ROMA ~MPARATORLU~U'NU YÖNETEN
SURIYELI KADINLAR
MEHMET AL~~ KAYA
Roma'n~n Severuslar hanedan~~ dönemi (~.S. 192-235) tarihinin dikkat çeken önemli özelliklerinden birisi, imparatorluk yönetiminin Romah olmayan yabanc~lar~n elinde kalm~~~ olmas~d~r. Bu sülalenin ilk impara-toru Septimius Severus, Afrika kökenhydii. Dilindeki Fenike aksam onun bu yönünü özellikle vurgulamak için eskiça~~ kaynaklar~nda an~ld~'. Roma imparatorlu~unu yöneten di~er yabanc~lar, Syria Eyaleti'nin Emesa ken-tinde Güne~~ Tanr~s~~ Elagabal'~n ba~rahipli~ini yapan Iulius Bassianus'un iki k~z~~ ve onlardan olan torunlanyd~. Septimius Severus öldükten sonra bu ba~rahibin k~zlar~~ ve k~z torunlar~~ imparatorluk yönetiminin en etkili isimleri oldular3. Onlar yaln~zca yabanc~~ olmalar~yla de~il, ayn~~ zamanda kad~n olarak imparatorluk yönetiminin etkin isimleri olmalar~yla da önemlidirler. Çünkü Romal~lar, k~smen öne ç~kan Nero'nun annesi Ag-rippina hariç, devlet yönetiminde kad~n etkinli~ine al~~~k de~ildiler.
Emesa kentinin ba~rahibi Iulius Bassianus'un iki k~z~ndan küçü~ü olan lulia Domna4, ~.S. 187 y~l~nda Roma ~mparatorlu~u'nun Gallia Lug-dunensis Eyaleti'nde valilik yapan Septimius Severus adl~~ bir generaliyle (=proconsul) evlendi'''. Bu general, ~.S. 193 y~l~nda Roma imparatoru oldu". Böylece ba~kent Roma'daki imparatorluk saray~n~n kap~lar~, Syrial~~ kad~nlardan ilki olan lulia Domna'ya aç~lm~~~ oldu. Ancak ba~kent Roma' daki imparatorluk saray~n~n yeni han~mefendisi, hiç tan~mad~~~, yabanc~s~~ oldu~u bir kültürün insanlar~n~n ya~ad~~~~ mekândayd~~ ~imdi. Do~al olarak burada kendisini yaln~z hissedecekti. Bu nedenle o, ablas~~ lulia Maesa'y~~ Roma'ya getirdi. Fakat lulia Maesa yaln~z olmad~~~~ için, ba~kente gelen
1 SHA, Severus I. 1 vd. Onun orijinal ad~~ P. Septimius Geta'd~r. Bk. CIL VIII 19493.
2 SHA, Severeus XIX. 9-10, Ayr~ca bk. DURANT 1944, 621. BIRLEY 1999, 35.
3 Iulia Domna, Iulia Maesa, lulia Soaemias ve lulia Mamaea'mn altrabal~~~~ konusunda bk.
Cassius Dio, Rhomaika LXX1X 30.2.
BIRLEY 1999, 72. Herodianus, V.3.2 vd.
5 SHA, Severus 111.9. Cassius Dio, Rhomaika LXXV. 3.1 vd. Ayr~ca bk. BIRLEY 1999, 75, 115.
I~~lius ailesi fertlerinin say~s~~ birden bire artt~. I~~lia Don~na ve Iulia Maesa ile birlikte ba~kente gelen I~~ li~~s ailesinin di~er fertleri ~unlarcl~: Maesa'n~ n e~i Iulius Avitius Alexianus, onlar~ n k~zlar~~ Iulia Soaemias7 ve I~~lia Mamaea. Son ikisi evlenince aileye iki erkek daha dahil oldus.
Bize kadar ula~an eskiça~~ kaynaklar~nda" Septimius Severus'un ikinci kar~s~ '" olan Iulia Domna ile evlili~i hakk~ nda bir nokta öne ç~ km~~~ gibi görünn~ektedir. Bu, onlar~ n evlili~inin arkas~ndaki tanr~sal iradedir. En az~ndan Septimius Severus ve e~i Iulia Domna, bu tanr~sal iradeye, yani kendilerini imparatorluk saray~ na oturtan gücün tanr~lar oldu~una halk~~ inand~rmak istemi~lerdir. Anlat~lan hikayeye göre I~~lia Domna'n~ n y~ ld~z fal~ , onun bir kralla evlenece~ini söylemi~tir". Bu kehaneti Septimius Se-verus, Suriye'de lejyon komutan~~ olarak bulundu~u s~ rada duymu~'2 ve belli ki y~ld~z fal~ na, büyüye, riiyalara çok itibar eden gelece~in imparatoru bundan etkilenmi~ti. Çünkü Septimi~~s Severus, Paccia Marciana" adl~~ ilk kar~s~n~~ vali olarak bulundu~u Gallia Lugdunensis'te yitirdikten sonra Iulia Domna'n~ n e~~ olarak kendisine uygun olup olmad~~~ n~~ ö~renmek için y~ld~z fal~ na bakt~ rm~~, sonuç olumlu olunca onunla evlen~ni~tir". ~.S. 187 y~ l~ nda gerçekle~en bu evlilikten Septimius iki erkek evlat sahibi oldu. Aralar~ nda yaln~zca on bir ayl~ k bir ya~~ fark~~ olan bu çocuklardan il-
7 isim, kaynaklarda farkl~~ farkl~d~r. Syria dilinde S~~hain~~ olmas~~ muhtemelen olan
Soae~nias'a, Yunancada Soai~nis ( bk.Cassit~s Dio, Rho~naika LXXIX. 30.2 vd. ) SHA'da ise Synnamira ( Macrin~~s 9.2 vd.) diye söz edilir.
H It~ lia Domna'n~ n k~z karde~i ve k~z karde~inin k~zlar~~ için bk. Dio Cassius, Rho~naika
LXXIX 30.2. Damatlar için bk. a~a~~da dil. 28 vd., 51 vd., 85.
9 Bu kaynaklar~ n dikkate de~er °tan~n~n say~s~~ üçtür. Birisi Cassius Dio, ikincisi Scriptores Historiae Augustae (=SHA) ve üçüncüsü Herodianus'tur.
19 ~lk kar~s~~ Paccia Marciana muhtemelen Lepcisli idi. Paccia Marciana ile ilgili daha fazla bilgi için bk. SHA, Severus111.1 vd., 8 vd. BIRLEY 1999, 52, 72, 75, 149, 225.
II Cassius Dio, Rho~naika LXXV.3.1 ~.d. SHA, Severus 111.9. BIRLEY 1999, 72 vd., 75 vd.
Septi~~~i~~s, arkas~nda tanr~sal iradeyi imparator olmas~nda da görür. Bu anlamda ilk i~aretlerden birisi Suriye'deyken Zeus Belos'~l ziyaret edip ondan gelece~i ile ilgili dan~~t~~n~da ortaya ç~ kar. Orada Orakl'~ n cevab~~ Horneros'un Agame~nnon't~~ tam~ntayan iki clizesiycli. Bk. Cassius Dio.
Rhon~aika LXXVIII. 8.6. (=Homeros, ~lyada 2.478 vd.). Daha sonra gördü~ü rüyalar~, bakurd~~~~
fallar~~ (bk. Herodiant~s, 11.9.4 vd. Cassius Dio, Rhon~aika LXXIV.23.1 vd., LXXV.14.3 vd.) kendisine ayn~~ hedefi gösteren i~aretler olarak yorumlad~. Herodianus da onun kendisini i~nparator ilan etme karar~ n~~ vermede gördü~ü rüyalarm, gelecekle ilgili haberler veren Orakl ve di~er i~aretlerin etkili oldu~unu, ona cesaret verdi~ini yazm~~t~r. Bk. Herodianus, 11.9.3 ve7.
12 Septimit~s Severus'un Syria'daki Lejyon komutanl~~~~ konusunda bk. BIRLEY 1999, 62 N'd.
13 Paccia Marciana için bk. Yukar~da dn.10.
"SHA, Severus 111.9. Cassius Dio, Rho~naika LXXV 3.1 vd. Evlilik ile ilgili geni~~ bilgi için bk. BIRLEY, 1999, 75 N'd.
ROMA IMPARATORLU~U'NU YÖNETEN SURIYELI KADINLAR 65
kine Bassianus, ikincisine Geta ad~~ verildi'''. Bu isimlerden ilki anne
ta-raf~ndan, ikincisi baba taraf~ndan al~nm~~t~. Ancak Bassianus ad~, onun
daha sonra alaca~~~ resmi ad~~ Antoninus ile takma ad~~ olan Caracalla'n~n
gölgesinde kalacak ve kullan~lmayacakur.
Septimius Severus'un Roma imparatoru olmadan önceki son görevi
Yukar~~ Pannonia Eyaleti valili~iydim. ~.S. 193 y~l~nda, Pannonia'daki
lejyon-lar~~ taraf~ndan imparator (=Augustus) ilan edildi~inden kar~s~~ ve henüz
alt~~ ve yedi ya~lar~nda olan o~ullar~~ Pannonia'dayd~. Iulia Domna,
impara-tor ilan edilen e~inin sonraki eylemleri, sefer ve sava~lar~~ s~ras~nda, yani
Pescennius Niger'e kar~~~ yap~lan sava~lar s~ras~nda Anadolu'da, Britanya
valisi Clodius Albinus'a kar~~~ yap~lan sava~lar s~ras~nda Gallia'da,
Mezopo-tamya kavimlerine, Araplara ve Parthlara kar~~~ sava~lar s~ras~nda Do~u'da
bulundum. ~mparatorun son seferi Britanya'ya olmu~~ ve Iulia Domna yine
ona e~lik etmi~tim.
Iulia Domna, seferlerden ba~ka imparatorun resmi olan her
ic-raaunda da yan~ndayd~. Fakat hiçbir zaman onun ast~~ konumundan daha
ileriye gitmedi". ~.S. 202 y~l~ndan itibaren imparator'un en güvendi~i, en
yak~n adam~~ konumuna gelmi~~ bulunan Praetorio Praefectus'u
Plauti-anus2', öyle görülüyor ki bir süre Iulia Domna'n~n gücünü gölgeledi22. Bu
s~rada Iulia Domna, kendisini edebiyata verdi. Zaman~n ünlü edebiyatç~~ ve
filozoflarm~~ etraf~nda toplad~~ ve onlar~~ himaye etti".
13 SHA, Severiz 111.9. Cassius Dio, Rhomaika 77.6.1. 16Herodianus, 11.9.2. Cassius Dio, Rhomaika LXXIV 14.3 vd. 17 Herodianus, 11.9.11;10.9. SHA.
18 BIRLEY 1999, 108 vd., 115 vd., 129 vd., 135 vd.
19 Septimius Severus'un Britanya seferi için bk. Cassius Dio, Rhomaika LXXVII. 11-17.
Herodianus, III. 14.3 vd. BIRLEY 1999, 170 vd.
20 Argentarius (=Bankerler) kemeri üzerindeki bir kabartmada bir sunu s~ras~nda görülen Iulia Domna e~inin yan~ndad~r, ama önünde de~ildir. Bu kabartmada Iulia Domna, ba~~nda bir Syria peçesi ve bir taç ile resmedilmi~tir. Ayr~ca burada o, ellerini avuçlar~~ gökyüzüne aç~k ~ekilde yukar~ya kald~rm~~~ dua ederken tasvir edilmi~tir. Bk. Grant 1996, 46.
21 Plautianus'un gücü konusunda bk. BIRLEY 1999. 137, 138, 141, 162 vd..
22 Plautianus'un Iulia Domna'ya dü~manl~~~~ konusunda bk. Cassius Dio, Rhomaika
LXXVI. 15.3-6.
23 BIRLEY 1999, 141, 162. GRANT 1996, 46. Casius Dio'ya göre (=Rhomaika 'XXVI. 15.3-4)
Septimius Severus'un külleri alt~n bir urne içinde Roma'ya götürüldü. SHA'ya (= Severus 24.1-2) göre Roma'ya götürülen Septimius Severus'un cesediydi.
lulia Domna hakk~ nda erkeklerle rasgele ili~ki kurdu~u söylentisi ç~ kar~ld~~ ve akraba ile zina suçlamas~yla kirletilmek istendi24. Ancak tüm bunlara ra~men onun imparator üzerindeki etkisi azalmad~. Fakat onun imparatorluk yönetimindeki etkisi, e~i Septimius Severus sa~ken de~il, o öldükten sonra daha fazlayd~.
Britanya'dan anneleri Iulia Domna ile birlikte babalar~n~ n külünü Ro~na'ya getiren iki o~ul aras~ ndaki kavga, büyük olan Caracalla'n~ n küçük olan Geta'y~~ öldürmesiyle son buldu25. Caracalla, tek ba~~ na impa-rator olarak kalm~~~ oldu~u sürenin büyük bölümünü Do~u'da geçirdi. Bu arada devletin askeri olmayan tüm resmi i~lerinin yönetimini annesine emanet etti. ~mparatoriçe, özellikle imparatora gelen mektuplar~ n aç~l~p okundu~u ve yamtland~~~~ büro (=ab epistulis) ile ~ikâyetlerin dinlendi~i büronun (=a libellis) ba~kanl~~~n~~ hiç kimseye b~rakmad~20. Julia Dom-na'n~n Caracalla zaman~ndaki siyasi gücü, onun sahip oldu~u ~u unvan-larlyla halka ve orduya yans~ t~lm~~ur: mater senatits (=Senatonun anas~ ),
mater castorum (= ordugâh~n anas~ ) ve mater Patriae (=vatan~n anas~)27.
Julia Maesa, Septimius Severus'un lejyon komutamyken Emesa'ya yapm~~~ oldu~u ziyareti s~ras~nda, henüz evli de~ildi. Ancak o, galiba bir atl~~ subay olan C. It~lius Avitius Alexianus ile ni~anl~yd~. Belki Alexianus, Septimius Severus'un Emesa'ya gidi~ine rehberlik etmi~ti. Ancak bunlar yaln~zca birer tahmindir". Çünkü onun ya~am~~ hakk~ nda bize kadar ula~an bilgiler azd~r. Hatta onun ad~n~ n do~rulu~u bile tart~~maya uygun-dur. Çünkü Cassius Dio, ondan hep Iulius Avitus diye söz eder29. Herodi-ant~s'a göre Severuslar hanedaL~n~n son üyesi olan imparator Severus Ale-xander'in imparator olmadan önceki ad~ n~, yani Alexianus ad~ m ondan alm~~ ur30. Öte yandan Iulia Maesa'n~n, kariyerine atl~~ s~n~f~~ mensubu ola-rak ba~layan C. It~lit~s Avitus Alexianus ile evlendi~i kesindir ve muhteme-len bu evlilik, Septimius Severus'un Suriye'deki lejyon komutanl~~~~ sona ermeden önce gerçekle~mi~tir. Lejyon komutan~~ (=legatus legionis) olarak 24 Caracalla ile zina yapt~~~ na ili~kin skandal hikaye için bk. SHA, Caracalla X.1; IV.9 ;
Severus XXI .7 .
Geta'n~n öldürülmesiyle ilgili olarak bk. Herodianus, 111.15.6. IV. 3-4. 26 Cassius Dio, Rhomaika LXXVII.18. 2; LXXV111.4.2-3. BIRLEY 1999, 191 vd. 27 MATTINGLY-SYDENHAM 1936, 273 No. 380.
28 Septimius Severus'un evlilik teklifini Lugdunum'dan Syria'daki lulia Domna'ya ileten ki~i kilim Avitus'tu. Bk. BIRLEY 1999, 76.
29 Cassius Dio, Rhomaika LXXVIII.30.2. Herodianus, V.7.3.
ROMA ~MPARATORLU~U'NU YÖNETEN SURIYELI KADINLAR 67 atanmadan önce senato üyeli~ine seçilen C. Iulius Avitus Alexianus, daha önce atl~~ olarak (=procurator), ilki tres militiae, ikincisi Ostia liman~nda hububat i~leri (=ad annonam Ostiis) olmak üzere iki önemli resmi görevi yürütmü~tü31.
Iulius ailesinin bu büyük damad~n~n, yani C. Iulius Avitus Alexianus' un terfisi, Julia Domna'n~n e~i imparator olduktan sonra oldu. Onun ter-f~lerinin arkas~ndaki güç, hiç ku~kusuz Iulia Domna'yd~. Caracalla za-man~nda Asia Eyaleti valili~i yapan Iulius Avitus'un bu görevinden sonra yükseli~i durdu, hatta tenzili rütbe oldu. Çünkü o, Asia Eyaleti valili~inden sonra, Caracalla'n~n öldürülmesinden k~sa bir süre önce K~br~s'a özel görevli olarak gönderilmi~ti. K~br~s'ta son resmi görevini yapm~~~ olan Avi-tus, ya~hl~k ve hastal~ktan ölmü~tür32 .
Iulius Avitus'un proconsul olarak Asia Eyaleti valili~i yapt~~~n~~ ve sonra K~br~s'ta görevlendirildi~ini Cassius Dio'nun Xiphilinus'tan ak-tarm~~~ oldu~u bilgilerinden ö~reniyoruz". Ancak onun bu görevleri hangi tarihlerde yapt~~~n~~ bilmiyoruz. Çünkü bu bilgiyi veren kayna~~m~z kesin bir tarih vermez. Birley, onun Septimius Severus zaman~nda, ~.S. 199 y~l~nda consul suffectus seçildi~ini söyler". Cleve, bu tarihi do~ru kabul ederek Avitus'un Asia valili~ini 214-215 y~l~na tarihler" Böylece, di~er görevinin tarihi de kendili~inden ortaya ç~kar: O, ~.S. 216'da K~br~s'tayd~. Bu tarihin bize verdi~i fikir, en az~ndan Asia Eyaleti valili~inden sonraki atamalar~~ yapan ki~i Caracalla de~il, Iulia Domna oldu~udur. Çünkü bu tarihte Caracalla, Mezopotamya'dayd~~ ve Iulia Domna, o~lunun kendisine emanet etti~i devlet yönetimiyle ilgili günlük i~leri Bithynia'daki geçici ka-rargâh~ nda yürüdiyordu36. Aç~kças~, Avitus'un Asia valili~inden sonra K~br~s gibi küçük eyalette görevlendirilmesi ola~an de~ildir. Avitus'un dev-letin sivil yönetimini elinde bulunduran Iulia Domna ve Iulia Maesa ta-raf~ndan K~br~s'a gönderilmek suretiyle etkisizle~tirilmi~~ olmas~, ola~an d~~~l~~~n aç~klamas~~ için daha uygun bir aç~klama gibi görünmektedir. Ga-
31 BIRLEY 1999, 223.
32 Cassius Dio, Rhomaika DOCVIII.30.2-4. Ayr~ca bk. CLEVE 1998, 199. BIRLEY 1999, 192. 33 Bk. yukar~da dn. 29 vd.
3 4 BIRLEY 1999, 134.
33 CLEVE 1998, 199. Barns'a göre ( "Proconsuls of Asia Under Caracalla". Phoenix 40
(1986), 202 vd.) onun valili~i 216/17'dir. Fakat bu tarih, Iulius Avitus'un Asia Eyaleti'nden K~br~s'a özel görev gibi önemsiz say~lacak bir göreve atanmas~n~n nedenini aç~klamay~~ zorlast~rmaktad~r.
liba o, daha önce belirtmi~~ oldu~umuz gibi K~br~s'tan dönmedi ve orada
öldü:47.
Iulia Domna ve Iulia Maesa, Iulius Avitus'un devlet yönetiminde etkin
bir mevkide olmas~n~~ istemedilerse neden senatörlü~e kadar yükselmesini
sa~lad~lar? Bu sorunun yan~t~~ öyle görülüyor ki Iulia Maesa'n~n yükseli~iyle
ilgiliydi. Zira I~~lia Don~na'n~n en yak~n~ndaki ki~i olarak Maesa'mn atl~~
s~n~findan senato s~n~f~na terfisi gerekiyordu. Iulius Avitus senatörlü~e
terfi edince I~~lia Maesa da onun e~i olarak Iulia Domna ile birlikte ayn~~
s~n~f~n mensubu oldu. Septimius Severus sa~ken zaten ba~~ms~z hareket
etme imkân~~ olmayan Iulius Avitus'un Caracalla zaman~nda Iulia Domna
ve Iulia Maesa'mn yan~nda olmay~~m~n nedeni bu olsa gerektir.
Iulia Domna, o~lu Caracalla'n~n Do~u'da Parthlara kar~~~ yapmay~~
planlad~~~~ seferin haz~ rl~klanyla me~gul oldu~u s~rada Praetorio
Praefec-tus'~~~ Mac~-i~~~~s'un tezgâhlad~~~~ bir suikasta kurban gitti". Onun
öldürülmesinden k~sa bir süre sonra Macrinus, Do~u'daki Roma
lejyon-lar~nca imparator ilan edildi". Çünkü Severus ailesinin hayatta olan hiç
bir üyesi yoktu. Roma'n~n yeni imparatoru Macrinus, imparator ilan
edildi~inde Caracalla'n~n annesi Iulia Domna, Antiokheia (=Antakya) 'da
idi. Macrinus, Caracalla'n~n küllerini annesi taraf~ndan gömülsün diye
oraya gönderdi!".
Iulia Domna, taht~~ Macrinus'a vermemek için bir çaba harcad~~ m~?
Her odianus'a itibar edilecek olursa bu sorunun yan~t~, "hay~r" olur. Zira
ona göre Iulia Domna, Caracalla öldürülünce kendili~inden ya da
zor-lama dolay~s~yla intihar etti'''. Fakat, en az~ndan Caracalla'n~n öldürülmü~~
oldu~u haberine ba~kentin sevindi~ini ö~renmeden önce böyle bir çaba
içerisine girmi~~ olmas~~ '2 daha güçlü bir olas~l~kt~r. Çünkü o, Caracalla
öldürülünce her ne kadar Macrinus taraf~ndan nazik davran~lm~~~ olsa da
al~~~k olmad~~~~ biçimde geri planda kalm~~t~. Bu nedenle Macrinus'a kar~~~
37 Bk. Yukar~da dn. 32.
Cassius Dio, Rhomaika LXXVIII.5.4. Herodianus, 4.12.1 vd.
39 Cassius Dio, Rhomaika 79.5.5:11.4. Herodianus, IV.13.7 vd. SHA, Caracalla VI.7. Ayr~ca bk. AKS~T 1985, 342. MILLER 1971, 50. GRANT 1996, 23.
1°Herodianus, IV.13.8. Cassius Dio'ya göre (= Rhomaika 77.18.2-4; 78.4.2-3) lulia Domna. bu s~rada Antiokheia'da imparatorlu~un sivil i~lerini yhriltiiyordu.
11 Herodianus, IV.13.8.
ROMA ~MPARATORLU~U'NU YÖNETEN SUR~YEL~~ KADINLAR 69 entrika çevirmeye ba~lad~". Fakat ba~kent Roma'da Caracalla'n~n ölümünün sevinçle kar~~land~~~n~~ ö~renince çok ~a~~ran Iulia Domna'mn ba~kentten gelen haberler üzerine mücadele edecek gücü kendisinde bulmayaca~~~ kesindi. Zira son alt~~ y~l onun için çok talihsiz y~llar olmu~tu. Önce kocas~~ Septimius Severus'u kaybetti. Septimius'un ölümüne, yaka-lanm~~~ oldu~u gut hastal~~~~ neden olmu~tu. Çok geçmeden küçük o~lu Geta'n~n ölümüne tan~k oldu. O, büyük o~lu Caracalla'n~n ajanlar~~ ta-raf~ ndan kollar~nda öldürülmü~tü. Nihayet karde~~ katili olan büyük o~lu Caracalla öldürüldü. Art~k onda kocas~ndan, o~ullar~ndan yoksun bir ya~am sürmek azminin oldu~unu dü~ünmek zordur. Gerçekten söylendi~i gibi, yemek yemeyi reddetmek suretiyle ya~am~na son vermi~~ olabilir". E~er öyleyse, devleti yönetmek, imparatorluk saray~ nda kalmak ad~na sava~may~~ dü~ünmü~~ olmas~~ olas~~ görünmüyor.
Iulia Domna'n~n ablas~~ It~lia Maesa, Macrinus'un imparator ilan edilmesinden sonra babas~n~n evine döndü. 25 y~l ablas~~ ile birlikte ba~kent Roma'daki imparatorluk saray~nda ya~ayan Iulia Maesa'n~n" ba~kent Roma'y~~ k~zlar~~ ve torunlanyla terk etmesiyle birlikte Severuslar sülalesi iktidar~~ sona erdi. Fakat bu geçici olacakt~. Çünkü Roma'n~n se-natör kökenli olmayan yeni imparatoru Macrinus, Iulia Maesa'y~~ yaln~zca özgür de~il, ayn~~ zamanda zengin b~rakmak hatas~m yapm~~t~. Yetenekli bir kad~n olan Maesa, Emesa'daki güne~~ tanr~s~~ Elagabal'~n ba~rahipli~i kal~ tsal oldu~u için bölgede dini liderli~in avantaj~ n~~ iyi kulland~. Iulia Maesa, k~zlar~~ ve torunlanyla birlikte Emesa'ya dönünce, iki erkek toru-nunu güne~~ tan~-~s~~ Elagabal'~n hizmetine sundu. Zengin alt~n, gümü~~ ve de~erli ta~larla donan~ml~~ olan güne~~ tanr~s~~ Elagabal'~n tap~na~~, yaln~zca bölge sakinlerinin de~il, kom~u ülkelerin, hükümdarlarm itibar etti~i bir tap~naku. Hükümdarlar tanr~~ Elagabal'a her y~l arma~anlar göndermekte birbirleriyle yar~~~yorlard~. Maesa'n~n büyük torunu, imparator olduktan sonra Elagabalus ad~yla tan~nacak olan Varius Avitus ~imdi bu tanr~mn ba~rahibi olmu~tu".
Caracalla'n~ n öldürülmü~~ oldu~u tarihte 14 ya~~nda olan Varius Avi-tus, Maesa'n~n büyük k~z~~ Iulia Soaemias'in o~luydu". Iulia Domna'dan
43 BIRLEY 1999, 192.
i Cassius Dio, Rhomaika LXXVIII 23.1 vd. Herodianus, IV. 13.8. 15 Herodianus, V.3.2; V.8.3.
41' Herodianus, V.3.3-7. 47 Herodianus, V.3.3.
daha h~rsl~~ olan ve henüz imparatorluk saray~ ndan kovulmu~~ olmay~~ haz-medemeyen h~lia Maesa için i~te bu torunu Roma imparatorluk saray~n~~ yeniden ele geçirmek ad~na bir ümit ~~~~~yd~. Varius Avitus'u Suriye'deki lejyonlar~ n sevmesinin sa~lanmas~ , imparatorluk taht~ n~ n ele geçirilmesinde çok önemli bir merhaleydi. Bunu da sahip oldu~u zengin-likle yapabilirdi. Hiç ku~kusuz o, Septimius Severus'un ölmeden önce o~ullar~~ için sarf etti~i ~u sözlerden haberdard~: Anlasn~, askerleri zengin
edin, di~er insanlar~n bir önemi yoktur". Iulia Maesa, bu sözlerin ne
an-lama geldi~ini bilecek kadar devletin içindeydi.
Daha sonra ba~rahipli~ini yapt~~~~ tanrm~ n ad~yla, yani Elagabalus ola-rak tamnacak olan Varius Avitus, Iulia Maesa'n~n büyük k~z~~ Iulia Soaemi-as'in Sextus Varius Marcellt~s isimli bir adamdan olan o~luydu"'.lulia So-aemias'in Marcellus ile evlili~inin ne zaman gerçekle~ti~i sorusuna kesin bir tarih vermek mümkün de~ildir. Ancak bu evlili~in ~.S. 203 y~l~ ndan daha geç bir tarihte olamayaca~~~ kesindir. Çünkü gelecekte Elagabalus ad~yla ve Roma'n~n rahip-imparatoru olarak tan~nacak olan Varius Avitus (Bassianus)'un do~u~nt~~ en erken ~.S. 203 y~l~ n~ n A~ustos ay~na tarih-lenmi~tir").
Kaym validesi h~ lia Maesa'n~ n e~i gibi devlet hizmeti kariyerine atl~~ (=Eques) olarak ba~layan h~ lia Soaemias'in kocas~~ Sextus Varius Marcel-lus, Syria Eyaleti'nin bir kenti olan Apameia'da do~rm~~tur". Onun devlet hizmetindeki resmi görevleri kronolojik s~rayla ~unlard~: Procurator
at~n-art~m (Roma'da; imparator Do~u'dayken)52; procurator provinciae Bri-tannae (Albint~s'un öldürülmesinden sonra).53; procurator rationes p~-iva-tae ve Vice praefectorum praetorio et urbi (Septimius Severt~s
Britanya'-dayken)"". Caracalla taraf~ ndan, Iulia Maesa'n~ n e~i gibi, senato üyeli~ine seçilen Sextus Varius Marcellinus, son olarak Numidia Eyaleti'nin Pra-esides'i olarak görev yapt~55. Burada sayd~~~m~z ilk resmi görevini en geç
18 Cassius Dio, Rhomaika LXXVI.15.2.
19 Cassius Dio, Rhomaika LXXVIII.30.2.
5() Cassius Dio'ya göre (=Rhomaika LXXIX.20.2) 204 y~l~n~ n Mart ay~nda dogmustur. Bk.
MILLER 1971, 51. BIRLEY 1999, 224. GRANT 1996, 24.
51 Apameia, Emesa krall~k iken bu krall~~~n bir kentiydi. Bk. CLEVE 1998, 200. 52 Herodianus, V. 3.3 ( dn.2 : ~.S. 195/196 y~l~nda). Ayr~ca bk. CLEVE 1998, 200.
53 Herodianus, V. 3.3 ( dn.2.). Ayr~ca bk. PFLAUM 1961, 639 vd. (~ .S. 197 y~l~na tarihlendi. Ancak daha uygun olan tarih ~.S. 199-201 y~llar~~ aras~d~r. Bk. BIRLEY 1999, 305.
51 Herodianus, V. 3.3 ( dn.2). Ayr~ca bk. HOWE 1942, 17. CLEVE 1998, 200. 55 Herodianus, 111.10.2.
ROMA ~ MPARATORLU~U'NU YÖNETEN SUR~YEL~~ KAD~NLAR 71
~ .S. 196 y~ l~ nda yapm~~~ olmas~~ gereken Marcellinus'~ m Britanya valili~i~~ in tarihi kesin olarak bilinmiyor. Latince konu~an bu Roma eyaletinin ilk Do~u kökenli valisi olan Marcellinus'un atl~~ olarak Roma'da üstlendi~i son görevine Britanya valili~inden çok sonra atan~nam~~~ olmas~~ gerekir. Fakat onun Roma'daki görevi, yani 1-atio privata yöneticili~i ile ilgili tarih de ne yaz~ k ki kesin de~ildir. Muhtemelen bu göreve o, Septimius'un Do'~u'ya ve Afrika'ya yapt~~~~ iki k~sa seyahati süresince (~.S. 202-204) atanm~~ t~ r''. Çünkü bu ziyaret için imparator, ailesinin yan~~ s~ra Praetorio praefectus'u ile kent praefectus'unu da yan~na alm~~t~. Bu nedenle kentin yönetiminin aileden say~ lan birisine, yani Soaemias'~ n kocas~~ Sextus Varius Marcelli~~~~s'a emanet edilmi~~ olmas~~ do~ald~ r'". Hiç ku~kusuz bu son atamada, yine Suriyeli kad~ nlar~ n imparator üzerindeki etkisi büyüktü. lulia Domna'n~ n en az~ ndan ye~eni Soaemias'~ n senator e~i olmas~ n~~ sa~lamak amac~yla bu damad~ n da senatörlü~e kadar yükselmesini iste-mesi do~ald~ r.
Sextus Varius Marcellinius'un senato üyesi seçilmi~~ oldu~u bilinmek-tedir. Fakat o, hiç consullük yapmad~". O~lu Elagabalus'un imparator ilan edilmi~~ oldu~u ~.S. 218 y~l~ nda ölen Marcellinus'un da yükseli~ine bu nedenle kasten izin verilmemi~~ oldu~unu dü~ünebiliriz. Onun terf~sinin önünü açmayan güç, hiç ku~kusuz Suriyeli kad~ nlard~ . Çünkü Septimius Severus'un bir akrabasm~ n (=Plautianus) Praetorio Praefectus'u olarak sa-raya ve imparatora çok yak~ n olmas~ n~ n kendisini nas~ l y~ pratt~~~n~~ unutmu~~ de~ildi. ~~te bu nedenle bilim ailesinin ikinci damad~~ da imparatorluk yönetiminin en üst mevkisine ç~ kabilme olas~ l~~~~ consul seçilmeyerek ortadan kald~r~ld~ .
Marcellinus'un senato üyeli~ine seçilmesi, ~.S. 204 y~ l~ ndan daha er-ken, ~.S. 211 y~l~ndan daha geç bir tarihte gerçekle~mi~~ olmasa gerektir. Asl~ nda Roma'daki görevi dikkate al~nd~~~nda ~.S. 204 y~l~~ uygundur. An-cak bu tarih Yüzy~ l Oyunlar~ 'n~ n (=Ludi Saecularis) kutlanm~~~ oldu~u tarihtir ve biz bu oyunlar kutlan~ rken Iulia Soaemias'in atl~~ s~n~f~ndan evli kad~ nlar~ n ayinine ba~kanl~ k etti~ini biliyoruz'. Bu nedenle Soaemias'in kocas~~ bu tarihte senatör de~il, hâlâ athyd~. ~.S. 211 y~l~~ ise, Roma'daki
56 CLEVE 1998, 200, dn. 15. HOWE 1942, 17. CLEVE 1998, 200.
58 CLEVE 1998, 202 n.17.
son resmi görevini ~.S. 202-203 y~llar~nda yapt~~~~ dikkate al~nd~~~nda geç bir tarih say~labilir. Çünkü iki tarih aras~nda yedi veya sekiz y~l vard~r ki, bu oldukça uzun bir süredir. Ancak Soaemias, h~rshyd~. Bu nedenle k~z~n~~ iyi tan~yan Iulia Maesa, onun senatör e~i konumuna yükselmesini ol-gunla~mas~~ aç~s~ndan geciktirmi~~ olabilir.
Marcellinus'un terfi etme olas~l~~~, Caracalla'n~n ölümünden sonra tamamen ortadan kalkt~. Çünkü Caracalla'n~n katili, Roma'daki impara-torluk saray~ n~ n Suriyeli kad~ n sakinlerini erkek akrabalar~yla birlikte ba~kent Roma'dan kovdu". Art~k Severuslarm iktidar~~ sona ermi~ti. Fakat y~llarca Roma'daki imparatorluk saray~nda k~z karde~i Iulia Domna ile bir-likte ya~ayan Iulia Maesa, imparatorluk yönetimini Macrinus'a b~rakmaya niyetli de~ildi. Bu nedenle Severus hanedan~n hükümranl~~~na, Caracal-la'n~n o~lu oldu~u iddias~yla tahta ç~kacak olan Iulia Maesa'mn torunu Elagabalus sayesinde yaln~zca k~sa bir süre ara verilmi~~ olacakt~r.
Daha önce belirtmi~~ oldu~umuz gibi Caracalla ve Iulia Domna öldükten sonra, It~lia Soaemias ve Iulia Mamaea adl~~ iki k~z~~ ve torun-larlyla birlikte Syria'ya dönmü~~ olan lulia Maesa', En~esa'da, sahip oldu~u zenginli~ini büyük k~z~n~n o~lu olan Varius Avitus'u Roma impara-toru yapmak için harcayacakt~. Güne~~ tanr~s~~ Elagabal'~n ba~rahipli~inin kal~ tsal olmas~, Varius Avitus'u bu tanr~n~n tap~na~~n~n ba~rahibi yap~n~~t~"2. Iulia Maesa, k~z karde~i Iulia Domna ile birlikte Caracalla'n~n katili Macrinus'a imparatorluk tahun~~ terk etmek zorunda kal~nca henüz çocuk ya~ta olan büyük torunu Varius Avitus'u (=Elagabalus) imparatorluk taht~~ için bir umut olarak gördü.
Iulia Maesa, imparatorluk yönetimini yeniden elde etmeyi ba~arabilecek kadar yetenekliydi. Amac~na ula~abilmek ad~na Emesa kenti yak~n~ndaki Roma garnizonu için zenginli~ini kulland~. Bu Roma garni-zonu düzenli olarak Emesa'daki Güne~~ tanr~s~mn tap~na~~na, güya ibadet etmek için, fakat gerçekte genç rahibi seyretmek için gitmeye al~~~kular. Onlar~n baz~lar~~ zaten firar ederek Maesa'n~n himayesine girmi~lerdi°. Bu lulia Maesa'ya ülkesine dönüp halk~~ aras~ nda ya~amas~~ Macrinus taraf~ndan emredildi. Bk. Herodianus, V.3.2.
Cassius Dio, Rhomaika LXXIX 30.4.
62 Rahipli~in kal~tsal oldu~u konusunda bk. BIRLEY 1999,71 vd.
1'3 Herodianus, V.3.9. Syria Eyaleti'ndeki Roma lejyonlar~ndan birisi Raphaneae'da,
di~erleri Antiokheia ve Apameia'dayd~. Raphaneae'daki Roma lejyonu (=Legio III Gallica) daha sonra Elagabalus ile birlikte Nikomedia'ya transfer edildi. Bk. Cassius Dio, Rhornaika LXXIX.7.1-
ROMA ~MPARATORLUGU'NU YÖNETEN SURIYELI KADINLAR 73 zamanda Suriye kültürüne art~ k yabanc~~ olmayan, hatta güne~~ tanr~s~~ Ela-gabal'a sempati duyacak kadar içinde bulundu~u çevrenin kültüründen etkilenmi~~ bulunan Emesa'daki Roma birlikleri~~i mevcut imparator aley-hine kazanmay~~ ba~ar~p, onlar~~ isyana k~~k~rtmas~~ bu nedenle zor olmad~. Hareketini bildik, ama etkili olan bir yönteme, yani imparatorluk taht= gerçek varisinin maktul imparatorun o~lu oldu~u iddias~ na ba~vurmak su-retiyle temellendirdi. K~ zlar~n~n genç ve çocuk yapmaya ~~~~~ktedir oldu~u zamanda, k~z karde~i Iulia Do~nna ile birlikte imparatorluk saray~ nda ya~ad~~~~ s~rada Caracalla'n~ n k~zlar~yla birlikte up~du~unu"1 söyleyen Iulia Maesa için Varius Avitus'un babas~n~n kim oldu~unun bir önemi yoktu. Roma senatörü olan bir baban~ n ve kendi k~z~~ olan bir annenin namusurn~n lekelenece~ini hiç dikkate almadan bu iddiay~~ ortaya atan Iulia Maesa, amac~ na ula~t~. Çünkü Varius Avitus'un Caracalla'n~ n Iulia Soaemias'tan gayri me~ru o~lu oldu~u söylentisi k~sa sürede Suriye'deki Roma lejyonlar~~ aras~nda yay~ld~. En~esa yak~ n~ndaki Roma birliklerinin nazar~nda Roma'n~n yeni imparatoru art~k Iulia Maesa'n~n torunu Varius Avitus (=Elagabalus) idi. Bu arada Varius Avitus'u Caracalla'n~ n o~lu ola-rak tan~ tan söylentinin yay~lmas~ n~~ organize eden Maesa, torununun ad~ n~~ da de~i~tirmi~ti. Art~k Güne~~ tanr~sm~n ba~rahibi Varius Avitus'un ad~~ Bas-sianus'tu. Bassianus, Caracalla'n~n gerçek ad~yd~". Maesa, k~zlar~~ ve torun-lar yla birlikte, askerlerin korumas~nda kent yak~n~ndaki Roma birli~inin garnizonuna gittiler ve orada Varius Avitus, Antoninus olarak selamland~~ ve ard~ndan ona imparator giysisi olan mor pelerini giydirdiler"".
Güne~~ tanr~s~~ Elagabal'~n genç rahibine zaten dinsel bir sayg~~ duyan Roma'n~n Suriye'deki askerlerini Macrinus'a kar~~~ isyana sürükleyenlerin ba~~ nda Gannys vard~"7. Julia Soaemias'a tutkun olan Gannys'un komu-tas~ndaki Ro~na birlikleri, her ne kadar Bassianus ad~yla ortaya ç~kar~lm~~~ olsa da imparator olduktan sonra bu ad~n~~ de~il, hizmet etti~i tanr~n~n ad~n~~ [=Elagabal(us)] kullanacak olan genç ba~rahibi imparator ilan etti-
3 ve daha sonra da~~t~ld~. h~lia Maesa, henüz 14 ya~~nda olan ( Herodianus, V.3.3) torunun (= genç rahip Elagabalus'~~~~~ ) imparator ilan edilmesi durumunda Roma birliklerine verilecek arma~a~~~~~~ büyük olaca~~n~~ vaat etti. Bk. Herodianus, V.3.11.
61 Herodianus, V.3.10.
DURANT 1944, 623. GRANT 1996, 47 N'd., dn.4.
Herodianus, V.3.I2. Cassius Dio'ya göre (Rhomaika LXXVI11.31.4) onun imparator olarak selamlanm~~~ oldu~u tarih 16 May~s 218'dir.
ler08. Gannys komutas~ ndaki ordu, Macrinus'un isyan~~ bast~rmak için göndermi~~ oldu~u orduya kar~~~ sava~u ve bu orduyu yendi. Fakat galibi-yette en büyük paym sahibi, sava~a bizzat kat~lan Suriyeli kad~nlard~. Ücretli askerler, Macrinus'u görüp duraksaymca Maesa ve Soaemias, ara-balar~ ndan indiler ve gev~emi~~ orduyu cesaretlendirip, onlar~~ zafere götürdülerm.
On dört ya~~nda" ( ~.S. 21 9 y~l~nda) imparator olan Elagabalus, ken-disi gibi çok süslü olan büyük annesi, annesi ve teyzesiyle birlikte Roma'ya geldi. Onlar~n aras~nda Elagabalus'un gerçek babas~~ yoktu. O, Elagabalus' un imparator edilmi~~ oldu~u zamanda ölmü~tü'''. Yola ç~kan imparator ve ailesinin Suriye'den Roma'ya geli~leri, birkaç ay sürdü. Zira onlar önce Nikomedia (=~zmit) 'da solukland~lar. Makedonya'da k~~~~ geçirdiler".
Elagabalus ve ailesinin, yani Roma'daki imparatorluk saray~n~n Suri-yeli kad~ nlar~- Iulia Maesa ve onun k~zlar~~ ile iki torununun Roma'ya giri~lerine zafer alaylar~~ e~lik etti. Dünyan~n en büyük tahunda art~k bir Do~ulu vard~. Hiç ku~kusuz bu, Do~u'yu, özellikle de Suriye'yi gurur-land~ran bir sonuçtu. Fakat imparatorun ya~~n~n küçük olmas~~ ve küçük ya~ta bir tanr~n~n rahibi olmas~n~~ sa~layan a~~r din e~itimi alm~~~ bulun-mas~, onun Roma'da iktidar olmas~n~~ engelleyen en önemli kusuruydu. Resmi devlet i~leriyle ilgilenmeyi s~k~c~~ bulan genç imparator, Güne~~ tanr~s~n~ n rahibi olmaktan vazgeçmedi. Bu nedenlerle onun büyük annesi Julia Maesa, Roma imparatorlu~unun gerçek yöneticisi durumuna geldi.
Julia Maesa, Roma'daki güçlü konumunu, iffetiyle ilgili olumsuz söylentilere ra~men ak~l dan~~~lan dirayetli ve sayg~n bir kad~n olarak mu-hafaza etti. Onu onurland~ ran Pudicitia (iffet, safl~ k) lejantl~~ sikkelerin bas~lmas~~ bundand~r". K~z~~ Julia Soaemias, Elagabalus'un annesi oldu~u halde Julia Maesa'n~n sahip oldu~u olgunluk ve sayg~nl~~a hiç bir zaman ula~amad~. Elagabalus'un senatoya ilk giri~inde senatörlerden istedi~i ilk ~ey, annesinin senatoda oturmas~na izin verilmesiydi. Fakat onun bu talebi
118 GRANT 1996, 47.
(13 Cassius Dio, Rhomaika LXXIX 38.4 vd.
7() Herodianus, V.3.3.
71 Elagabalus'un babas~ n~n ölümüyle ilgili olarak bk. Cassius Dio, Rhomaika LXXVIII. 31.2; 34.1. CLEVE 1998, 201 dn.17 ve 18.
72 Yolculuk için bk. Cassius Dio, Rhomaika LXXIX 7.1 vd. LXXIX 39.2 vd. Ayr~ca bk. BIRLEY 1999, 193 vd.
ROMA ~MPARATORLUGU>NU YÖNETEN SUR~YEL~~ KADINLAR 75 amac~ na ula~amad~ . Julia Soaemias, daha önce kad~ nlar için kurulmu~~ olan senaculum'a (=küçük senato) ba~kanl~k etmekle yetinmek zorunda kald~'''. Senato toplant~lar~ na kat~lmaya devam eden Julia Maesa ise impa-ratorlu~un gerçek yöneticisi olmaya devam etti.
Julia Soaemias ile Elagabalus, imparatorlu~un ba~~ nda Romanlar~n al~~~ k olmad~klar~~ garip davran~~lar sergilediler. Tanr~~ Elagabalus'u sem-bolize eden siyah bir gökta~~, Emesa'dan Roma'ya getirilmi~ti. Imparator, bu tanr~y~~ Romal~lar'~n sayg~~ duydu~u di~er tüm tanr~lardan üstün tutu-yordu. Elagabalus ad~ n~~ almas~ n~ n nedeni de buydu'''. Zevk ve e~lencelerinde a~~r~l~ k sergiliyordu. Nikâhl~~ ya da nikâhs~z pek çok kad~na sahip ol~nak ve homoseksüel ili~kiler, onun a~~r~l~klar~~ aras~ndaki zevkle-riydi7". Bir Vesta rahibesini bile zorla tap~naktan ç~ karm~~~ ve onunla ev-lenmi~tin. Güne~~ tanr~sm~ n rahibi olarak garip ibadet ve ayinleriyle, Ro-manlar~n al~~~ k olmad~klar~~ davran~~lar~, tutars~zl~ klar~~ ve dengesizlikleriyle oturdu~u tahtin hakk~n~~ vermekten çok uzak bir imparator olmu~tu. Julia Maesa, torunun sergiledi~i gariplikler katlan~lmaz noktaya gelince, onun alternatifini devreye soktu.
Elagabalus'un alternatifi, kuzenini, yani Julia Man~aea'n~ n o~lu Alexi-anus'tu. Julia Maeasa, Elagabalus'a Alexianus'u evlat edinmesini tavsiye etti. Güya Alexianus, Caesar olunca devletin resmi i~leriyle ilgilenecek ve böylece Elagabalus'un dinsel i~lerine ay~racak bol bol zaman~~ olacakt~". Elagabalus, Julia Maesa'n~n tavsiyesine uydu ve on iki ya~~ndaki kuzenini evlat edinerek Caesar yapt~~ ve ~.S. 222 y~l~~ Ocak ay~nda onunla consullü~ü payla~t~. Bu arada, Caesar olunca, Alexianus'un ad~~ da Marcus Aurelius Alexander olarak de~i~tirilmi~ti. Fakat Elagabalus, onunla rahipli~i de payla~may~, ondan rahiplik giysilerini ve danslar~n~~ yapmas~ n~~ istedi. Fakat Alexander'in annesi Iulia Mamaea, bunu istemedi. Çünkü ona göre bun-lar imparatorbun-lar için utanç vericiydi ve olmamas~~ gerekenlerdi". Öte yan-
71 DURANT 1944, 623.
7r> Cassius Dio, Rhomaika LXXIX 11. 1 vd. GIBBON 1987, I, 168. BIRLEY 1999, 193 vd. 76 Cassius Dio, Rhomaika LXXX 8-16; LXXX 13.1 (pek çok kad~na sahip oldu~u). Ayr~ca bk. GRANT 1996, 47.
77 Cassius Dio, Rhomaika LXXX 9.3.
78 Cassius Dio, Rhomaika LXXX 17.2 vd. GRANT 1996, 47.
79 Onun consullü~ünü onaylatmak için senatoya girdi~i zaman, evlat edindi~i Alexianus için 16 ya~~ nda baba oldu~unu, o~lunun da 12 ya~~ nda oldu~unu söyleyerek durumun komikli~ini ifade etmeye çal~~m~~ur. Bk. Herodianus, V. 7.4 (ancak burada verilen ya~lar daha
dan Elagabalus, çocukça duygular içinde iyi niyetliydi ve bu yakla~~mlar~n kendisini imparatorluk taht~ndan indirecek planl~~ tertibin ilk a~amas~~ oldu~unu henüz bilmiyordu. Ö~rendi~inde ise i~~ i~ten geçmi~ti8°. Tertibin ikinci a~amas~na, Elagabalus'un Alexander'in halk aras~nda giderek artan sevgisini k~skanmas~~ ve nihayetinde onu öldürtmeye kalk~~mas~~ üzerine geçildi. Bu kez Elagabalus ve onun annesi Iulia Soaemias öldürülecekti. Elagabalus'un entrikalar~n~n hiç birisini ~skalamayan Iulia Maesa, çok geçmeden amac~na ula~t~. Hem k~z~~ Soaemias'~~ hem de torunu Elagabalu-s'u, 11 (veya 13) Mart 222 y~l~nda muhaf~z alay~~ askerlerine öldürterek" imparatorlu~u bir rahip imparatordan kurtarm~~~ oldu. Roma'n~n bütün yollar~ nda sürüklenen Elagabalus'un cesedi, halk taraf~ndan parçaland~ktan sonra Tiber Irma~~'na at~ld~82. Bu arada Iulia Soaemias, anne imparatoriçe olarak mater Augusti, consors imperii ve mater senatus unvanlanyla onurland~r~lm~~t~. Muhtemelen onun bu denli öne ç~kmas~, annesi taraf~ndan k~skan~lm~~t~83.
Roma'daki Muhaf~z Birli~i, Mamaea'n~n gerçek ad~~ Julius Gessius Alexianus olan henüz 13 ya~~ndaki o~lunu imparator ilan etti" ve senato, onun imparatorlu~unu derhal onaylad~. Genç imparatorun babas~n~n ad~, Gessius Marcianus'tu. Fakat onun hakk~ndaki bilgiler çok s~n~rl~d~r. Ya~am~yla ilgili bilgilerden birisi, Syria'daki Akra kentinde do~up
büyümü~~ oldu~udur. Resmi devlet hizmetindeki kariyerine ise Iulia Maesa ve Iulai Soaemias'in kocalar~~ gibi atl~~ olarak ba~lam~~, procurator olarak de~i~ik görevlerde bulunmu~, senatorlü~e kadar yükselmi~tir. Iulia Ma-maean~n senato s~mf~na dahil edilmesi onun sayesinde oldu ve muhteme-len ~.S. 218 y~l~nda öldürüldü85.
önceki pasajdakilerle (=V.3.3) uyumlu de~ildir.) Cassius Dio (Rho~nai ka LXXIX 20.2 ) ile uyumlu oldu~u için ilk pasajda verilenler do~rudur.
80 Cassius Dio, Rhomaika LXXX 19 lvd. GRANT 1996, 25.
8! Herodianus, V.7.4-8.8. Cassius Dio, Rhomaika LXXIX. 20.1 SHA.
Elagabalus XVII.1.
82 Herodianus, V.8.9-10. Cassius Dio, Rhomaika LXXX 19.4; 20. 2 vd. SHA, Elagabah~s XVII.4-7. Cesedin Tiber nehrine at~lmas~, suçlular için ölümden sonra uygulanan bir ceza (=poena post mortem) türüydü.
83 Soaemias ile annesi Maesa aras~ndaki saray kavgas~~ SHA'da (Elagabalus XIII-XV)
ayr~nt~l~~ olarak verilmi~tir. Unvanlar~~ için bk. Herodianus, V.8.8 (dn.1).
Cassius Dio, Rho~naika LXXX I 1. Herodianus, VI. 1.1 (dn.1). GRANT 1996, 26. CLEVE 1998, 202 vd. Iulia Mamaea'n~n kocas~n~n ad~n~n Gessius Marcianus oldu~unu Cassius Dio'dan (=Rhomaika LXXVIII.30.3; LXXVIII. 21.4; 31.4; 33.2-34.1) ö~reniyoruz.
ROMA ~MPARATORLU~U'NU YONETEN SURIYELI KADINLAR 77 Imparator olduktan sonra Alexander Severus ad~n~~ alan Iulius Gessius Alexianus, kuzeni Elagabalus gibi, Emesa'daki Güne~~ tanr~s~n~n rahipli~ini yapm~~t~m'. Ancak o, rahip kimli~ini imparatorluk saray~na ta~~ma& Ca-esar olunca Elagabalus'un sald~r~lar~~ nedeniyle atlatt~~~~ tehlikeler, onu Romal~lar nazar~nda de~erli k~lm~~, sevimlile~tirmi~ti". Bu yüzden onun devleti yönetmeye de~il e~itilmeye ihtiyac~~ oldu~u Romal~larca yad~rganmad~. Onun e~itimini Julia Maesa ve Julia Mamaea birlikte üstlendiler. Fakat ilkinin imparator Alexander'in e~itimine katk~s~~ öyle görülüyor ki fazla olmad~. Bu konuda tüm sorumluluk annesi Julia Ma-maea'n~nd~. Çünkü Maesa, Aleksander'in imparator olmas~ndan k~sa bir süre sonra, ~.S. 224-226 y~llar~~ aras~nda bir tarihte öldü ve öldükten sonra ona tanr~ça olarak itibar edildi. Julia Measa'n~n ölüm nedeni bilinmiyor". Mamaea, Alexander'in yaln~zca e~itimiyle de~il, çok genç bir impara-torun annesi olarak, gerçek bir imparatoriçe sorumlulu~uyla devlet i~leriyle de ilgilendi. Art~k o, devasa bir imparatorlu~a hükmediyordu. Üstelik o, Elagabalus'un öldürülmesinde suç orta~~~ oldu~u için o~lunun emniyetine özen göstermesi konusunda deneyimliydi ve bu yüzden çok temkinliydi. Fakat onun o~luna böylesi dü~kün olmas~, imparatorun dev-let yönetimindeki konumunu gölgelemi~ti. Ba~ka bir ifadeyle devdev-letin gerçek hükümdar~~ imparator Alexander de~il, annesi Mamaea idi". Bu nedenle Aleksander, ço~u kez imparator olarak de~il de Mamaea'n~n o~lu olarak tan~nd~. Mamaea'y~~ "mater Augusti" ve "mater castorum" olarak onurland~ran sikkeler bas~ld~". Buna ra~men Julia Mamaea hakk~nda -onun onuruna bas~lm~~~ yar~~ övgülü bol sikke ve madalyonlar d~~~nda-fazla bilgi yoktur.
Iulia Mamaea'n~n imparatorluk yönetimindeki nüfuzunu en iyi
~ekilde yans~ tan yetkilerinden birisi, imparator Alexander'in on alt~~
ki~iden olu~an dan~~ma meclisini seçmek yetkisiydi"i. Bu sayede Mamaea, imparatorluk politikas~n~n ve yönetiminin kontrolünü elinde tuttu. Hem
86 Herodianus, V.3.4.
87 Herodianus, V.8.2 vd.
Herodianus, VI.1.4 (n. 3) BIRLEY 1999, 195. GRANT 1996, 47. Ayr~ca Maesa için daha geni~~ bilgi için bk. ENSSL1N 1971, 56 vd., 63. KETTENHOFEN 1979, 23 vd., 33 vd.
89 GRANT 1996, 47 d~~. 6. Elagabalus'un imparatorlu~u süresince Julia Mamaea için sikke
bas~ld~. MATTINGLY-SYDENHAM 1936, s.95 vd.
9° SHA, Seven~s AlexanderlIl 11. GRANT 1996, 47 dn.7. 9' Herodianus, VI. 1.1 vd. SHA. AlexanderXXX1.2 vd.
H~ristiyanlarla hem de senato ile iyi ili~kiler kurdu. istenmeyen
ayr~cal~klar~~ almakta ~srarc~~ olmayarak ak~ll~k etti"2. Kad~nlar~n senatoda
bulunmalar~n~~ yasaklayan ve bu yasa~a kar~~~ gelenlerin kötülük tanr~larma
havalesini öneren kanun teklifi onun imparatorluk yönetiminde etkili
oldu~u bu zamanda yasala~t~"3.
imparator Alexander, annesi Mamaea'n~n onay~yla, bir Patricius olan
Seius Sallustius Macrinus'un k~z~, Sallustia Barbia Orbiana ile evlendi.
Fa-kat bu evlilik, Mamaea'n~n o~lunu gelini lehine kaybetme korkusu
yüzünden uzun sürmedi. Mamaea, Orbina'mn Augusta unvan~~ almas~n~~
k~skanm~~~ ve Alexander, kar~s~~ ve annesi aras~nda seçim yapmak zorunda
kal~nca, ikincisini tercih etti. Bu durumda Sallustia Barbia Orbiana'y~~
bek-leyen gelecek önce saraydan kovulmak, sonra sürgün ve nihayetinde
ölümdü. Afrika'ya sürülen Sallustia Barbia Orbiana, orada öldürüldü "4.
Mamaea'n~n devlet yönetimindeki etkisi daha sonra azalmad~. Ancak
o, devleti hiçbir zaman keyfi bir bencillikle yönetmeye de kalkmad~.
Se-natörler aras~ndan sevilen 16 ki~ilik bir dan~~ma kurulunun onay~~
olma-dan önemli hiçbir karar~n al~nmas~~ yönünde bir çaba içinde olmad~.
Ba~kanl~~~na hukukçu Ulpianus'un getirilmi~~ oldu~u bu kurulu seçme
yetkisi daha önce belirtmi~~ oldu~umuz gibi Mamaea'n~nd~"5. Bu yetki de
göstermektedir ki, imparatorlu~un yönetiminde üç isim, yani Mamaea,
Ulpianus ve Alexander etkiliydiler.
imparator Alexander, ya~~~ ilerledikçe devlet i~lerine daha fazla vakit
ay~rd~~ ve yönetime a~~rl~~~n~~ koymaya ba~lad~. Do~u~tan sahip oldu~u iyi
huyunu e~itimle birle~tirmi~ti. Sabah erken kalk~p dini vecibelerini yapan
Alexander, günün büyük bölümünü kurulda devlet i~lerini tart~~arak
geçiriyor, bu arada edebiyat, felsefe ve tarihe de vakit arr~yordu.
Kendi-sine gelen ricalarla, yaz~lan mektuplarla ilgileniyor, onlara cevap
verebili-yordu'"'. Halk ondan memnundu. Askeri alanda reform yaparak, senatoya
ve aristokrasiye eski sayg~nl~~~n~~ yeniden vermeyi amaçl~yordu. Fakat bu
ni-yeti ordunun kendisine olan güveninin azalmas~na ve nihani-yetinde ordu
deste~inin zay~flamas~na neden oldu. ~.S. 230 y~l~nda Persia'da Sasani kral~~
92 GRANT 1996, 48. ENSSLIN 1971, 58 vd., 67. GIBBON 1987, I, 173. 93 GIBBON 1996, I, 173.
9~t Herodianus, VI.1.9 vd. GRANT 1996, 48. GIBBON 1987. I, 173. 95 Bk. yukar~da dn. 91. Ayr~ca bk. GRANT 1996, 27.
ROMA ~MPARATORLU~UNU YÖNETEN SUR~YEL~~ KADINLAR 79 Arde~n'in Mezopotamya'y~~ istila etmesiyle ba~layan süreç, hem Alexander' in hem de annesi Mamaea'n~n sonunu getirecekti. Arde~ir'e yazd~~~~ mek-tup, bu kral~~ cesaretlendirdi ve sava~~ patlak verdi. Çünkü Arde~ir, Alexan-der'in mektubuna Asya'y~~ istila ederek cevap vermi~ti".
imparator Alexander'in Sasanilere kar~~~ yapt~~~~ sava~a annesi Mamaea da kat~ ld~. Bu arada Alemanlar ve Marcomanlar, Do~u Galya'ya sald~ rd~lar. Ancak Mamaea, onlara kar~~~ ç~k~lan seferde de o~lu Alexande-r'i yaln~z b~ rakmad~. Mamaea, imparatora dü~manla görü~ülmesini, bar~~~n korunmas~~ ko~uluyla y~ll~k vergi teklif edilmesini tavsiye etti. Fakat bu tavsiye hem kendisinin hem de o~lunun sonunu getirdi. Zira annesinin tavsiyesine uyarak dü~man kar~~s~ndaki tesli~niyetçi tutum sergilemi~~ olan Alexander, askerin gözünden dü~tü. Zaten askerlere göre imparator, an-nesinin ve senatonun güdümündeydi. Gerçekten annesi onu hala bir çocuk gibi görüyordu ve öyle davrarnyordu"8. Dü~man kar~~s~ndaki bu son tavr~, Pannonia lejyonlar~n~n isyan~na neden oldu. Onlar komutanlar~~ Maksiminus'u imparator ilan ettiler. imparator Alexander, Annesi Ma-maea ve yak~nlar~, 18/19 Mart 234 y~l~nda, içinde bulunduklar~~ imparator-luk çad~r~ nda k~l~çtan geçirildiler99. Mamaea, imparatorimparator-luk yönetiminde etkili olan Suriyeli kad~nlar~n sonuncusuydu.
Sonuç olarak Afrika kökenli bir imparator olan Septimius Severus'un Suriyeli bir rahibin k~z~~ olan Julia Domna ile evlenmesi, Romanlar~n ilk kez tam anlam~yla bir imparatoriçe tavr~~ sergileyen etkili kad~nlar~n yönetimini tan~malar~n~~ sa~layacak süreci ba~latt~. Bu kad~nlardan ilki olan Julia Domna'n~n devlet yönetimindeki etkisi kesinlikle kocas~n~n önüne geçecek seviyede de~ildi. Ancak o, resmi devlet etkinliklerinde im-paratorun hep yan~nda ve onun kararlar~nda etkili olan bir mevkie sahipti. Do~ulu gelene~ini tamamen bir kenara itmemi~, Suriye'deki Güne~~ tanr~s~n~n rahibinin k~z~~ oldu~unun izlerini yans~tan a~~rl~~lyla, sanata ve edebiyata olan ilgisi ve bu yönde entelektüel ya~am~yla imparatorluk tari-hinde daha önce görülmeyen kad~n etkinlik-sayg~nl~~~na sahip ola-bilmi~tir. Hakk~nda ç~kar~lan olumsuz söylentiler, onun bu yönünü kesin-likle gölgeleyememi~tir. Ancak onun ~anss~zl~~~, çocuklu~undan itibaren anla~amayan, birbirlerine kinli, k~skanç iki o~la sahip olmas~yd~. Septi-
97 Herodianus, VI.2.1 vd. Cassius Dio, Rhomaika LXXX.3.3. GIBBON 1987, 181. BIRLEY 1999, 195.
mius Severus ölünce, devletin ve o~ullar~n~n gelece~i ad~ na, iki o~lunu uzla~t~rma çabas~~ bir sonuç vermemi~, küçük o~lu Geta'n~n büyük o~lu Caracalla'n~n adamlar~nca kuca~~nda öldürülmesine tan~ k olmak gibi ta-lihsiz bir ac~y~~ sineye çekmek zorunda kalm~~t~r. Buna ra~men duygusal davranarak imparatorlu~un ve ailenin gelece~ini tehlikeye atacak bir en-trika yoluna ba~vurmayarak, imparatorlu~un resmi i~lerinde Caracalla'ya yard~mc~~ olmaya çal~~an Julia Domna'n~n ya~ama ve yönetme azmi, Cara-calla'r öldüren Macrinus'un imparator ilan edilmesiyle sona erdi. Bu arada o, imparatoriçe olarak ablas~m hep yan~nda istemi~, fakat onun ko-cas~n~n devlet hizmeti kariyerini kendisinin devlet yönetimindeki nüfuzunu gölgelemeyecek bir seviyede tutmu~tu. Julia Domna'n~n ablas~~ Iulia Maesa ve Maesa'n~ n k~z~~ Julia Soaemias, imparator Macrinus'un onlara uygun gördü~ü yeni konuma boyun e~mek niyetinde de~illerdi. Onlar, Macrinus' un kendilerini sa~~ ve zengin b~rakmak hatasm~~ affetmediler. Suriye'de bulunan ve yeni imparator Macrinus'tan memnun olmayan Roma askerle-rini ayakland~racak ko~ullar~~ örgütlemeyi ba~aran iki Suriyeli kad~n, Soa-emias'~n o~lu Elagabalus'un imparator ilan edilmesini sa~lay~nca yeniden Roma imparatorlu~unun yönetimini ellerine geçirdiler. Iulia Maesa, öliinceye kadar imparatorluk yönetiminin en etkin ki~isi oldu. O, ne ko-cas~n~n ne de damatlarm~n imparatorluk yönetiminin etkin bir makam~na gelmelerine izin verdi. Bu bak~mdan Iulia Maesa'n~n siyaseti, Iulia Dom-na'n~nkinden farkl~~ de~ildi.
lulia Soaesmias, Suriyeli kad~ nlar~ n en ~anss~z olamyd~. imparator olan o~lu Elagabalus'~m Romal~larca alaya al~ nan ayk~r~~ davran~~~ ve Güne~~ tanr~sma olan sars~lmaz inanc~~ yüzünden Iulia Soaemias'~n ya~am~~ uzun sürmedi. Elagabalus'u korumak iste~i ve devlet yönetiminde etkili olmak h~rs~, Iulia Maesa ile aras~n~n aç~lmas~na neden oldu ve sonuçta o~luyla birlikte It~lia Maesa'n~n entrikas~n~n kurban~~ oldu.
Roma'n~n yeni imparatoru Alexander'in annesi olan son Suriyeli kad~n Julia Mamaea, ablas~ndan daha ak~ll~yd~. lulia Maesa ile uyum-luydu. h~lia Maesa ölünce senatörlerle uyumlu olmaya özen gösteren Ma~naea'n~n e~ini erken kaybetmesi onun ad~na belki bir ~anst~. O~lu im-parator olduktan sonra hiç evlenmedi. Senatörler aras~ ndan seçti~i dan~~manlarla imparator Alexander'in e~itimini ve devletin yönetim so-rumlulu~unu tek ba~~na üstlendi. Onun devlet yönetimindeki etkisi ve ini-
ROMA ~ MPARATORLU~U'NU YÖNETEN SURIYELI KADINLAR 81 siyatifi önceki Suriyeli kad~ nlardan çok daha üst seviyedeydi. Zira o, öncekilerden farkl~~ olarak askeri konularda da söz sahibi olmu~tu.
Ya~ad~~~~ sürece bir ana imparatoriçe konumunda kalan Iulia Ma-maea, ~mparatorl~~k s~n~ rlar~n~~ tehdit eden büyük bir sald~r~n~n olmamas~~ yüzünden ~ansl~yd~. Do~ulu inanc~n~, e~er buna sahipse, imparatorluk yönetiminde bulundu~u sürece öne ç~ karmayan Julia Ma~naea'n~n impa-ratorluk yönetiminde o~l~~ndan daha etkili konumda olmas~~ askerlerce benimsenmedi. Askerlerce cimri olarak tan~ nan Julia Mamaea, Germen-lere kar~~~ yap~lacak sava~~ öncesinde o~luyla birlikte öldürülünce Roma'ya hiik~neden Suriyeli kad~nlar dönemi sona erdi. Ancak onlar sayesinde, Romanlar~ n ayinlerini alaya ald~klar~~ Güne~~ tanr~s~~ kültü, "Sol Invictus =Yenilmez Güne~" olarak Roma'n~ n çok tanr~l~~ dini içinde önemli bir mevki edindi. ENSSLIN 1971 GIBBON 1987 GRANT 1996 Herodianus KISALTMALAR VE KAYNAKÇA
O. AK~~T, Roma imparatorluk Tarihi. ~stanbul 1985. A.R. BIRLEY, Septimius Severus. The African Emperor. London-New York 1999.
Rhomaika Dio's Roman History. c. IX (~ngilizce Çev.
Earnest Ca~y), LOEB, London 1965.
Corpus h~scriptionum Ladnorum (Berlin 1862-)
R.L. Cleve, "Some Male Relatives of the Severan Women". Historia 37 (1988), 196-206.
W. DURANT, Caesar and Christ. A Histo~y of Roman
Civilization and of Christianity fron~~ Their Begin~~n~gs to AD 325. New York 1944.
W. ENSSLIN, "The Senate and the Army". T h e
Camb~idge Ancient Histo~y XII (Cambridge 1971), 57-94.
E. GIBBON, Roma ~mparatorl~~~u'~n~~~~ Gerileyi~~ ve
Çökü~~ Tarihi I (çev. A. Baltac~gil). ~stanbul 1987.
M. GRANT, The Severans. The Changed Roman
Empi~-e. London-New York 1996.
Herodia~~. c. I-II (~ngilizce Çev. C.R. Whittaker). Lo~ldon 1959. AK~~T 1985 BIRLEY 1999 Cassius Dio, CIL CLEVE 1998 DURANT 1944
Horneros, Ilyada Homeros, Ilyada (çev. A. Erl~at -A. Kadir). ~stanbul 1981.
HOWE 1942 L. Howe, The Praetorian Prefect from Commodus to
Diocletian. Chicago 1942.
KETTENHOFEN 1979 E. KETTENHOFEN, Die syrischen Augustae in
der historischen Überlieferung. Bonn 1979.
MATTINGLY-SYDENHAM 1936, H. MATTINGLY-E.A. SYDENHAM, Roman
Imperial Coinage. vol.IV/1, London 1936.
MILLER 1971 S.N. MILLER, "The Army and the Imperial House".
The Can~ briclge Ancient History XII (Cambridge 1971),
1-56.
PFLAUM 1961 H.G. PFLAUM, Les carrieres procuratoriel~~~ es
equestres sous leh a~~ t empi~-e romain. Paris 1961.
SHA Scriptores Historiae Augustae, N'O~ S. 1-Il (çev. D. Magic),
