzere Karahisar-~~ Sahib Kad~l~-~~'na sunulmu~tur. Buna göre; Afyon'a ba~l~~ mülhakatta Meclaris-i ~lmiye Ni-zamnamesi gere~ince bir te~kilat olu~turulamam~~sa da Karahisar'~n merke-zinde "te~kilât-~~ mezküre yap~larak fünün-~~ muntazama tedris
edil-mekte... "dir. ~imdiye kadar buna uydurulamayan "merkezin wnum
medâri-sinde te~kilât-~~ mezküre icra edilecektir".7 Bu s~rada medreselerin düzenli
ça-l~~mas~, ö~renimin belirlenen kurallara uygun yürütülmesi, ö~rencilerin medrese nizamlar~na uymalar~n~n temini yönünde de baz~~ tedbirlerin al~n-maya çal~~~ld~~~~ muhakkakur.8
Bu dönemdeki medrese ~slahatlar~~ içerisinde, Eylül 1914'te ç~kar~lan Is-lah-~~ Medaris Nizamnâmesiyle yap~ lan düzenlemelerin ~üphesiz çok özel bir yeri vard~r.9 Asl~ nda bu nizamnâmenin öncelikli hedefi, bütün ba~-kent medreselerini, Darul-HilMetrl-Aliyye Medresesi ad~~ alt~nda, tek bir müessese haline getirmektir. Bu hedef gerçekle~tirilmi~tir. Tabiat~yla bu arada programlar da geli~tirilmi~, edinilecek tecrübelere göre yenile~tirme-lere de aç~ k tutulmu~tur. Daru'l-Hilafeti'l-Aliyye Medresesi ba~l~~ ba~~na ayr~~ ve geni~~ kapsaml~~ çal~~malara konu te~kil edebilecek durumdad~ r. Biz bu-rada bunun üzerinde duracak de~iliz. Bununla birlikte bubu-rada bizi ilgilendi-ren, bu önemli medrese reformununi° genelde ta~raya, özelde de Afyonka-rahisar'a ne ~ekilde yans~d~~~d~r.
Medaris Nizamnamesi'nin alt~~ sahifelik Esbâb-~~ Mûcibe Lây~has~~ ~u cümle ile son bulmaktad~ r: "Bi-mennihil-kerim i~bu nizamnâme ile
Istan-bul'da bulunan medârisin ~slâh ve tensilci emrinde oldukça mühim bir hatve
at~lm~~~ olub sâire-i Osmanlye'deki mecUrisin de peyderpey ~ slâh ve
tensikine ve medâris-i mezkürenin Medresesi 'nin vah-
det-i ~âmilesi sahas~na isâline muvaffakiyet inâyet-i rabbaniyeden mü-
6 Afyon ~er'iye Sicilleri (A~S), Defter 173, Belge 31. 7 A~S., Defter 173, Belge 1 ve 217.
8 Raporlu veya izinli olarak medreseden ayr~lacak ö~rencilerle ilgili Me~ihat'~n 23 R. evvel 1332/12 ~ubat 1329/25 ~ubat 1914 tarihli ~eyhillislâm imzal~~ talimat~~ için bkz. A~S., Defter 173, Belge 257.
9 Düstur, II/6, s. 1325-1330.
I° Bl~z. Mübahat Medresesi ve Kurulu~u Arefesir~de Is-
tanbul Medreseleri, ~slâm Tedkikleri Enstitüsü Dergisi, c. VII, S. 1-2 (~stanbul 1978), s. 1-212; Neslini Yaz~c~, Osmanl~lar~n Son Döneminde Dingöreviisi Yeti~tirme Çabalar~~ üzerine Baz~~ Göz-lemler, s. 74 vd.
KARAHISAR-I SAHIB MEDRESELER! 639
temennâ bulunmu~tur'" Yani k~sacas~~ ba~kent ~stanbul haricinde, yer yer köylere kadar yay~lm~~~ olan medreseler için hemen bir düzenleme söz ko-nusu edilmemi~, onlar~n da peyderpey (azar azar, s~ras~~ geldikçe) Daru'l-Hi-lâfeti'l-Aliyye örne~inde ~ekillenmesi temenni edilmi~tir." Bu temenninin k~smen gerçekle~ti~ini ve bu geli~im çizgisi içerisinde Afyonkarahisar'~ n da bulundu~unu belirtmemiz gerekir.
Yeni dönemde Afyonkarahisar medreseleri veya Islâh-~~ M e d âri s N i-zam n â m es i uygulamas~n~ n Afyonkarahisar'daki durumu hakk~nda bilgi vermeden önce, Ekim 1914'te ba~kent ~stanbul'daki bütün medreseleri tek bir ö~retim kurumu haline getiren Darul-Hilffeti'l-Aliyye Medresesi nin perde arkas~~ ve haz~ rl~klar~~ konusunda bir kaç hususu ifade etmek yerinde olacakt~ r. Islâh-~~ Medâris Nizamnâmesi ç~ kar~lmadan önce çok uzun bir ha-z~ rl~k dönemi geçirilmi~tir. Bu arada teorik çal~~malar yan~nda, pratik haha-z~r- haz~r-l~ klar da yap~lm~~t~r. ~stanbul medreseleri A~ustos 1914'te birer birer dola-~~lm~~, her biri hakk~ nda rapor düzenlenmi~tir. Böylelikle ~stanbul dahilin-deki bütün mçdreselerin maddi kapasiteleri çok aç~ k bir biçimde ortaya ç~-
kar~lm~~, Medresesi'nin hangi s~n~f veya ~ubesinin ne-
relerde aç~labilece~i belirlenmi~tir. Halen ~stanbul Mfdtülü~il ~er'iye Sicil-leri Arsivi'nde Ders Vekaleti Medrese ve Milderris Defteri'nin içinde yer alan söz konusu raporlar, Mübahat Kütüko~lu taraf~ ndan yay~nlanm~~t~ r." Biz medreseler konusundaki ilk çal~~may~~ yapt~~~m~zda, Me~ihat'~n ~stanbul medreseleri ile ilgili uygulamas~n~n, yani ~stanbul medreselerinin maddi ka-pasitelerinin eksiksiz belirlenmesi çal~~mas~ n~n, bölgelerdeki ilmiye mensup-lar~n~n durumlar~n~~ da içerecek ~ekilde ve bütün ülkeyi kapsayacak biçimde geni~letilmesi yönündeki giri~imini belirlemi~tik." Fakat aradan geçen za-
~~ ~ Daru'l-HilMetil-Aliyye Medresesi Ni~nmoarne-Ders Cetveli-Suret-i Tedris ve Kitaplar-Ta-li~natnime, ~stanbul, 1330-1333. Nizamnâmenin Esbâb-~~ Mücibe Lây~has~, s. 8.
12 Ta~ra medresleri ile ilgili bu elastikiyet ve yumu~ak geçi~in hedeflenmesinde, 1910'da Mediris-i ~lmiye Nizamnâmesi ve ona ek olarak ta~ralar için ç~kar~lan nizamnâmede ön görülen geli~melerin, buralarda yeterince gerçelde~tirilemedi~inden mi kaynakland~~~~ sorusu belki de ileride yap~lacak yeni ara~t~rmalarla cevapland~r~labilecektir.
13 Mübahat Kütüko~lu, A.g.mak.
14 Nesimi Yaz~c~~ Osmanl~lar~n Son Döneminde Dingörevlisi Yeti~tirme Çabalar~~ Üzerine Baz~~ Gözlemler, s. 78, d.not 40. Önemi dolay~s~yla Me~ihat'~ n bu konudaki tebli~ât-~~ umümiye-sini buraya aynen ahyo~ruz:
"Ta~ra Medarisi Hakk~nda
Ta~rada mevcut medaris hakk~nda me~-but cetvelde muharrer malumat~n istihsaline
640 NES1M~~ YAZICI
man içerisinde bunun bir öme~ine tesadüf edememi~tik.°5 Bu defa Afyonka-rahisar Medreseleri ile ilgili ara~t~rmalar yaparken, Afyon ~er'iye Sicilleri aras~nda konuyla ilgili bir k~s~m belgeye ula~mam~z mümkün oldu. Buna göre Me~ihat, bir örne~ini resmi yay~n organ~~ Ceride-i ilmiye "de
gördü~ü-müz 28 Receb 1332/10 Haziran 1330/22-23 Haziran 1914 tarihli tebligat~yla, Karahisar-~~ Sahib Kad~l~~~'ndan onbe~~ gün içerisinde, eldi cetvelde gösteri-len bilgileri istemektedir.16 Bu cetvel belgeye ekli de~ilse de, bunun üzerine haz~rlanan belge bugün elimizde bulunmakta ve hem 1914 Temmuz'unda Karahisar-~~ Sahib medreselerini eksiksiz göstermesi, hem de Islâ h-~~ M e- d ri s Nizamnamesi 'nin hemen öncesinde ta~radaki durumu gösteren -~imdilik- yegâne örnek olmas~~ dolay~s~yla büyük önem ta~~maktad~r.°7 Me~i-hat'~n yine Müste~ar imzas~yla gönderdi~i ikinci yaz~~ ise, Ceride-i ~lmiye 'deld tebligât-~~ umümiyedekinden onsekiz gün ilerisinin tarihini ta~~makta (17 ~a-ban 1332/28 Haziran 1330/11 Temmuz 1914) ve bölgedeki ilmiye mensup-lar~n~n durumlanyla ilgili detayl~~ raporlar istemektedir. Bu yaz~~ do~rudan de~il, Hüdavendigâr Vilayeti vas~tas~yla Karahisar-~~ Sahib'e ula~t~r~lm~~~ ve mülhakata iletilmesinin gere~i de eldenmi~tir.18 Bununla birlikte, burada söz konusu edilen belgeleri ihtiva eden, dosya tarz~ndaki Afyon ~er'iye Sicilleri 173 numaral~~ defter içerisinde, bu s~rada Afyon'daki ilmiye mensuplar~n~~ bir bütün halinde gösteren rapor yer almamaktad~r. Bu raporun düzenlenmi~~ olmas~~ kuvvetle muhtemelse de, zaman içerisinde zayi olmu~~ oldu~unu dü-
tahkikât-~~ mevsükaya müstenit olarak nihayet onbe~~ gün zarf~nda imlâmyla irsâline himmet
olunmas~~ ke~nâblehemmiyetle muntazard~r. 28 Receb 1332 /10 Haziran 1330.
Cetvel Muhtellyâti: Medârisin esâmisi, medresenin bulundu~u mahallin ismi, bâ-berat-~~ ili müderrisinin esâmisi, Makam-~~ Me~ihaetan memuriyetleri icra olunan merkez müderrisininin
esâmisi, vakf~~ var ise vazifeleri miktar~, tedris olunup olunmad~~~, mevcut talebenin adedi,
mü-lahazât.
Rüteb-i ~hniye Ashab~~ Hakk~nda
Dâhil-i daire-i kazalar~~ olan mahallerdeki rüteb-i ilmiye ashab~n~n esâmisiyle mahall-i ika-metlerinin ve el-yevm ne ile me~gul olduklar~n~n muvazzahan inbâ ve mülhakât kazalar~na dahi
ol-vechile keyfiyete himmet olunmas~~ siyak~nda. 28 Receb 1332/10 Haziran 1330."
Ceride-i ilmiye, S. 3 (Gurre-i Ramazan 1332), s. 127.
15 Bu husus son olarak Temmuz 1993te Aya~'ta sundugumuz bir tebli~de söz konusu edilmi~ti. Aya~~ ve Bünyamin Aya~i, Ankara, 1993, s. 129-142.
16 A~s., Defter 173, Belge 188.
17 A~S., Defter 173, Belge 189. Bu belge Ek III olarak makalemizin sonunda bulunmakta- 18 A~S., Defter 173, Belge 162. Me~ihat'~n yaz~s~~ Karahisar-~~ Sahib kad~l~g~na 4 Ramazan 1332/14 Temmuz 1330 tarih ye 460 numarah yaz~yla gönderilmi~tir.
KARAH~SAR-I SAHIB MEDRESELER! 641
~ünmek de mümkündür. Maamafih defter içerisinde yer alan belgelerden, bir k~s~m ilmiye mensuplar~n~n durumlar~n~~ ö~renmek imkân~m~z vard~r.
1914 Temmuz'unda düzenlenmi~~ olan rapora göre; Afyonkarahisar merkezinde 21, merkeze ba~l~~ köylerde 4, ~uhut nahiyesinde köyleriyle bir-likte 13, Sincanl~~ nahiyesinde 5 medrese vard~r.'° Ayr~ca Afyonkarahisar merkezine ba~l~~ Milfta-zâde ve Molla-zâde medreseleri de -muhtemelen- y~-k~lm~~~ olduklar~ndan arsa olarak muhafaza edilmektedir. Böylece o s~rada Afyonkarahisar merkezine ba~l~~ köyler ve iki nahiyesindeki medrese say~s~-n~n 48 oldu~u ortaya ç~kmaktad~r. Bu medreselerde toplam 46 müderris (Afyonkarahisar merkez ve köyleri 18 berats~z, 12 berad~; ~uhut 10, Sincanh 6 berats~z) görev yapmaktad~r. Genelde bir medresede bir müderris bulun-maktad~r. Bunun istisnas~~ olarak Afyonkarahisar merkezindeki Ta~~ Medrese-si'nde 4, Bey~ehirli-zâde ve Musa Hoca-zkle medreselerinde iki~er, Sincanh nahiyesindeki Sinan Pa~a Medresesi'nde iki müderris görev yapmaktad~r. Bununla birlikte Afyon merkeze ba~l~~ iki köyün medresesi ile ~uhut'a ba~l~~ iki köyün medresesinde müderris kadrolar~~ bo~~ bulunmakta, yine ~uhut'a ba~l~~ iki medrese hali diye kaydedilmi~~ oldu~undan, belki de bu s~rada ö~re-time elveri~li olmad~klar~, dolay~s~yla müderrislerinin de bulunmad~~~~ ortaya ç~kmaktad~r. Medreselerin büyük ço~unlukla vak~f eserler olduklar~~ görül-mektedir. Bununla birlikte köy halk~~ taraf~ndan yap~lm~~~ medreseler bulun-du~u gibi, Evkaf idaresi taraf~ndan in~a ettirilmi~~ medreseler de bulunmak-tad~r.20 Elimizdeki belgede 1914 Temmuzu'nda Afyon medreselerinde ö~-renci say~s~~ da, dökümlü olarak gösterilmi~~ bulunmaktad~r. Buna göre 317'si Afyonkarahisar merkezinde, 15'i köylerinde, 151'i ~uhueta ve 14'ü de Sin-
19 ~uhut ve Sincanh'~un nahiye olmalar~yla ilgili olarak bkz. Hiidavendigir Sene 1312H, s. 353-354.
Temmuz 1914te Karahisar-~~ Sahib mecireselerini gösteren cetvel Ek III'te bulunmaktad~r. Bununla birlikte Afyon ~er'iye Sicilleri üzerinde yapt~~~m~z çal~~ma s~ras~nda; ~uhut nahiyesine ba~h Karaadilli Karacaviran köyünde cami biti~i~inde bir medrese bulundu~u ve Ekim 1914te hiç talebesi olmad~~~n~~ ayn~~ medresenin müderrisi ve carniin hatibi Hac~~ Mehmed'in bir yaz~-s~ndan ö~reniyoruz. (A~S., Defter 173, Belge 9). Benzer bir belge de ayn~~ tarihli ve ~uhut nahi-yesi Efesultan köyündeki medresede kay~tl~~ alt~~ ö~renciyi göstermektedir. Milderris Recep-zâde ~brahim Hakk~~ taraf~ndan imzalanm~~t~r. (A~S., Defter 173, Belge 8). Bu iki medreseyi bu isim-lerle listemizde göremiyoruz. Bu durumun nedeni konusunda, ~imdilik bir görü~~ ileri sürecek durumda de~iliz.
20 Semiz-zâde Mehmed Efendi, Karahisar-1 Sahib, Beyanu'l-Hak, S. 136 (28 Z. kâde 1329), s. 2455-2456da bir ay kald~~~~ Karahisar-~~ Sahib hat~ralar~n~~ anlat~rken; Yoncaaltinda iki sene önce yanan cami ile medresenin arsalar~mn yeniden de~erlendirildi~inden, bu arada ka-rgir bir medresenin 36.000 kuru~~ sarf~yla Evkaf ~daresi'nce yapt~nld~~~ndan bahsetmi~tir.
642 NES~M~~ YAZICI
canl~~ nahiyesinde olmak üzere toplam ö~renci say~s~~ 497'dir. Fakat medrese-ler aras~nda ö~renci say~lan itibar~yla oldukça büyük farklar dikkati çekmek-tedir. Nitekim Afyonkarahisar merkezinde iki medresede ancak dörder
ö~-renci varken, hatta dört müderrisi bulann Ta~~ Medresesi'nde ö~renci say~s~~
on iken, Cami-i Rebir Medresesi hde bir müderris 45, Musa Hoca-zide Med-resesi'nde iki müderris taraf~ndan okutulan 60 talebe bulunmaktad~r.
Islâh-~~ Medâris N izamnâm esi 'nin ba~kent d~~~ndaki Anadolu ve Rumeli medreseleri için kademeli,bir düzenlemeyi öngördü~ünü ifade et-mi~tik. Anla~~lan odur ki, Afyon örne~inde oldu~u gibi, müderrisler ve med-rese ilgilileri, mahalli müftüler ve kad~lar vas~tas~yla düzenlenen raporlar, Me~ihat makam~nda toplanm~~ur. Me~ihat bu sayede ülke genelinde medre-selerin ve ö~retim kadrolar~n~n halihaz~r durumlar~n~~ eksiksiz ö~renmek imkân~na kavu~mu~, hem bu verilere ve hem de içinde bulunulan ~artlar~n gereklerine uyarak, ta~ra medreseleriyle ilgili baz~~ düzenleme çal~~malar~na giri~mi~tir. Bunun için 1915-16 ders y~l~nda aralar~nda Karahisar4 Sahib'in de bulundu~u 14 merkez belirlenerek, buralarda be~er y~ll~k bir ö~retimi içeren birer "medrese-i tâliye" aç~lm~~t~r. Konuyla ilgili Me~ihat'~n duyurusu ~öyledir: "Vilâyât-~~ Osmaniyede bulunan medâris-i ilmiyenin dahi ihyas~yla
gerek Daru'l-Hilâfeti'l-Aliyye Medresesine men~e' olmak ve gerek kurâ ve ka-sabit için ulCun ve fünün-~~ kâfiye ile mücehhez imam ve hatib ve vaiz ve
mü-derris ve muallim yeti~tirilmek üzere müfredan ber-vech-i âti derc olunan
program mucibince be~er senelik birer medrese-i tâliye tesisi talcarrur etmi~~
ve ihtiyac~~ bulunan umum mevâkide bütçenin müsaadesi dairesinde
pey-derpey tatbik edilme" sine karar verilmi~tir.2° Ta~radaki bu uygulamaya
1916-17'de be~~ yeni merkez ilave edilmi~,22 1917-18de ise bir merkezin daha ila-vesiyle toplam say~~ 20'ye ula~m~~t~r.23 Bu merkezler ~unlard~r: Bursa, Eski~e-hir, U~ak, Manisa, Tire, Ödemi~, Konya, Kayseri, Karahisar-~~ Sahib, Amasya, Mara~, Harput, Kastamonu, Edirne, Bal~kesir, Bolu, Elmal~, Ni~de, Sivas ve Kerkük.
Aralar~nda Afyon'daki bir medresenin de bulundu~u (Islâh-~~ Medâris merkezi olarak Receb Efendi Medresesi ayr~lm~~t~) bu be~er y~ll~k medrese-i taliyelerin ders program~~ ~u ~ekilde idi:24
21 Ceride-i Ihniye, S. 17 (Z. kâde 1333), s. 216. 22 Ceride-i Ilmiye, S. 32 (~evval 1335), s. 915. 23 Ceride-i Ilmiye, S. 40 (Safer 1337), s. 1187.
KARAHISAR-1 SAHIB MEDRESELERI 1. 2. 3. 4. 643 5. Kur'ân-~~ Kerim" Ahlâk-~~ Kur'aniye 1 1 ~~ ~~ Tefsir-i ~erif 2 2 Hadis-i ~erif 2 2 F~k~h 2 2 3 3 2 ilm-i Tevhid 2
Arabi Sarf ve Liigat 5 5
Arabi Nahiv ve Mükâleme 5 4 2
Türkçe Sarf ve Nahiv Tatbikât~~ ve Kitâbet 5 5 4 3 2
Tarih-i Islâm 1 1 ~~ ~~ 1
M~~htasar Tarih (Umum, Osmanl~, Türk) 1 1 2 2 ~~
Co~rafya (Umumi, Osmanl~) 1 1 2
Hesab 4 3 Hendese Cebir ~~ ~~ ~~ 1
Muhtasar Ilm-i Heyet ~~
Ulûm-i Tabüye (Fizik, Kimya, Hayvanat, Nebatitt, - 3 3 2
Meâdin ve Tabakât)
H~fz~'s-S~hha ve Tedâvi-i ibtidâi 2
Ziraat 1 1 ~~ -
Malumât-~~ Kanuniye ve iktisadiye ve Maliye 3
Usül-i Terbiye ve Talim 2 2
Eli~leri 1 1
Hutik 1 1
Resm-i Hatti 1 1
Terbiye-i Bedeniyye (Haftada 3 gün veya her gün yarm~~ar saat bütün s~n~flara), Ilahi (Haftada 3 gün veya her gün yar~m~ar saat bütün s~n~flara)
(*) Sabah namaz~ndan sonra veya bundan ba~ka uygun zamanda bir saattan az olmamak ~art~yla okutulur.
644 NESIMI YAZICI
1914'teki medrese ~slâh~~ çabalar~n~n ta~radaki bu medrese-i tâliyeler-deki sonuçlar~n~n neler oldu~u konusunda geni~~ kapsaml~~ de~erlendirmeler yapmak için elimizde yeterli veriler bulunmamaktad~r. Bununla birlikte dü-zenlenmi~~ olan program~n, din dersleri yan~nda Matematik, Geometri, Fizik, Kimya gibi çok say~da fen dersini ihtiva etmi~~ olmas~n~, bunlar yan~nda
Terbiye ve Talim ad~~ alt~nda E~itim bilgisine yer verilmesini; hatta Beden E~itiminin medreselere dahil edilmesini önemli bir geli~me olarak kabul etmek gerekece~i kanaatindeyiz. Böylece 1910'da Medâris-i ~lmiye Nizam-nâmesi ile öncelik ~stanbul medreselerinde olmakla birlikte, bütün ülke ge-nelinde geçerli olmas~~ hedeflenerek getirilen programlar, özde geli~tirilerek uygulamaya devam edilmektedir. Fakat bu defa daha gerçekçi davrarulm~~, ülke çap~nda üçbin civar~ndaki medrese yerine, bu program~n, seçilmi~~ daha az say~daki medresede uygulamaya konulmas~~ dü~ünülmü~tür.
Bu vesile ile Islâh-~~ Medâris Nizamnâmesi'yle ilgili genel bir de~erlen-dirme çerçevesinde belirtilebilecek bir ~ey varsa, o da medrese ~slâhat~n~n ülkenin çok k~ritik ~artlar alt~nda bulundu~u bir döneme rast gelmi~~
oldu-~udur. Bilindi~i gibi bu devre, Osmanl~~ Devleti için sonu felaketle bitecek
olan Birinci Cihan Sava~~~ y~llar~d~r. Tabianyla bu durum ülkeyi bir bütün
olarak etkiledi~i gibi, o bütünün bir cüz'ü olan medreseleri de etkilemi~tir. Medreselerde okumas~~ gereken çok say~da talebe, ellerinde kitap, defter ye-rine, silah tutmak üzere cephelere ko~mak mecburiyetinde kalm~~t~r. Bizzat
~stanbulda Daru'l-Hilffeti'l-Aliyye, kendisi için belirlenen say~n~n alt~nda bir
ö~renci mevcuduyla ö~retime ba~lamak zorunda kalm~~t~r. 2 A~ustos1914'te ilan edilen seferberlik sonucu ortaya ç~kan durumla ilgili olarak Karahisar-~~ Sahib Müftüsü Ali Feyzi Efendi'nin düzenledi~i 19 Ekim 1914 tarihli raporda da buna dikkat çekilmektedir.25 Buna göre bu s~rada Islâh-~~ Medâris için ayr~-lan Receb Efendi Medresesi'nde ancak 40 talebe kaptl~d~r. ~sceli-zkle Med-resesi ise talebelerinin hepsi seferberlik dolay~s~yla askere gitti~inden tama-m~yla kapanm~~ t~r.2" Sebebi aç~ kça belirtilmemi~~ olmas~na ra~men 9 ve 11 Ekim 1914 tarihli iki belgeden o s~rada Suhut nahiyesine ba~l~~ Karaadilli Ka-
25 A~S., Defter 173, Belge 13. "Karahisar-~~ Sahib merkez-i liras~~ bil-cümle medarisinde
iki-yüzü mütecâviz talebe-i uhlm olub Medaris-i ~hniye Nizamnamesi mucibince te~kilat yap~larak
Medaris ünvan~nda vücuda getirilen Receb Efendi dairesinde fünün-~~ cedide-i
munta-zama tedrisat deftelinde mukayyet iseler de bu defa seferberlik münasebedyle 290 tevellütlüden 309 tevellütlülere kadar olan tüllab~n küllisi k~taat-~~ askeriyeye sevk olunduklar~ndan mezkürede 310'dan 315 tevellütlülere kadar ~imdilik k~rk ki~i mevcut oldu~u arz olun ur".
KARAHISAR-I SAHIB MEDRESELER! 645 racaviran köyü ile, Sincanl~~ nahiyesinin Sinan Pa~a, Senir, Mihmari, Düza~aç ve Kötegi köylerindeki medreselerde hiç ö~renci bulunmad~~~ n~~ ö~reniyo-ruz. Halbuki üç ay öncesinde Sincanl~'n~ n sözü edilen medreselerinde 14 ö~renci kay~ tl~~ idi. Bunlar~n durumlar~ n~ n da askerlikle ili~kili oldu~unu dü-~ünmek kanaatimizce yanl~~~ olmayacakt~ r." ~~te bu sava~~ dolay~s~ylad~ r ki, Af-yon'da yeni sisteme göre düzenlenen medresede de ö~renci say~s~~ belirli bir miktar~n üzerine ç~ kamam~~t~r. Nitekim 1916-17 ders y~ l~nda ancak 62 kay~ tl~~ ö~renci bulunmaktad~ r. Bunlardan 45'i s~ n~flar~n~~ geçmi~, 8 ö~renci askerlik veya ba~ka sebeplerle medreseyi terk etmek mecburiyetinde kalm~~ur.28 Er-tesi sene ise kay~ tl~~ 52 ö~renciden 38'i bir üst s~n~fa geçmi~, 10'u ikmale kal-m~~, 4'ü askerlik veya ba~ka bir sebep dolay~s~yla ayr~lm~~nr.2"
Karahisar-~~ Sahib'de Receb Efendi Medresesi'nin düzenlenmesiyle olu-~an be~~ senelik yeni medresenin ö~retim kadrosundan belirleyebildi~imiz yaln~zca Sofyah Mehmed Tahir Efendi3° ve Me~âyih-i Sa'diye'den Musa Hoca-zâde Ahmed Efendi'dir. Tahir Efendi burada Tarih dersleri vermektedir. Ahmed Efendi'ninse hangi dersi veya dersleri verdi~ini bilemiyoruz.
Bu dönemde medreselerle ilgili bir konu da müderrislerin görevlerine devam~~ ve maa~lar~~ konusudur. Yukar~da sözü edilen Tahir Efendi'nin maa~~~ 250 kuru~tur.3' Bunun haricinde, Me~ihat'~n iste~i üzerine haz~ rlanan belge-lerden ö~rendi~imize göre Islâh-~~ Medâris Nizamnâmesi'nin uygulamas~ na geçildi~i s~rada Afyonkarahisar merkezindeki baz~~ medrese müderrislerinin "müstahikkin-i ilmiye tertibi" ve bunun haricinde muhtelif görevleri dolay~-s~yla ald~ klar~~ maa~lar ayl~ k 300 ila 100 kuru~~ aras~ nda de~i~mektedir. Genel-likle müderrisler maa~lar~ n~~ devlet bütçesinden ald~ klar~~ gibi, buna ek olarak yine müderrislik, cûzhanlik ve zâviyedârlik benzeri vazifeleri dolay~s~yla kendilerine ayl~ k veya senelik ödemeler yap~labilmektedir."
27 A~S., Defter 173, Belge 9, 12.
28 Ceride-i ~lmiye, S. 32 (~evval 1335), s. 915.
29 Ceride-i ~lmiye, S. 40 (Safer 1337), s. 1184.
30 Mehmed Tahir Efendi, Çar~ambah Hoca Efendi'den icazet alm~~, H1326'dan itibaren Cami-1 Bebir Medresesi'nde müderris Hüseyin Efendi'ye yard~mc~~ olmu~, 1329'da bo~alan
isceli-zide Medresesi'ne müderris olarak burada ~erh-i Akâ i d ve Mu a VVe I okutmu~, seferber-likte ö~rencilerinin tamam~~ askere gitti~inden tekrar Cami-i Kebir Medresesi'ne dönmü~tür.
Burada Kâf iye okutan M. Tahir Efendi, ilmiye'de Tarih dersleri vermektedir.
A~S., Defter 173, Belge 30, 61, 62, 89.
31 A~S., Defter 173, Belge 61, 62.
32 Bu konuda Afyon ~er'iye Sicilleri, Defter 173, Belge 28, 30, 33'te baz~~ ayr~ nt~~ bulmak
646 NESIMI YAZICI
Osmanl~~ son döneminde medreselerle ilgili üçüncü ve en son düzen-leme Nisan 1917 tarihli Medâris-i ~ lmiye Hakk~ nda Kanunla yap~l-m~~t~r." Bu kanun bir taraftan Da~-u'l-Hilâfeti'l-Aliyye te~kilât~n~~ vurgularken, bir taraftan da Me~ihat'a, ta~ra medreselerini de bu örne~e göre düzenleme hedefini gösteriyordu. Daha sonra Ekim 1917'de bu kanunla getirilen hü-kümlerin uygulanmas~n~~ sa~lamak üzere, 32 maddelik Da ru ' I-H i 1 fe t i ' 1 - Aliyye Medresesiyle Ta~ ra Medârisi Hakk~ nda Nizamnâme ç~-kar~ ld~." Bu nizamnâmede ta~ra medreseleri ile ilgili olarak yer alan hüküm-lerle, buralarda Sahn benzeri "derecit-~~ sele" medreselerinin kurulu~~ esaslanyla, bunun haricindeki medreseler müderris ve talebelerinin durum- lar~~ de~erlendiriliyordu. Meclis-i Talebe'ye yeni bir ~ekil verilerek gerek Dar~fl-Hilifeti'l-Aliyye Meciresesi ve gerekse ta~ra medreseleri ile ilgili görevleri say~ l~yordu. Her beldede Müftünün ba~kanl~~~~ alt~nda kurulacak Enc~lmen-i il~~~î hem yeni sisteme uydurulan ve hem de eski düzenini koru-yan medreselerle ilgili önemli görevler üstlenmi~ti. Nisan 1917'de ç~kar~lan Medâris-i ~lmiye Hakk~nda Kanun ve bunu müteakip yürürlü~e konulan Ni-zamnâme'nin Afyonkarahisar medreseleri için yeni ve özel bir durum ortaya ç~ karmad~~~~ görülmektedir. Yani Islâh-~~ Medâris bünyesinde yer alan med-rese göreve devam etti~i gibi, bunun haricindeki medmed-reseler de e~itim-ö~re-time devam etmekte idiler. Bu durumun daha sonra da, yani devletin y~k~l~-~~na kadzr bu ~ekliyle devam etti~ini tahmin etmek mümkündür.
Müslüman Türklerin elinde uzun yüzy~ llara varan bir geçmi~i bulunan Afyonkarahisar'~ n, e~itim-ö~retim hayat~nda, medreselerin de böyle bir geçmi~e sahip olduklar~~ muhakkakur. Bununla birlikte biz, Afyonkarahisar medreselerinin ancak son dönemi ile ilgili baz~~ bilgiler vermeyi amaçlad~~~-m~zdan, Me~rutiyeeten itibarenki devrede medrese ~slâh çal~~malar~n~n Af-yonkarahisar'daki akislerini k~saca de~erlendirdik. ~imdi makalemizi ba~lar-ken, konuya biraz daha geni~~ bir perspektiften ve bir k~s~m say~sal veriler yö-nünden bakal~ m. Elimizde ilki 1300/1883,35 ikincisi 1316, 1317, 1318, 1320/1898, 1899, 1900, 190236 ve üçüncüsü Temmuz 191437 olmak üzere
33 Düstur, 11/9, s. 598-600.
34 Ceride-i ilmiye. S. 33 (Z. hicce 1335), s. 936-943.
35 Hüdayendigir Salna'mesi, Sene 1301, s. 1216-1217; Sene 1302, s. 471. Bkz. Ek!.
36 Bkz. Ek II. Bu cetvel Maarif Salz~amelerinden düzenlenmi~tir. Parantezsiz verilen bilgiler 1317H. Salnâmesi (s. 1162-1163)ne aittir. Parantez içindekiler ise, ayn~~ bilgileri ihtiva eden 1318H. ve 1319H. salnâmelerinden (s. 1298-1299, 574-575) al~nm~~t~r. Kö~eli parantez içerisin-
KARAHISAR-I SAHIB MEDRESELER' 647
yakla~~k son otuz senedeki Afyonkarahisar medreselerini topluca gösteren üç cetvel bulunmaktad~r. Buna göre 1883'te Afyonkarahisar merkezinde 10 medrese bulunmakta, buna ek olarak ~uhut nahiyesinde de 8 medresenin var oldu~u kaydedilmektedir.38 Her medresede birer müderrisin görev yap-t~~~~ görülmektedir. Bunlar~n en az 5 (Yeni Cami Medresesi'nde Abdülkerim Efendi), en çok 35 (Cami-i Kebir MedresesUnde Haf~z Ali Efendi) talebe okuttuklan tesbit edilmektedir. Böylece Afyonkarahisar merkezindeki med-reselerde toplam 206 talebenin okudu~u anla~~lmaktad~r. ~uhut nahiyesin-deki medreselerin isimleri kaydedilmedi~i gibi, müderris ve talebe say~lar~~ da belirtilmemi~tir.39
Aradan onbe~~ sene kadar bir süre geçti~inde 1898-1902 y~llar~n~~ ihtiva eden cetvellerde ise, Afyonkarahisar merkezindeki medreselerin 19 adet ola-rak belirtildi~ini görüyoruz. Say~daki bu art~~~n bu aradaki medrese in~a ça-balar~n~n m~~ bir sonucu oldu~u, yoksa daha önce dikkate al~nmayan bir k~-s~m medresenin bu defa gösterilmesinden mi kaynakland~~~, ara~t~r~lmas~~ gereken bir konu olarak kar~~m~zda durmaktad~r. Bu defa da her medresede bir müderris görev yapmaktad~ r. Talebe say~s~nda ise önemli bir art~~~ göz-lenmektedir. Nitekim 1883te 5 talebe ile Afyonkarahisar merkezindeki medreseler içerisinde en az ö~rencisi bulann Yeni Cami Medresesi'nde ara-dan onbe~~ sene geçti~inde 1898-1902 aras~ndaki üç senede s~ras~yla 21, 11, 39 talebe vard~ r. Yani en az art~~~ iki kat~ndan fazlad~r. 1883'te 35 talebe ile en çok ö~rencisi bulunan Cami-i Kebir Medresesi'nin ise aradan geçen onbe~~ seneden sonra ula~t~~~~ ö~renci say~s~~ 65, 70, 69'dur. Yani art~~~ burada da yak-la~~k iki kaud~r. Toplamda art~~~ ise üç kaun~~ geçmektedir. Buna göre 1883'te Afyonkarahisar medreselerinde 206 talebe varken, 1898'de 740, 1899, 1900'da 703 ve 1902'de 786 talebe bulunmaktad~r.
Temmuz 1914'teki Afyonkarahisar medreseleri ile ilgili verilen daha önce belirtmi~tik. Bu s~rada Afyonkarahisar merkezinde 21 medrese vard~.
deki bilgiler ise 1312H. Salnâmesi (s. 486-487)'nden al~nm~~t~r. Bir defa verilip, daha sonra de-~i~tirilmeyen bilgiler geçerliliklerini daha sonra da korumaktad~rlar demektir.
37 Ek III. A~S., Defter 173, Belge 189.
38 Bir sonraki seneye ait bilgileri içeren 1302H. Hüdavendigâr Salnimesrnde ise Afyonka-rahisar merkezindeki medrese say~s~~ 13 olarak kapthd~r. (s. 470-471) Bu salnâmede bir önce-kinden farkl~~ olark Del~seti Efendi'nin kurdu~u ve kendi ad~yla an~lan Dehsed Efendi Medresesi ile Demirci-zf~cle ve Beysebir-zâde'nin medreseleri, Çil Haf~z ve Keskin-zâde medreseleri kay~tl~-d~r. Buna kar~~l~k Cami-i Kebir ve Musa Amuca medreseleri gösterilmemi~tir.
~uhut medreseleri bir sonraki seneye ait 1302H. Hüdavendigir Salnimesinde (s. 471) dokuz olarak gösterilmi~, ö~renci say~s~n~n ise 80 civar~nda oldu~u belirtilmi~tir.
648 NESIM' YAZICI
Bunlardaki talebe say~s~~ ise 317 idi. Bu durumda ö~renci say~s~nda aradan geçen 12-14 sene zarf~nda yandan fazla dü~ü~~ olmu~tur. Bu say~n~n bundan sonra da, bir art~~~ göstermemi~~ oldu~unu dü~ünmek mümkündür.
Afyon medreselerinin yan~nda, gerek medrese müderris ve ö~rencileri-nin ve gerekse arzu eden herkesin istifadesine aç~k, dolay~s~yla Afyonkarahi-sar'~n e~itim ve kültür hayat~na önemli katk~larda bulunmu~~ olduklar~ndan ~üphe edilmeyecek olan kütüphaneleri de bu vesile ile hat~rlamak yerinde olacakt~r. 1301 ve 1302/1884-1885 Hüdavendigr Salnâmeleri'nde Afyonka-rahisar'da Gedik Ahmed Pa~a'n~n kendi ad~yla veya Ta~~ Medrese olarak an~-lan Kütüphanesiyle, Receb Efendi ve Yeni Cami'de birer kütüphane bulun-du~u kartl~d~r.4° Fakat daha sonraki kay~ tlarda (1308/ 1890'dan itibaren) Yeni Cami veya Cami-i Cedid Kütüphanesi'nin ismine tesadüf edemiyoruz:" Böylece ~maret Mahallesi'nde Gedik Ahmed Pa~a, Ak Mescid Mahallesi'nde de Receb Efendi Kütüphanesi varl~~~n~~ Osmanl~~ Devleti'nin sonuna kadar korumu~~ olmal~d~ r.42 Bu kütüphanelerdeki kitap say~lar~~ ile ilgili iki kayd~~ da burada gösterelim. Buna göre 1311-1312R/1895-1896'da Afyonkarahisar'-daki iki kütüphanede 647 yazma, 175 matbu olmak üzere toplam 772 kitap bulunmaktad~ r.43 1909'da ise ne kadar~ n~n yazma, ne kadar~n~n matbu ol-du~u belirtilmeden Gedik Ahmed Pa~a Kütüphanesi'nde 240, Receb Efendi Kütüphanesi'nde ise 953 kitap oldu~u gösterilmektedir."
Söz konusu etti~imiz dönemde Afyon'da, ö~retimde okulla~man~ n ve modernle~menin bir sonucu olarak ilk Rü~tiyenin 1275H/1858-59'da aç~ld~-~~n~~ biliyoruz.45 19 A~ustos 1311/31 A~ustos 1895'te ise Afyonkarahisar ida-
40 Hüdavendig'âr Salnâmesi, Sene 1301H, s. 1216-1217; Sene 1302H, s. 470-471. Tanzimat
öncesi, Afyonkarahisar kütüphaneleri için bkz. ~smail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Ankara, 1988, s. 34, 171, 249.
41 Hüdavendigkr Salnâmesi, sene 1308H, s. 220; Ayn~~ salnâme, Sene 1316H, s. 442; Ayn~~ salnâme, Sene 1324H, s. 458; Maarif-i Umumiye Nezareti Idaresinde Bulunan Mekâtib-i Ibtidâ-iye, RiL~tIbtidâ-iye, IdadIbtidâ-iye, Aliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenir~~ ve Dersaadet'te Tahriri Icra K~-l~nan ve Ta~rada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin Istatistiki (1311-1312 Sene-i Dersiye-i Maliye-sine Mahsustur) (Bundan sonra istatistik), ~stanbul, 1318, s. 59; Osmanl~~ Devlet Salnâmesi, Sene 1328H, s. 414-415.
42 1328 Devlet Sah~âmesi'nde (s. 414-415) Gedik Ahmed Pa~a Kilt~lphanesi'nin banisinin Haf~z Sad~k Efendi oldu~u, kurulmu~~ tarihinin bilinmedi~i belirtilmi~tir. Recep Efendi Kiitilp-hanesi'nin kurucusu ise Recep Efendi'dir ve bunun da kurulu~~ tarihi belli de~ildir. Halbuki 1302H. Hildavendigkr Salnimesi'nde (s. 470-471) bu kütüphane ile ilgili Mehmed Efendi'nin ismi geçmektedir.
43 Istatistik, s. 59.
44 Devlet Salnkmesi, Sene 1328H, s. 414-415. 45 Istatistik, s. 40.
KARAHISAR-1 SAHIB MEDRESELER! 649 disi ö~retime ba~lam~~ur.46 Bunun yan~nda çok say~da us~ll-i adka ve usül-i cedideye göre düzenlenmi~~ olan ~btidai de hem Afyonkarahisar merkezi ve hem de köylerinde ö~retime katk~da bulunmaktad~r.47 Bizim tesbitlerimize göre 1873 ile 1894 aras~n~~ ihtiva eden 21 sene itibanyla Afyonkarahisar Rü~-tiye'sinde her sene ortalama 89 ö~renci okumu~tur.48 Ayn~~ ~ekilde 1895 ile 1906 aras~n~~ gösteren istatistiklere göre de belirtilen tarihlerde Afyonkarahi-sar ~dadrsinin senelik ortalama ö~rencisi 80'dir.49 Bu rakamlar~n, bu okul-larda e~itim-ö~retim gören ö~renci say~s~~ konusunda bize fikir vermeleri, belki de ülkenin di~er yöreleri ile luyaslama imkân~n~~ bah~etmeleri yan~nda, medreselerin Afyonkarahisareda bu s~rada hâlâ önemlerini koruyan ö~retim kurumlar~~ olmaya devam ettiklerini göstermeleri aç~s~ndan da anlaml~~ ol-duklan ~üphesizdir.
46 1313H. Hüdavendigir Salnâmesi (s. 151)'nde Padi~ah~n iradesiyle Afyon Mekteb-i
~dadi-i Millkiyeesinin müdür ve ö~retmenlerinin tayin edildikleri ve okulun aç~lmak üzere ol- du~u belirtilmi~tir. Ertesi senenin salnâmesinde ise, ~dadi in~aat~mn bitti~i ve aç~h~~n yap~ld~~~~ kay~d~d~r. (1314H. Salnâmesi s 291). Kesin tarih ise 1324H. ve 1325H. Hüdavendigir Salnime-lerinde gösterilmi~tir. (Bkz. s. 588 ve 329). Afyon ~dadisinin ilk kadrosu için bkz. Hüdavendigiir Salniimesi, Sene 1314H, s. 268; Maarif Salnfamesi, Sene 1316H, s. 1029.
47 Birkaç örnek olmak üzere: 1313H. Hildavencligir Saltnimesi, s. 134 (Toplam 174);
1314H. 1-11Idavendigir SalnGmesi, s. 418 (183); 1315H. Hadavendigir Salnimesi s 307 (183 ~b-tidâiye).
48 Bu ortalama a~a~~da gösterilen salnâme ve senelerden ortaya ç~kanlm~~t~r. Devlet Sal-~elli, Sene 1291, s. 214-215, 43 ö~renci; Sene 1292, s. 153, 40 ö~renci; Sene 1298, s. 284, 60 ö~renci; Sene 1300, s. 205, 82 ö~renci; Sene 1301, s. 387, 113 ö~renci; Sene 1302, s. 409, 129 ö~renci; Sene 1303, s. 333, 135 ö~renci; Sene 1304, s. 319, 75 ö~renci; Hildavendigir Salnimesi Sene 1294, s. 116-118, 40 ö~renci; Sene 1303, s. 40-41, 114 ö~renci; Sene 1306, s. 75, 93 ö~renci; Sene 1308, s. 243, 107 ö~renci; Sene 1310, s. 474-475, 107 ö~renci; Sene 1311, s. 308, 37 ö~-renci; Sene 1312, s. 361, 97 ö~ö~-renci; Sene 1313, s. 131, 108 Rü~tiye ö~rencisi.
49 Bu ortalama a~a~~da gösterilen salnâme ve senelerden ortaya ç~kar~lm~~t~r. Hüdavendi-
gr Sene 1314, s. 413, 139 ö~renci; Sene 1315, s. 302, 49 ö~renci; Sene 1316, s. 443 ve 367'de 61 ve 65 olmak üzere iki rakam verilmi~; Sene 1317, s. 367, 65 ö~renci; Sene 1318, s. 327, 61 ö~renci; Sene 1319, s. 339, 65 ö~renci; Sene 1320, s. 253, 97 ö~renci; Sene 1321, s. 355, 75 ö~renci; Sene 1322, s. 330-332, 75 ö~renci; Sene 1323, s. 343-344, 92 ö~renci; Sene 1324, s. 589, 110 ö~renci; Sene 1325, s. 330, 109 ö~renci; Maarif Salnimesi, Sene 1316, s. 1029, 61 renci; Sene 1317, s. 1143, 80 ö~renci; Sene 1318, s. 1281, 80 ö~renci; Sene 1319, s. 556, 69 ö~-renci; Sene 1321, s. 473, 92 ~dadi ö~rencisi.
650 NES~M~~ YAZ~C~~ Mfi derr is in ~ sm i c ; e" , E , E '• E . '' t.., . i« . ,, c 5 ."'l ,:.;•=:`, ö~ ' - ' ¢I 2 j . f' _ Medre se ve Kfi titp ha nen in ~ sm i t ' 6 . • c, 7? , s E E ._ . .0 E •-, - c! ,-'8' 4' '-o -- ,, ' ''' -:,. 0- 3 . 4 ;,8 :,:i • E z k c! t g
..
.«,, >9, ,.-,
.
..
. • : -,:' C ..5 "O • '' ..5.E i^ -.': „ 7g :—• K. 1 , 2'.1 ,9,k-3 -g, j
z ,,
_Bu lun du ~ u Ye r...
2,
J
.. '7, ..?..-' .= m Z c .... Küt üp ha ne "%. E—, c9 ' ` ' • ..'-'. ', 2 ‘. -2 g:i ::. .9. — . .1
O oD t' J.^.KARAHiSAR-I SAI-1113 MEDRESELER1 651 ... Me dresen in Ban is i
{1
Z Z---5.--
2
.._ 1
'Rx
z —
-0—
c:5---
c5z , . i'
—
—
.c
E.
j
. . E .
c
4...
.-
.
,8 R xc •-.
79
4., h.
15
z v
.8
-- •=i
E E Ta le be Ade di Müde rr ise E,
-'-
: 1. 5 e C— rET
';'• ;;', — 1 '~s
- 5 z 1 a.) e--...,v
2 -9•
. 8 9 --S
.•
- 175 (A ::
,
7
: : .".` E •-• : e*-5
c
c
pj 7 " :I . - - .• is
—
,g ... ...g ,2 1
'A 9 E -- o 1 Ma ha lli -'~~ e'E
9
I
.
.c
-e,
.
.
J!
B-c
us
.
2
..2.
cz
.
1
.
:
Ji
I Me dresen in ~ sm ig
:k'
•.
...,
..,...
4 0. ‹~~ gw
‹
1
...
,9
z
,..
k1
=
r....
..k.
E-
..
.
652 NESIM' YAZICI Me dresen in Ban is i E 4".. c4 o <o = eri ‹g .i5 C V -o y E ..e, -o— E C V E o C 2 < .~k H
*D u-~~ •7"> on 7...,, L~~ cm o,....-2, z_. ro. ro. ..:1' 1—, 0--. Gst — -•=.' 7..„. on on on on on ao ... -. o ~o •Er.. 17-•-• — — Go
Mü derr is :7`.. ..= '' c~5 05 • ,~- ',., ‘..-• -.8 `;'4 '''."' •c .'..,:, g 75:, E ,ro ''' i.'•_. :— r, -:5'
g,
-, E ,• ._.ez 9.Y.
',..4 - L,a..2'
=• :::-.. -0 :•81 -r~~ .- :•-• c c c ..., -C •15 a.• Q., L, — = • c .45 ,••'1 /4 °•.•' .- :8' -0 '"1.., 1. c ;.4 -49 E Tû .---ti •`'
w . F. :
-0
E 3 f, -E
'-,
Q 4:3' - C •3 C - - E .- _42 ,n ,, . ,; ,,, n . . EÇ. .... Sa. z 't5 n x —
g ._,(
f 'C c C .0 .... .... C -9
aa
'3
9 -4 5.41 c
A
.-
.
.
o '3 L'i« â .rk .4I
Me drese n in ~ sm i a u. '= „o c Y . .-o a.: "4 ' _.„ C ' .. c..1 — o.• 'a. ..,. -â Y- e"9 .2 rE i cm z•-, '”' ,r, <.c.KARAH~SAR-I SAH~B MEDRESELER~~ 653 Me dresen in Ban is i Ser t Ma bmu d Pa ~a Dilâve r Pa ~a Rece b Efen di Ta le be Ade d i u-> ,.-:.•,- F t.-- gR"-^ --cn ,... cs~"." '--. Mü derr is :-'8" c :g c w •- --°•' g ','' -' . 5,
,
. ....' ''.' ,,-. , '''' ...1._ ..,
7. *c _ ,c, 'â" c2 .,n -F2 '' ,-- -.g .-- i ~ m âret Ak Me sc id IMe dresen in ~ sm i 1 7 - Se rt Ma lumu l Pa ~a Me d. 18 - I lac ~~ A. ~~ k Efen d i " 19 - Rece b Efe n di654 NES~M~~ YAZICI .-
-
,Q C gl E- -5 E. 'Z .2 §' -,, F "g,-
e ~~ TA ,5 Va kf~~ var ise vaz ife ler i m iktar ~~ `c2. 's ..> .,~~ «c - 4 .51 > A' 1]
Ehl-i Hay ra t tara f ~ndan 1.
Mü ft i-i s âb~k mer hum A li Ef. I Tuzcu Hac ~~ Mus ta fa A ~ a 'E E As ha b ~~ Hay rkt tara f ~n dan I Ma lUm-1 Mes iha ttan memur iy e tler icra o lunan m ilderr is in in es âm is i,
Bâ-ber ât-~~ âli m üderr isin in ism i ,E
e.
rA ..d 4 '.a.. c .., "' ~ ü kr ü ve Ta hir Ef. Hac ~~ Hamza-z âde Ali Ef. Hay ra t-z âde Ha lil EL1
...
1
3
Ber k44 Bil an n ~s f hisse Müderr is ~ bra him Ef. Be rât4 âli ~an ru b hisse Hac ~~ Ziy a Ef. âli~an ru b ' hisse Hac ~~ ~ ükr ü Ef. Be rât-~~ âli~a n Mu id Ders iân ~~ Hac ~~ Bila l Ef.. J
...,1.
.
§- '`•' ,& r. ..ci ..1•0^ §1•Z :=J
1
.;
Me dâr is in Es âm is i .. E -.2'
.
I
2- Hac ~~ A ~~ k Efen di Me dreses i.er"'
t'*".:
4'
I 4 Yen i Cam i-i ~ erif Me dreses i..,
5- Ge ldan i Me dreses i Kuy ulu Me dre ses i ... F i• . . 3:-; -'
I 8-Tuzcu Hac ~~ Mus tafa A ~a Me dreses i 9-Ta ~~ Me dre ses i 10- Kes kin-zâde Me dreses i IKARAHISAR-I SAHIB MEDRESELERI 655 i
tan~
• • • • ..-.. •;._., ._ .' o - .. ,,sc E a-8' 7, g ' •t," .2 "g '- ~~ ,... -E . . . . . .c -''z' § . E > 2 S ~~ I ,- «E . . . . .- 4 E :',4 5. Ser t Ma hmu d Pa ~ a > Attar Hac ~~ Me hme d A ~ a _ I Dem ir ci-~ ki: le Ömer Et Ban is i Musa Hoca -z a de Ali E l. K ~smen Is m i to rtusu A li E f. Recep Efen di-z kde Hac ~~ Me hme d E f. .1. ...' C Ham za Bey -z :ide Hac ~~ Be kir Ef De h ~e t] Ef. Siroz i-z kde Mus ta fa E f. Kary c a ha lis i tara f~ n dan T §, / . -c t .9 5 '?".. , . ,,•• '.. E :1 .5 :•0 "P.. B ilk-be rkt Ce ma le ddin E f. " " Fa hre ddin E f. " " Ma hmu d E f. " Ber beoz kde Ibra him Ef. " Dern irc i-z kde Osman Ef :r. Ta hir Ef. " " Mus a Ho ca -z kde A li ve Ahme d E fen di ler :E " " Ömer Ef " " Ne bil ve Ömer Efen d ile r 5 ."'. 1 :E E 3 .. • 1 -,-. 12- Ser t Ma hn ~u d Pa ~a Mc drese si 12- " . - . E, '. .. it isce li-z kde Me dreses i 6- Ma sa Hoca -z k de Mc dre ses i 17- Recep Efen di Me dreses i -, .~~ `t ,g, 9; Hamza Bey -~ kde >(. Me ~ireses i De h ~e ti Efen di Me dres ~-s i 1. Siroz k idc Me dre se si r 22- Sa lar kary es i Me dreses i Miha il Me dreses i656 NES~M~~ YAZ~C~~ 71 i'
...,...,
+ 14 I peumn ~o d nun ~o su pL .Ö1 ,:'..i .1 r . ,. . e ~~ ~~ e e • Va kf~~ va r ise va zi fe ler i m iktar ~~ ~~ ~~ ~~ E ' Valu fin ism i • Ban is i Nu hlu Hac ~~ Ömer E f. I As ha b. ~~ Hay ~r tara f~ n dan ..' 53 J
Ban is i Hac ~~ Süley man EL Z , ] . Ma karn -~~ Me ~iha ttan memur iy et le ri icra o luna n m üderr is in in es arn is i.-A ,
.g
1
'g
Hac ~~ Me hme d Ef " Mun ha l B ilk-bet at Mu de rr is Hac ~~ Be kir ve Ali Efen dilerW
3. .
_
" Me hme d Ef. " " Hac ~~ Hüsey in E f. B il-bera t Hac ~~ Ha lil Ef Mün ha l Bilk-ber kt Mu derr is Hac ~~ Sil ley man Ef. Müder ris Hac ~~ A li E L " Mu de rr is Hoca -z kde Me hme d E L " Mu derr is Yusu f Ef " Mu derr is N iy az i ve R ifa t E fen di ler " " Mil de rr is Hac ~~ Ibra him E L " Mu de rr is Sü ley man E f. g.,..5.
-11:1
-,h
...,
E
11
-4
1
A2
~~
3
i
1
27- Hoca -z acle Me dreses i 2 8- Büy ük Hoc a Me drese siF
r,
5h
I
•.
1
il
..,,,,
1
34- Ça ktr öz i Kary es in de I 35- Kar hk Ka ry es in de 1 Afi
r2 ,,,,,
I $ 4I
d
x
4 4 11 1 1 4 4KARAH~SAR-I SAFI~B MEDRESELER'
