Ortaçağ Ortadoğusu'ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma'ili-Karmati Hareketinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları

ORTAÇA~~

ORTADO~USU'NDAK~~

MARI~NAL HAREKETLERIN

(~SMA'~LI-KARMAT~~ HAREKETININ)

DÖNEMIN ~SLAM DüNYASINA ALTERNATIF

SOSYAL YA~AM SUNMA ÇABALARI

Ortado~u, tarihi süreç içinde birçok medeniyete be~iklik etmi~~ bir co~rafyad~r. Köklü bir tarihsel geçmi~i olan Ortado~u, ~slam dininin ortaya ç~kmas~~ ile sars~nt~lara neden olacak olaylara sahne oldu. ~slam dini, bölge toplumlar~~ için yepyeni sosyo-ekonomik ~artlar~n ortaya ç~ kmas~na zemin haz~rlad~.

Ortado~u'nun siyasi ve sosyal tarihi geçmi~i, 9-10. yüzy~ llarda bölünme ve parçalanma alamederi göstermesine neden olmu~tur. Bu parçalan~na ha-reketleri, ~slam dünyas~nda, son iki as~rda bitmek bilmeyen tart~~malar~~ da ba~latt~. Bu ihtilaflarla Toluno~ullar~, Saco~ullar~ , ~h~idiler, Gazneliler, Selçuklular ile di~er Müslüman devletler ve hanedanlar mücadele etmeye çal~~t~lar'. Bu devletlerden bir k~sm~~ siyasi mücadele ederken, Gazneliler ve *Yrd. Doç. Dr. Abdullah EKINCI, Harran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, ~anl~urfa.

'Ad~~ geçen devletlerin mücadeleleri için bkz. El-Mesudi, el-Ten bih, Beyrut 1960, s. 370-376; Taberi, Tarihü't-Taberi, III, Beyrut 1987, s. 17-21; Mesudi, Miirücü 'z-Zeheb, IV, (Mektebetii'l Asriyye Bas.), Beyrut ~rz., s. 280; ~bn Ta~ri Birdi, Nüciimii'z-Zahire, III-IV, (Darü'l Kitap Bas.),Trz., s. 50-51; Bahaeddin el-Canadi, Kitab es-Sülük, ne~r. Hasan Süleyman Muham-med, (Bas~ m yeri yok) 1896, s. 165,177; ~bnü'l Esir, el-Kamil, X, çev. Abdülkerim özayd~ n, ~stanbul 1987, s. 24-38; ~ madiiddin el-~sfahani, Zubdetü'n-nusra Nuhbetii'l-Usra, n~r. M. Tl~. Houtsma, Leiden 1889, tere. K~vamilddin Burslan, ~rak ve Horasan Selçuklulart Tarihi, ~stanbul 1953, s. 53; S. M. Stern, "~sma'ili Propaganda and Fatimid in Sind", /C, 23, 1949. s. 298; A. Hamdani, The Begininings of the Isma'ili Da'wa in Northern India, Cairo 1956; a.mlf., "Shayban and the Isma'ili State of Multan" The Great Isma'ili Heroes, ed. A. R. Kanji, Karachi 1973, s. 14, 15; Farhad Daftary, The Isma'ilis: Their History and Doktrins, Cambridge Universty 1990, s.150-151; Heinz Haim, The Empire of the Mahdi,: The Rise of the Fatimids, tr. M. Bon-ner, Leiden 1996, s. 385-392; M. J. Goeje, "La Fin de l'Emprire des Carmathes du Bahreyn, /A. Tom. V., Paris 1895, s. 12-13; Sevim, Ali, "Sultan Melik~ah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatile-rine Kar~~~ Selçuklu Seferi", Belleten, XXIV, say~, 94, Ankara 1960, s. 209-232; Özayd~n, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s.72-88.

500 ABDULLAH EKINCI

Selçuklular~n siyasi mücadelenin yan~nda sosyal mücadeleyi de gözden ~rak tutmad~klarm~~ görmekteyiz. Ortado~u'daki siyasi, politik, sosyal ve ekonomik ihtilaflar~n temelinde bölgenin çok kültürlü yap~s~n~n etkisi inkar edilemez. Bölgedeki ayr~~man~ n bir sonucu olarak Ortado~u, Ortaça~~ ~slam dünyas~ nda farkl~~ anlay~~la= belirmesine sahne oldu. Bu anlay~~lardan bi-rincisi Allah'a yak~ nla~may~~ ö~reten "mutasavv~flar", ikincisi hakikate ula~mak için akl~~ en yüksek ve en iyi vas~ta yolu olarak benimseyen "fllozoflar", üçüncüsü ise sonsuzluk içinde her iki nazariye ve te~ekkülün ta-kipçisi2 oldu~unu iddia eden "~sma'ililer" ve "Karmatiler" dir. Ortado~u'da ortaya ç~kan bu heterodoks gruplar, ~slam dünyas~nda sonraki yüzy~llarda dahi alttan alta devam eden önemli izler b~rakm~~ur3.

1. VIII-X111. Yüzy~llarda ~smalili Gruplar ve Faaliyetleri

~ii gruplar~ ndan ~mamiyye, alt~nc~~ imam Cafer es-Sad~ k'~ n (148/765) ölümünden sonra ihtilafa dü~mü~tür. Cafer es-Sad~k'~n büyük o~lu ~smail (öl. 145/762)'in ~arap içmesinden dolay~~ veliahdlikten azledilmesi ve yerine di~er o~lu Musa el-Kaz~m'~ n tayin edilmesi ~iller aras~ nda büyük anla~mazl~klara sebep oldu. Bundan sonra imametin Musa el-Kaz~m'a geçti~ini kabul edenler ~sna A~eriyye; Cafer es-Sad~k'~n o~lu ~smail'e geçti~ine inananlar da ~sma'illye olarak adland~r~lm~~t~r. Hareketin taraftar-lar~, ~smail'in ölümünün ard~ndan (158/774) o~lu Muhammed b. ~smail'in etraf~nda topland~lar'. ~lk ~sma'ill olarak kabul edilen Ebu'l Hattab (öl. 138/755)'~n liderli~indeki ~sma'ililer, Ebu'l Hattab'~~ ~sma'ili hareketin varisi olarak gördüler. ~htilalci bir karaktere sahip olan bu grup, Ebu'l Hattab'dan sonra Meymun b. El-Kaddah ve o~lu Abdullah'~~ hareketin ba~~na getirdiler5.

2 _{Lewis, Bernard, The Origins of ~smailism, Gambridge 1940, s. 1.}

3 _{Asaf, A. A Feyzee, 'The ~smailis" Religion in the East, Cambridge 1976, s. 318-329.} 4 _{Mustafa Galib, Tarihu'd Da'veti'l ~smailiyye, Beyrut 1965, s. 137, 144; Gazzali,} Batmili~in iç Yüzü, çev. Avni ~lhan, Ankara 1993, s. 10.

Ebu'l Hattab için bkz. Sa'd b. Abdullah el-Kummi, el-Makalat ve') Firak, ed. M. Mashkur, Tahran 1963, s. 51; E~'ari, Makalat ~slamiyyin, ed. H. Ritter, Kahire 1950, s. 76; ~ehristani, el-ne~r. Muhammed F. Bedran, Kahire 1947, II, s. 15; C. Rentz, "Khattabiye", ER., V, New York 1987, s. 1132; Onat, Hasan, "Hattabiyye", D~A, XVI, ~stanbul 1997, s. 492; D. S. Margokhout, "Hattabiyya", ~A, Eski~ehir 1997, s. 373; Israel Friedlaender, "The Heterodxies of the Shütes in the Presentation of ~bn Hazm"Journal the American Oriental Society, S. 28, 1907, s. 68; a.mlf., "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of ~bn Hazm"Journal the

Ame-rican Oriental Society, _{S. 29, 1908, s. 1-150; W. ~vanow, "Brief Survey of the Evolution of}

~smailsm", The Ismail Society, Series B No: 7, Leiden 1952, s. 30; W. Madelung, "Khattabiye",

~SMA'~LI-KARMAT~~ HAREKET~~ 501 Daha sonraki dönemlerde ~sma'ililer, ~sma'ililerle Ebu'l Hattab aras~ndaki ba~lant~y~~ reddetmesine kar~~n ilk ~sma'illye'nin Cafer es-Sad~k'~n ilahl~~~n~" ve Ebu'l Hattab'~n onun taraf~ndan peygamber olarak görevlenclirildi~ini iddia edenlerin iddialar~n~n daha a~~r bast~~~~ görühnektedir 7. Fakat daha sonra genellikle Ebu'l Hattab'~~ kötüleyen ~sma'ili doktrini, onun ve mensup-lar~n~n dü~üncelerinden etkilenmi~~ görünmek istememi~tir. Bununla birlikte 4/10. yüzy~l~n ba~lar~nda yaz~lan ve Bedeh~an ~sma'ililerince muhafaza edi-len Ümmü'l Kitab genel dü~ünceye z~ t olarak Ebu'l Hattab'~n Muhammed el-Bak~r'~n sad~k ve önemli bir ö~rencisi', °kullan~r-1m da ~smaillyenin kuru-cular~~ aras~nda oldu~unu belirtir9. Ebu'l Hattab'dan sonra Meymun el-Kad-dah ve o~lu Abdullah", ~sma'ili ö~retisinin ilk ö~rencileri olmu~tur. Mey-mun el-Kaddah ve o~lu Abdullah, Fat~mi hareketinin atas~~ olarak dü~ünülür. Tarihsel bir ~ekilde baba-o~ul'un ya~amlar~~ veya ~sma'ili doktrininin geli~mesinde oynad~~~~ rol hakk~nda bir ~ey bilmemekteyiz. Kaddahlardan bahseden ve özellikle Abdullah b. Kaddah'~n ~sma'iliye'nin kurucusu oldu~unu iddia eden ilk ki~i 4/10. yüzy~l~n ba~~ nda ya~ayan Ebu Abdullah b. Rizam (Razzam)'cl~ril. ~bn Rizam, Abdullah kanal~yla ~sma'iliye'nin uzak ve geni~~ bir co~rafyaya yay~ld~~~ n~~ ifade eder. ~bn Rizam'~ n bu çal~~mas~~ kay-bolmu~tur. Fakat ~bn Nedim, Fihrist'inde bu çal~~may~~ aktarrn~~ur12. ~bn Ne-dim d~~~nda Ebu Muhsin'de ~bn Rizam'~n eserinden yararlanm~~t~r. ~bn Ri-zam'~n eserinden Muiz ile ayn~~ as~rda ya~ayan Ebu Muhsin, ~bn Rizam'dan fazlas~yla istifade etmi~tir". Makrizi, Ebu Muhsin'in metninin itikad

n~r. R~za Teceddild, Tahran 1391/1971, s. 238-239; Makrizi, Hunefa, n~r. Cemaleddin e~-~eyyal. Kahire 1876, s. 22-29, 38-40; Lewis, s. 19-22, 34, 42, 54-67 ; ~vanow, W., The Rise of the

Fatimids. Bombay, 1942, s. 128-130; a.mlf., The Alleged Founder of ~smailism, Bombay 1940, Il,

s.60; Houtsma, M. Th., "Abdullah" ~A, I, Eski~ehir 1997, s. 35; F~~lal~, E. Ruhi, "Abdullah b. Meymun el Kaddah", D~A, I, ~stanbul 1988, s. 118; Stern, S. M., "Abd Allah b. Meymun", E/2, I, Leiden 1960, s. 48; Hamdani, A., s. 50-54; Mustafa Galip, s. 139-140.

6 _{~vanow, W., "~smailis and Qarmatians ", L'elaboration De L'islam, 12-13-14, Paris 1961, s.} 99-100.

7 Nevbahti, Firak~t'~~ ~ia, ~stanbul 1931, s. 58-59.

8 Abdurrahman Bedevi, Mezâhibu'l ~slaminin, II, Beyrut 1973, s. 51.

9 Öz, Mustafa -Mustafa Muhammed e~-~ek'a, "~smailiyye" D~A, 23, ~stanbul 1993, s. 129. 16 _{~bn Nedim, s. 239; Ba~dadi, s. 169; a.mlf., Mezhepler Aras~ndaki Farklar, trc. E. Ruhi} F~~lah, ~stanbul 1979 s. 253; ~vanow, W., The Rise of The Fatimids, s. 128-130; a.mlf., The

Alle-ged Fotinder of ~smailism. II, s. 60; Houtsma, M. Th., "Abdullah" ~A, I, 35; F~~lal~, "Abdullah b.

Meymun el Kaddah", D~A, I, s. 118; Stern, S. M., "Abd Allah b. Meymun", E/ 2, I, s. 48. Mesud!, el Tenbih s. 396.

12 ~bn Nedim, s. 186.

502 ABDULLAH EKINCI

bölümünü

_H~tat'~nda",

Muhammed'in 20 geçti

~i bildirilir. Birinci rivayeti veren kaynaklar babas~n~n yerine Ah med'in geçti~ini ve Ebu'~-~elale lakab~~ ile an~ld~~~n~~ zikrederler. Bu süreçte çal~~malar~n~~ gizli bir ~ekilde sürdürdü. Daha sonra davas~~ o~lu ve kendisine inananlar taraf~ndan devam ettirildi. ~smaili tarihinde bu devrenin önemli bir yeri vard~r. Çünkü ~smaili imamlar~, Cafer es-Sad~k'~n ölümünden itibaren Ubeydullah el-Mehdi'nin Kuzey Afrika'da ortaya ç_{~ k~~~na kadar} (296/908) olan döneme, gizlenme dönemi (Seti Dönemi) ad_~~ vermektedir-ler. Seti döneminde dâiler taraf~ndan kurulup yönetilen gizli ihtilal te~kilat~, hareketin yay~lmas~nda önemli rol oynam~~ur. ~bn Rizam'a göre, Abdullah davas~na ba~~ndan beri Hüseyin el-Ahvazi sayesinde inanm_{~~~ olan Hamdan b.} A~'as el-Karmat'~n bulundu~u yer olan Kufe Sevad'~na dailerini gönderdi. Daha sonra Abdullah b. Meymun el Kaddah 261/874 tarihinde Kufe Se-

14 Makrizi, el-Mewaiz yel Zikril H~tat re7 Asar, _{Kahire 1270, I, s. 391.} /5 _{Makrizi, Mukaffa, ed. S. Zekkar, DarC~'l Hasan ne~r.,1986, II, s. 35-86.} 16 ~bn Nedim, s. 39-40; Maluizi, itti azü _{7 HtInefa, s. 22-29, 38-40.} 17 il~n Nedim, s. 278-280.

111 ~bn Nedim, s. 238-239; Bakdadi, s. 169; ~bnC~'l Esir, VIII, s. 24, 29; Lewis, s. 19-22; F

~~lah, "Abdullah b. Meymun el Kaddah", DIA, I, s. 118.

12 Makrizi, Hitat, I, s. 348. ~bn Nedim, s. 265.

~SMA'~ L~-KARMAT~~ HAREKET~~ 503 vad'~nda Hamdan ile haberle~mek için Alamut'un bat~s~nda yer alan Talikan' a o~ullar~ndan birini hami olarak atad~21. 264/877-78 y~l~nda ~sma'ili davet Kufe'de Hamdan Karmat taraf~ ndan geli~tirildi. Hamdan Karmat'a kay~ nbiraderi Abdan, ~sma'ili-Karmati ö~retilerinin geli~tirilmesi ve yay~lmas~nda yard~m etti 22. Hamdan'~n yaymaya çal~~t~~~~ ö~retileri benimse-yen gruplar, Karmatiler olarak adland~r~lm~~t~r".

Karmatiler, karargih olarak Selimiye'yi ~sma'ili propagandas~n~n mer-kezi olarak seçmi~lerdir. Suriye'de Hama ~ehrine ba~l~~ Selimiye kasa-bas~ndan ~slam dünyas~n~n her taraf~na propagandac~lar gönderiyorlard~ 24. Abdullah Selimiye'deki propaganda organizasyonunun ba~~ na o~lu Hüseyin'i getirmi~ti. Di~er o~lu Ahmed Ebu ~elâle'yi ise baz~~ ~rak ~ehirleri Kufe ve Ba~dat'taki propaganda faaliyetlerinin ba~kanl~~~na, o~ullar~ndan ba~ka birini de ~ran'daki faaliyetlerin ba~~na tayin etti. 260-269/873-82 y~llar~nda o~lu Hüseyin ölünce, Abdullah di~er o~lu Ahmed Ebu'~-~elile'yi ayn~~ zamanda Selimiye ve ~rak bölgesi ba~kanl~~~na tayin etti. 270/883 y~l~~ civar~nda davetin liderli~ine Ahmed geçti. Ahmed, karde~i Hüseyin'in o~lu Said'in vesayetini de üzerine ald~. Baz~~ tarihçiler, bu Said'in Fatimilerin kurucusu ve ilk halifesi Ubeydullah el-Mehdi oldu~unu iddia et-mektedirler. Ahmed, ~slam dünyas~n~ n de~i~ik bölgelerine dailerini göndererek faaliyetlerine devam etti 25. Dailerin gönderildikleri merkezler-den Kufe, Basra, Rey, Fars, Horasan, Yemen, ~ran, Kuzey Afrika, Bahreyn, Suriye ve Sind bölgeleri, dailerin gönderildi~i ikinci derecedeki merkezler olmu~tur26. Bu bölgelerde dailer yeni ö~renciler kazand~lar, imamlar~n~n propagandas~n~~ yapmaya çal~~t~lar. Hatta bu dailer sayesinde devlet dairele-rine bile s~zmaya ba~lad~lar27.

21 ~bn Nedim, s. 278-280; Han~ma& Ke~ f Esrar el Bauniyye, ed. S. Zekkar, Darü'l Hasan ne~r., 1986, s. 211-213; F. Akbar, s. 383.

22 _{Stern, Samuel M., "The Early ~sma'ili Missionaries in North-West Persia and in Khura san} and Transoxnia", BSOAS, Vol. 23, 1960, s. 56-90.

23 _{Geni~~ bilgi için bkz. Ekinci, Abdullah, "IX-Xl. Yüzy~llarda Karmatiler'in Siyasi, Sosyal ve} iktisadi Faaliyetleri", Yaymlanmami~~ Doktora Tezi, F~rat Üniversitesi, Elaz~~. 2002.

24 Selâmiye, Suriye'de Mi nehrinin do~usunda, Hama'n~n yakla~~k olarak 40 km kuzey do~usunda, Huns'~n 55 km kuzey do~usunda Hama'ya ba~l~~ küçük bir kasabad~r: Kramers, J. H., "Selemiye ", ~A, Eski~ehir 1997, X, s. 419.

26 Salt, Jeremy, 'The Military Exploits of The Qarmatians", Abr-Nahran, Yol. XVII, Leiden, 1976-1977, s. 44-45; Hasan ~brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal ~slam Tarihi, III/IV, s. 108; öz, Mustafa, "~smailiyye" D~A, 23, s. 128.

26 _{el-Mesudi, el-Tenbih, s. 370-376; amlf., Murucü'z-Zeheb, s. 280; ~ bn Ta~ri Birdi, 3-4, s.} 50-51; Bahaeddin Canadi, Kitab es-Sülük, ner~. Hasan Süleyman Muhammed, (Bas~ m Yeri Yok) 1896, s. 165, 177.

504 _{ABDULLAH EK~NC~~}

286/899 y~l~nda Selâmiye'de ~mametin kendisine ve dedelerine ait bir hak oldu~unu ileri süren Ubeydullah el-Mehdi'nin, bu iddias~ndan dolay~~ hareket bünyesinde önemli bir bölünme ortaya ç~kt~. Bu ihtilaf ~s~na'ilileri devlet kurma sürecine sokmu~tur. Özellikle Kuzey Afrika'ya Yemen'den gönderilen propagandac~la-in (dailer) ba~ar~l~~ faaliyetleri sonucunda "gizli imam" gizlendi~i yerden ç~ karak "el-Mehdi" unvan~~ ile halife ilan edildi. Böylece ~sma'ililer, 297/909 y~l~nda Fatimiler ad~yla amlacak bir devlet kur-dular. Fatimi devleti 567/1171 y~l~nda Selâhaddin Eyyübi'nin zaferi ile son buldu". Bu geli~meler Suriye bölgesinde ~sma'ili propagandas~n~~ yürüten Hamdan ve Abdan'~ n, Ubeydullah taraf~ndan propaganda edilen yeni ~sma'ili doktrinden desteklerini çekmeye sebep olmu~tur. Bundan sonra kendi adlar~na bölgede ~sma'ili propagandas~n~~ sürdürdüler. Bu süreçten itibaren Hamdan ba~kanl~~~ndaki gruplar merkezden ba~~ms~z bir hareket olarak kendi ideolojilerini yaymak için faaliyet gösterdiler. Bu hareket Kar-matiler olarak adland~r~lm~~t~r.

Fatimi idaresinde bulunan ~sma'ili gruplar aras~nda da ayr~l~klar ba~~ gösterdi. El-Mustans~ r'~n uzun hilafeti döneminde (427-487/1036-1096) ~sma'ililer, Mustagi ve Nizari olmak üzere iki kola ayr~ld~. Mustali hareketi, 487/1094'den itibaren M~s~ r, Suriye, Yemen ve ~slam dünyas~n~n baz~~ bölgelerinde ~sma'ili merkezden ayr~~ faaliyet göstermeye ba~lad~. Musta'liler, Nizarilerin kar~~s~ nda ayr~~ bir grup olarak propagandalar~n~~ sürdürdüler. Musta'liler, el-Mustans~r'~n ard~ndan o~lu el-Amir'in ölümü ard~ndan iki imam~~ daha kabul ettiler. Fatimi tahtma Haf~z'~n imaml~k iddias~nda bu-lunmas~yla Musta'llyye grubu, Hafiziyye ve Tayyibiyye olmak üzere ikiye ayr~lm~~ur". Mustali grubu da di~er ~sma'ili gruplar gibi zulüm ve istibdatla idare edilen dünyay~~ adalet ve do~rulukla yönetecek "Mehdi'nin gelece~i" dü~üncesini yaymaya çal~~m~~t~r. Sosyal taban olarak da ayn~~ kitleyi hedef-lemi~lerdir. Özellikle iktisadi buhrandan en fazla etkilenen i~çi ve köylü s~n~f~~ ile muhalif gruplar~~ hareketlerine çekmeye çal~~t~lar. Fakat Mustali grubunun faaliyetleri, Karmati ve Nizari gruplar~~ kadar ~slam dünyas~n~~ de-rinden sarsmam~~t~r. Musta'liler daha sakin ve sesiz bir hayat~~ benim-semi~lerdir. Musta'liler daha çok Yemen ve Hindistan'~n Bombay, Borada ve

28

~e~en, Ramazan, Selâhaddin Eyyübi ve Devlet, ~stanbul 1987, s. 57-59.

29 Daftary, s. 305, 369; Henry Corbin, ~slam Felsefesi Tarihi, I, çev. Hüseyin Hatemi,

~SMA'~L~-KARMAT~~ HAREKET~~ 505 Haydarabad da etkili olmu~lard~r. Özellikle Haydarabad'da ortaya ç~km~~~ olan Bohralar, günümüze kadar ula~m~~lard~r".

~sma'ili~in en etkili kollar~ ndan bir de Nizarilerdir. Nizari ~sma'ilili~i, ~sma'ilili~in Mamut dönemi olarak adland~ r~ labilir. Hareketin ortaya ç~lu~~ndan k~sa bir süre sonra ~ran ve Suriye de bir Nizari ~sma'ili devletine dönü~mü~~ olan bu olu~um, Hasan Sabbah taraf~ ndan 483/1090'da ku-rulmu~tur. Hareketin faaliyetleri ~ran'da 654/1256 y~l~na kadar sürmü~tür. Hülagü'nün Mamut Kalesini zapuyla, hareket mevcudiyetlerini ~ran, Suriye ve Orta Asya'da korumaya çal~~t~lar. Daha sonra ~ran'dan Hindistan'a ve Af-ganistan'a geçerek burada A~a Hanlar dönemi diyebilece~imiz süreci ba~latular3'. Nizari ~sma'ilileri, Hindistan'da "Hocalar", Pencap'ta "~em~i" veya "Multanr, Suriye'de ~sma'iliyye, iran'da A~a Han Müridleri, Kabil'in kuzey bölgelerinde Ali-~lahiler, Orta Asya'n~n do~u bölgelerinde "Mollalar" veya "Mavlai" olarak tan~nmaktad~rlar". Nizariler hem akide, hem de siyasi faaliyet bak~m~ndan çok etkili olmu~lard~r. Nizariler Selçuklu fütuhau son-ras~nda olu~an içtimai ve siyasi kar~~~ld~klardan yararlanmaya çal~~m~~lard~r. Ayr~ca ~ran'daki hedef kitlesi ho~nutsuz topluluklar olmu~tur. Bu amaçla ~eyh, dai, fedal ve murid ad~~ verilen gruplar arac~ l~~~~ ile propagandalar~n~~ yapt~lar. Selçuklular Nizar' ~sma'ffili~inin ~slam toplumu için çok ~ümullü bir tehlike oldu~u dü~üncesiyle askeri tedbirler yan~nda teb'alar~n~n zihinle-rini ~sma'ili fitnesinden korumak için, Ehl-i sünnet akidesini yayd~lar. Ayr~ca M~s~r'daki Fatimi medreselerinden ve heyetlerinden, sonralar~, Alamut'un mümessillerinden gelen propagandaya makul cevaplar vermek için, Ba~dad'da ve di~er ~ehirlerde büyük medreseler kurdular". Selçuldular~n

Hollister, J. N., The Shia of India, London 1953, s. 265-275, 293; Arnold, W., Bohorâ,

IA, II, s. 705-6.

31 Hollister, J. N., s. 331; Hodgson, M., The Order of Assassins, The Hauge 1955, s. 104;

Daftary, s. 369-3758; Hamid Algar, "The Ftevolt of Agha Khan Mahallati and The Transference of the ~smaili Imamata to India" Studia Islamica, Paris 1969, XXIX, s. 55-80; öz, Mustafa, Nizar! Mezhebinde A~a Hanlar Dönemi, Yaymlanmanns Doktora Tezi, M.Ü. Sos. Bil. Ens., ~stanbul 1986.

32 Hollister, s. 396; Iwanow, W., Hoca, ~A, 5/1, s. 550-52; F~~lal~, ~tikadi ~slam Mezhepleri, s. 131-133.

33Ebu'l Fida, el-Muhtasar fi Ahbaril Be~er, II, M~s~r 1907, s. 172; Sadreddin el-Höseyni,

Ahbarü'dDevleti'sSelçukiyye, çev. N. Lugal, Ankara 1943, s. 60; ~bnii'l Esir, VIII, s. 180; Hasan

b. Ali b. ~shak et-Tilsi Nizamülmülk, Siyasetnâme, terc. M. Altay Köymen, Ankara 1976, s. 21,42; Osman Turan, Selçuklular ve islamiyet, ~stanbul 1971, s. 17; Lewis, "~sma'ililer", IA., s. 1123; Madelung, W~lferd, "~sma'iliyye"II2, vol., IV, Leiden 1978, s. 198-206 ; Ali Sevim, "Sultan Me-liksah Dön. Al~sa Bahreyn Seferi", s. 214-215.

506 _{ABDULLAH EKINCI}

Nizarilerle yapm~~~ olduklar~~ siyasi ve sosyal mücadele ~slam dünyas~n~n has-ret kald~~~~ kudhas-retli bir otoritenin tesis edilmesine vesile olmu~tur. Nizarilerin propaganda tarzlar~~ ve ~slam dünyas~ndaki etkileri anlayabilmek için, Karmatilerin 9. yüzy~ldan itibaren ~slam dünyas~na alternatif sosyal ya~am sunma çabalar~n~~ incelemek gerekir. Bu amaçla Karmatiler'in sosyal aktivitelerini ve ya~am tarzlar~n~~ incelemekte fayda vard~r.

2. Karmatilerin ~slam Dünyas~na Alternatif Sosyal Ya~am Sunma Çabalar~~ ~lk ~sma'irili~in toplumsal karakterine ve taraftarlar~ n~ n bile~imine göz atmakta yarar vard~r. Yak~ndo~u Abbasi yönetimi, ilk iki yüzy~l içinde önemli bir ekonomik dönü~ümden geçmi~ti. Özellikle sanayi, zanaat ve ticarette büyük geli~meler olmu~~ ve kentsel alanlar h~zla büyümü~tü. Bunlara paralel olarak Müslüman toplumunda, üretim araçlar~n~n ve ekonomik ili~kilerinin al~~~lm~~~ düzeninde de de~i~iklikler olmu~tu. Bütün bu geli~meler, Abbasi imparatorlu~unu yeni gerginlikler ve ho~nutsuzluklarla kar~~~ kar~~ya getiren önemli toplumsal de~i~ikliklerin ortaya ç~kmas~na neden oldu. Emevi dönemi Arap boy aristokrasisinin yerine ~imdi tüccarlar, büyük toprak sahip-leri, profesyonel askerler, sivil yöneticiler, dinsel liderler ve e~itimli ki~ilerden olu~an yeni bir s~n~f ortaya ç~km~~t~. ~lk fetihler döneminin garni-zon kasabalar~, basit askeri kamplar olmaktan ç~k~p, kentsel merkezler ve her türlü mal al~~-veri~inin yap~ld~~~~ canl~~ pazar yerleri durumuna gelmi~tim.

Mevalinin özgürle~mesi, Arap ve Arap olmayan Müslümanlar aras_{~ nda} ilk zamanlarda ~iili~in kitle taban~n~~ sa~layan ho~nutsuz toplumsal s~n~f~n do~mas~na neden olan ayr~m~, ortadan kald~rm~~t~. Bu yeni ve daha karma~~k sosyo-ekonomik çevre içinde yeni ç~kar çat~~malar~~ ortaya ç~kt~. Geni~~ an-lamda kent, art~k lurdan daha kesin biçimde kopmu~~ ve göçebe boylar~n üyeleriyle topraks~z çiftçileri, mülklerinden ve mesleklerinden cazip gelirler sa~layan kentin zengin s~n~flar~ndan keskin biçimde ay~rm~~t~. Sonradan halk ve birçok ho~nutsuz grup, do~al olarak, kurulu düzene kar~~~ ç~kan her türlü

34 ~slam ~ehirlerinin fiziki ve toplumsal geli~imi için bkz. Nikita Elisseef, "Fiziki Plan" ~slam ~ehri, ed. R. B. Serjeant, ~stanbul 1992, s. 121-141; Can, Y~lmaz, ~slam ~ehirlerinin Fiziki Yap~s~, Ankara 1995, s. 49-90; 98-137; Hourani, A. H., "The Islamic City in the Light of Recent Rese-arch" The Islamic City, ed. A. H. Hourani-S. M. Stern, Oxford 1970, s. 11-24; Lapidus, Ira M. , "Traditional Muslim Cities: Structure and Change", From Madine to Metropolis, ed. L. C. Brown, Princeton-New Jersey 1973, s. 59-69; Jean-Loust Hout Jean-Paul Thalmann Dominique Valbelle, Kentlerin Do~u~u, Ankara 2000; Jean-Louis M~chon, "Dini Kurumlar" ~slam ~ehri, ed. R. B. Serjeant, ~stanbul 1992, s. 14-19.

~SMA'~ L~-KARMAT~~ HAREKET~~ 507

harekete yak~ n durdu35. Bölgede ç~ kan ~sma'ili-Karmati isyan~ nda asiler, köylülerin belirli bir ölçüde kendilerine destek vermelerini sa~lam~~lard~ . ~syan~ n sosyal taban~ , a~~ rl~ kl~~ olarak Abbasi idarecilerinin uzunca bir süredir hayal k~ r~ kl~~~ na u~ratu~~~ Bedevilere dayan~yordu. Hareketin liderli~i ~ehirli kesimlerde olmas~ na ra~men muhtemelen kasabalardaki alt s~ n~ flar~ n da deste~ini almaya çal~~t~lar. Bunda da ba~ar~l~~ oldular. Çok say~da genç insan, çöllerdeki ~sma'ili kamplar~ na kat~ ld~ lar; bu gençler eski hayat tarz~n~n sili-nip süpürülmesi, imtiyazl~~ s~ n~flar~ n bertaraf edilmesi ve mutlak adaletin hakim k~ l~nmas~~ gerekti~i duygusuyla hareket ediyorlard~ . ~ran ve Irak'ta küçük çapta baz~~ köylü ayaklanmalar~~ ve rejim kar~~ t~~ örgütlenmeler olu~maya ba~lad~. Ayn~~ zamanda çe~itli yerel hanedanlar ortaya ç~ kt~. Bu bölgelerde ilk ciddi huzursuzl~~ k i~areti, Basra yak~ nlar~ ndaki büyük ma-likânelerde tuz batakl~ klar~ n kurutulmas~~ için çal~~t~ r~lan zenci kölelerin ayaklanmas~~ ile ortaya ç~km~~t~. Ancak gerek Arap, gerekse Arap olmayan ho~nutsuz gruplar için en büyük çekim kayna~~~ ~sma'ilik-Karmatilik oldu. Dünyada adaletin hakimiyetini sa~layacak Mehdi'nin k~sa zamanda gelece~i beklentisi üzerinde odaklanan 3/9. yüzy~ l ~sma'ilili~inin mesaj~ , farkl~~ kökenlerden gelen ezilen halk y~~mlarma çekici gelen bir mesaj olu~mu~tu. Hareket, yetenekli Karmati-~sma'ili dailer sayesinde artar bir ~ekilde taraftar buldu 37.

Karmati Davas~ 'n~ n farkl~~ ~rk ve bölgelerde kolayca yay~lmas~ ndaki en önemli etken, çe~itli inanç ve kültürlerden bir tak~ m motiflerin propaganda-larda kullan~ lmas~d~ r. Karmatilerin sahip oldu~u dü~ünce tarz~ , Baz~~ ta-rihçiler taraf~ndan ortaça~daki e~itlikçi anlay~~~n en belirgin bir örne~i ola-rak de~erlendirilir. Bu da Karmatilerin kad~n~n statüsü ile mallar hakk~ndaki uygulamalar~d~r. Niza~nülmülk'ün Siyasetnâme'de hareketi, Mazdeki hare-ketin bir devam~~ olarak göstermesi bu tür de~erlendirmelerde etkili oldu. Karmati uygulamalar~ n~ n doruk noktas~na ula~mas~, Bahreyn Karmatileri ta-raf~ndan kurulan devlette görülmektedir. Hareket, Ebu Said taraf~ ndan or-ganize edilmi~~ olmas~ na ra~men, bu dönemde aç~k bir ~ekilde herhangi özel bir sosyal program içermedi. Yine de e~it haklara; ya~amda e~it firsatlara sa-hip olunmas~~ gere~ine inan~lan e~itlikçi prensipler, Bahreyn Karmati devle-tinin organizasyonunda önemli bir rol oynam~~~ görünmektedir. Özellikle,

35 Lewis, s. 92-93; Farhad Daftary, s. 155.

Hodgson, M. G. S., Islam'~n Serüveni, ~stanbul 1995, s. 470.

37 Lewis, s. 93; Farhad Daftary, 5.155.

508 ABDULLAH EKINCI

mal-mülke sahip olmada, zirai sahalar~n ekiminde, vergilerin toplanmas~nda, halk~n harcamalar~n~n kar~~lanmas~nda ve temel sosyal haklardan mahrum olanlara devlet yard~m~n~n de~i~ik tipleri, sosyal propagandada önemli rol oynam~~ur. Toplum i~lerinin yönetiminde de Ebu Said ve onun halefleri baz~~ yüksek rütbeli memurlardan olu~an ve etkili ailelerin temsiline dayanan, "~kdaniyye" ad~~ ile bilinen bir konsül olu~turdular ve büyük kararlarda on-lara ak~l dan~~ular39. Bahreyn Karmatilerinin refah~~ ile ilgili durum ve özellikle bölgede kurulan düzen, ~bn Havkal ve Nas~r-~~ Hüsrev'in ilgisini çekmi~tir. 443/1053 y~l~nda el-Ahsa'y~~ ziyaret eden Nas~r-~~ Hüsrev, Saidller olarak adland~r~lan Bahreyn bölgesindeki Karmatilerinin faaliyetlerini hay-ranl~kla anlat~r 4°.

~slam dünyas~n~ n de~i~ik bölgelerine gönderilen ~sma'ill dailer, farkl~~ sosyal tabakalar~~ cezp ettiler. Hareket ba~lang~çta Halifenin yönetim merke-zinden uzakla~t~rd~~~~ kentle~memi~~ çevrelerde en büyük ilgiyi gördü. Ba~lang~ç döneminde sosyal içerikli propaganda yapan ~sma'ili hareket, ayr~cal~kl~~ ~ehir tabakalarma ve merkezi yönetime kar~~~ protesto ~eklini ald~. ~lk dönem ~sma'ill-Karmati hareketinin tepkili oldu~u sosyal taban hakk~nda belirtmeye çal~~t~~~m~z hususlara ilaveten, hareketin sosyal taban~n, sahip oldu~u iki dönem ve her bölgenin yap~s~na göre de ~ekillenmi~tir. Yaln~z on-lar, bu süreçlerde siyasi ve sosyo-politik ~artlar~~ nazar~~ dikkate alarak hareke-tin ~ekillenmesini sa~lamaya çal~~t~lar. Bu nedenle ~sma'ill-Karmati hareketi, kasabalardaki en üst tabakadan da baz~~ taraftarlar~~ almay~~ reddetmedi. Fakat Zenci isyan~nda oldu~u gibi, ba~lang~çta ~ehirli emekçi s~n~flar ve esnaflar (zanaatç~lar) onlara kat~lmad~lar. Muhtemelen ~ehirli emekçi s~n~flar ve es-naflar ~sma'ili-Karmati dailerinin propagandalar~n~~ menfaatlerine uygun bulmam~~~ olabilirler.

K~saca, ilk dönem ~sma'illler ba~l~ca hitap etmi~~ oldu~u gruplar, bedevi-ler ve köylü s~n~f~~ olmu~tur. ~sma'illbedevi-ler son dönembedevi-lerine kadar kentbedevi-lere s~zmay~~ gerçekle~tirememelerinin bir sonucu olarak bedevilere ve köylülere bel ba~lad~lar. Bununla birlikte rejime kar~~~ esnaf ve sanatkâr gruplar~~ ve kentin çal~~an s~mflar~n~n deste~ini harekete kazand~rmak için ortaça~~n ba~lar~nda Müslüman kentlere ~slami loncalar olarak isimlendirilen kurum-lar~~ veya profesyonel loncakurum-lar~~ kullanmaya çal~~t~lar. Bu manada ~slami lonca-larla Karmatiler aras~ndaki ba~lant~y~~ belirtmekte fayda vard~r. Fuad Köprülü ve Massignon gibi ilim adamlar~~ bu ba~lant~y~~ vurgulamaya

39 Farhad Daftary, s. 119.

~SMA'~L~-KARMAT~~ HAREKET~~ 509 çal~~m~~lard~r. ~sma'ilIler ile ba~lant~s~~ oldu~u dü~üncesini öngören Massig-non'nun dü~üncesini" Fuad Köprülü ve Hodgson da savunmaktad~r42.

~lk dönem ~sma'illleri öncelikle kentli olmayan çevrelerde yo~unla~malarma ra~men ~sma'ili taraftarlar~~ bölgeden bölgeye farkl~~ sosyal kesimlerden olu~an karma~~k bir toplum olu~turdular. ~rak'da ~sma'ili pro-paganda, bir dereceye kadar bedevi kabileleri ve ba~l~ca Kufe Sevad'~mn köy sakinlerini cezp etti. ~sma'illye basit sosyo-ekonomik bir sistem kurdu. ~sma'ili-Karmati gruplar~ n ba~lang~çtaki ba~ar~s~na tan~ kl~ k eden sosyal grup, yar~~ bedevi olan göçebeler idiler. Ortaça~~ ~slam dünyas~nda yay~ld~~~~ bölgelerden olan Bahreyn ve Suriye'de Bedevi kabileler hareketin bel kemi~ini olu~turdu. Yemen'de ~sma'illye, da~~ bölgelerindeki kabilelerce des-teklendi. Daha sonra Kuzey Afrika'da misyon, Kutama Berberlleri üzerine temellendi. ~ran'daki propaganda ba~lang~çta köy nüfusunun ihtida edilmesi üzerine planland~. Cibal'deki ilk dailer, Rey çevresindeki vadilerde yo~unla~ular. Karmatilerin ba~lang~çta ba~ar~s~z olmalar~, onlar~, merkezi otoriteye kar~~~ isyan ç~karrnada öncülük edebilecek büyük bir taraftar elde etmek için, Iran'da yeni bir politikan~n uygulanmas~na yöneltti. Bu politi-kaya göre, yönetici s~n~flara do~ru çabalar~n~~ yönlendiren dailer,

Horasan ve Maverâünnehir'de bu takti~i uygulad~lar. Bu amaçla kendisi bir aristokrat olan Emir el-Hüseyin el-Mervezryi Kuze}j,~~u ~ran'da ~sma'ili ha-reketinin ba~~na getirdiler. Karmatiler bu bölgede birçok yüksek memuru kazanmalarma ra~men, politik herhangi süreklili~i olan bir ba~ar~ya öncülük edemediler. Hareket, herhangi bir do~u eyaletindeki yöneticilerin ihtidas~n~~ da elde etmede ba~ar~s~z oldu. Sonuçta, bir ~ekilde idareci s~n~f~~ kazanma aç~s~ndan, ~sma'ili propagandan~n ilk 20 y~l~nda te~kilaun~~ kurmada ba~ar~l~~ oldu~u bölge en do~udaki Sind bölgesi oldu. Orada Fatimi hanedan~') hali-feli~ini kabul eden ~sma'ililer, yerel yöneticileri kendi taraf~na çekerek Mul-tan kentini ba~kentleri yapt~lar. Fakat Gazneli Mahmud, Multam ald~. Daha sonra Sultan Mahmud, KarmatIlerle yapt~~~~ siyasi ve sosyal mücadelede so-nucunda birçok ~sma'ilinin öldürüldü~ü 401/1010-101 1 y~l~n~n sonunda, bölgede KarmatI-~sma'ili yönetimine son vermi~tir.

41 _{Massignon, L., Al-Hallaj, mayrty mystique de l'~slam , t. I, Paris, 1922, s. 399; amlf.,} "S~nr, ~A, Eski~ehir 1997, X, s. 555-556; amlf., "La "Futuwwe". Ou "Pacte D'Honneur Art~sanal" Entre Les Travailleurs Au Moyen Age", Opera Minora, t. I, Paris 1922, s. 397-400.

42K6prillü, F., Osmanh Devletinin Kurulu~u, s. 92; Hodgson, I, s. 470.

43 Stern, S. M., "Ismaili Propaganda and Fat~m~d Rule in Sind" /C, 23, 1949; amlf., "The Early Isma'ili Miss~onarries in North-West Persia and in Khurasan and Transoxania. BSOAS, 1960, yol. 23, s. 56-96; Hamdani, k, "Shayban and the Ismaili State of Multan" The Great Ismail

Heroes, ed. A. R. Kanji, Karachi, 1973; s. 14-15; Merçil, Erdo~an, Gazneliler Tarihi, Ankara,

1989, s. 19; Farhad Daftary, s. 125; Heinz Haim, The Empire of The Mahdi: The Rise of the

510 ABDULLAH EKINCI

Karmatilerin farkl~~ bölgelerde farkl~~ sosyal tabanlar~~ oldu~u gibi bu bölgelerdeki uygulamalar~~ ve önermi~~ olduklar~~ ya~am tarzlar~~ da farkl~~ olmu~tur. 295/907-8 y~l~ nda, Sevad bölgesinin daisi olan Ebu Hatim el-Zutti, bölgedeki yanda~lann~~ organize etmi~~ ve onlar~ n ya~am tarzlar~ n~~ da düzenlemeye çal~~m~~ur. Ondan sonra gelen dainin ad~ na izafeten Buraniyye diye isimlendirilen grubun bölgede aktif faaliyetleri oldu 14. "Buraniyye" is-minin, Kufe Sevad'~nda Hamdan ve Abdan'~ n ilk dailerinden biri olan ~shak el-Burani'yi göstermesi daha çok muhtemeldir45. Sevad bölgesinin Karmati idarecisi Ebu Hatim el-Zutti, taraftarlar~na sar~ msak, so~an, p~ rasa ve turp yemeyi, hayvan kesmeyi yasaklad~~ 4 . Bu nedenle Ebu Hatim'in taraftarlar~~ daha sonralar~~ et yemekten kaç~nanlar veya vejetaryenler manas~na Bakliyya olarak an~ld~lar. Ebu Hatim el-Zutti köken olarak Hindistan'dan gelme idi. Bu bölge sakinleri ye~il sebzeleri ve kökleri içeren yemekleri yemekte, hayvan kesme ve yemenin yasak oldu~una inanmakta idiler 47. Bununla birlikte sar~msak, so~an, p~ rasa ve turp'un yasaklamnasm~ n arkas~ ndaki fikir çok aç~k de~ildir. Muhtemelen Ebu Hatim bu ürünleri yerel bir ~ekilde tüketmekten ziyade ihraç etmek istemesinden kaynaklanm~~~ olabilir. Bu y~l~ n sonunda Ebu Hatim tamamen görme gücünü kaybetti ve taraftarlar~~ aras~ nda fikir ayr~ l~klar~~ ba~lad~. Bu Karmati koalisyonu ~sa b. Musa ve Mes'ud b. Hurayth gibi liderlerin idaresi alt~ nda Güney Irak'ta birkaç y~ l daha varl~~~n~~ sürdürdü. 312/925'te "Beklenilen Mehdi" oldu~unu iddia eden bir adam~n çevresinde topland~lar. Bu grup, Abbasilerce bozguna u~rat~ ld~~ ve da~~ t~ld~lar. Daha sonra 316/928 tarihinde Bakliyya olarak adland~r~lan Karmatiler, Sevad'da tekrar isyan ettiler. Bu dönemde ~sa b. Musa Abbasi-lerce yakaland~; Fakat, 320/932 y~l~ nda hapishaneden kaçt~. Misyonerlik fa-aliyetlerine yeniden ba~lad~. Sonuçta ~ranl~lar'a kar~~an Bakliyya kolu, Ebu Tahir el-Cennabi'nin güçlerine kat~ld~lar ve Bahreyn'e gittiler. Orada Ace-miyyun olarak adland~nlmaya ba~land~lar 48. .

Karmatiler, dönemin ~slam dünyas~na yönetim aç~s~ ndan da farkl~~ bir tak~m hususlar~~ alternatif olarak sunmaya çal~~m~~ur. Özellikle, Ebu Said'e izafeten Saidiler olarak da adland~ r~ lan Bahreyn Karmatileri farkl~~ bir yönetim tarz~ n~~ olu~turmu~tur. Malati, Bahreyn Karmatilerin reisi Ebu Said-

" Makrizi, ~tti'az I. s. 179. 45 Makrizi, s. 179. 48 Makrizi, s. 179. 47 MakriZi, S. 180.

ISMA'~L~-KARMAT~~ HAREKET~~ 511 'in ölümünden sonra idari mekanizmada reformlar yap~ld~~~n~~ belirtir. Bu reformlar~n en önemlisi "~kdaniyye meclisi"dir. Karmadler, Ebu Said öldü~ünde adalet ve do~rulukla hüloneden taraftarlardan alt~~ ki~ilik bir ~ura meclisini olu~turdular. Bu ~üra meclisi, 443/1053 y~l~nda Nas~r-~~ Hüsrev'in bölgeyi ziyaretinde hâlâ ~nevcuttu. "~kdaniyye" ad~~ verilen bu meclis zirai i~lerde çal~~t~rd~~~~ 30.000 zenci köleye sahipti. Onlarda ö~ür veya vergi yoktu. Herhangi bir kimse fakirle~ir veya borçlan~rsa di~erlerinin yard~m~~ ile du-rumu eski haline getirilirdi. Alacakta alacakl~lar sadece ana paray~~ isterlerdi. Lahsa'ya gelen herhangi bir yabanc~~ sanatkâra, geli~inde kendi i~yerini kura-bilmesi için yeterli para verilirdi. Fakir olan ailelerin ihtiyaçlar~~ umumi he-saptan kar~~lan~rd~. Nas~r Hüsrev, Lahsa'da devlete ait ve devlet taraf~ndan korunan de~irmenler gördü~ünü belirtir. Bu de~irmenlerde hububat ücretsiz ö~ütülmekte idi49.

Nas~r-~~ Hüsrev, Lahsa'da kedi, köpek, e~ek gibi bütün hayvan çe~itlerinin yendi~ini belirtir. Bununla birlikte zorunlu olarak sat~~~ için arz edilen hay-vanlann ba~~n~n ve derisinin te~hir) emredilmekte idis°. Böylece al~c~lann ne ald~klar~~ bilmeleri sa~lan~yordu. Nas~r, Lahsa'da gördü~ünü belirtti~i günlük ya~am, idari anlay~~, iktisadi düzen ve dini hayatla ilgili vermi~~ oldu~u bilgi-lerden, ~slam dünyas~n~ n yabanc~~ oldu~u ya~am felsefesi ve devlet düzeni olu~turmaya çal~~t~klar~n~~ anlamaktapz. Karmatiler ve onlarla mücadele et-meye çal~~an gruplar aras~nda ~iddetli mücadeleler sergilenmesinin teme-linde bu anlay~~~ farkl~l~~~~ yatmaktad~r. Bu anlay~~~ farkl~l~~~n) ~bnü'l Esir ve Sabit b. Sinan eserlerinde örnekler vererek anlatmaya çal~~m~~lard~ r. Bu örnelderden biri; asilere kat~lan o~lunu geri ça~~rmak için çöl kamplar~na giden bir kad~n~n ya~ad~kland~r. Kad~n, kamplar~n e~itlikçi, mevcut toplu-mun adetlerini bilinçli biçimde reddeden ve kendi ihtilalci normlarm~n kat~~ bir biçimde uygulanmas~n~~ isteyen cü'retkâr atmosferinden korkar. Ailesine ba~l~l~k duygusundan azade olan o~ul, bir annenin o~lu üzerindeki hak-lar~n~~ tan~mad~~~n~~ gösterecek bir kararl~k ve gaddarl~k noktas~ndad~r. Bu-

49 el-Malab, Ebu HC~seyn Muhammed b. Ahmed el-Askalani el-~afii, et-Tenbih re'r-Red a/a

ehli'l eh~a re'l-Bid'a, ne~r. Sven Dedering, ~stanbul 1936, s. 16-17; Nas~r-~~ Hüsrev, s. 82.

5° Nas~r-~~ Hüsrev, s. 82, 137; Lewis, s. 100; Arap kabileleri aras~nda benzer uygulamalar~n varl~ka dair kaynaklarda bilgiler mevcuttur. Ibn Kuteybe, Uytuzu'l Ahbar'da Esed kabilesinden baz~~ Araplar~n, Emeviler döneminde iyi beslenmi~~ kedi ve köpeklerini keserek yediklerine dair bilgi vermektedir: Uy~mu'l Ahbar, III, s. 348'dan aktaran Bak~r, Abdulhalik, Ortaçag islam

Dünyas~nda Itriyat, G~da, ilaç Üretimi ve Tabi~i, Ankara, 2000, s. 161; Ayr~ca Ortaçag ~slam

dünyas~ndaki et ticareti Ve etli yemekler hakk~nda geni~~ bilgi için ad~~ geçen eserin 160-180 sayfa-lar~na miiracaat ediniz.

512 ABDULLAH EKINCI

nun üzerine anne o~lunu reddeder ve Karmatilere kar~~~ suçlamalarla dolu olarak geri döner". Sosyal hayat ile ilgili farkl~~ bir ayr~ntly~~ Ali Mazaheri vermektedir. O, ~slam toplumunun baz~~ kesimlerince ~ark~~ ve müzi~e ilgi göstermemelerine ra~men Kudüs'teki Karmatilerin koro halinde ~ark~~ söylediklerini ve dinsel müzik çald~klar~n~~ belirtmektedir52. Mazaheri'nin bahsetmi~~ oldu~u dinsel musiki "~nisiyasyon törenlerinde" yap~lan müzikli törenler olsa gerek. ~slam dünyas~n~n a~~r~~ tepkisi ile kar~~la~malarm~ n arka plan~nda, Karmatilerin söz konusu yap~s~~ ile bütün kurum ve kurulu~lar~~ ile mevcut yap~n~n alternatifi olarak ortaya ç~km~~~ olmalar~~ yatmaktad~r. Kur-maya çal~~t~klar~~ sosyal ve iktisadi düzenin olumlu say~labilecek baz~~ hususlar~~ oldu~u gibi olumsuz say~labilecek pek çok hususlar~~ da oldu~u ~üphe götürmez bir gerçektir.

Sonuç olarak, Ortado~u'nun yukar~da ifade etmeye çal~~t~~~m~z karakte-ristik yap~s~n~n izlerini, sonraki dönemlerde de görmek mümkündür. Hatta Ortado~u'nun bugünkü yap~s~na bakt~~~m~zda da geçmi~in izlerini rahatl~kla görebiliriz. Bu aç~dan siyasi ve sosyal yap~s~n~n foto~raf~n~~ çekmeye çal~~t~~~m~z Karmati hareketinin etkileri daha sonraki dönemlerde de yer yer kendisini göstermi~tir. Özellikle bölgenin tarihi geçmi~i, co~rafik ve sosyo-kültürel yap~s~, ça~d~~~~ ve feodal de~erlere sad~k kalmak, sosyo-kültürel olarak en-telektüel olmayan bir ho~görüsüzlük olarak tan~ mlayabilece~imiz tav~rlarla da kendini göstermektedir. Bölgede ortaya ç~kan siyasi ve fikri hareketler aras~ndaki ba~lant~lara bakacak olursak öncelikle, kültürel bir gerilik olarak tan~mlanan Fundamentalizm ile yukarda anlatmaya çal~~t~~~m~z gruplara mensup olan bireylerin sergilemi~~ oldu~u tav~ rlar aras~nda paralelliklerin oldu~u görülecektir. Her iki grup da dini eylem ve aktivitenin bir sorunu olmaktan çok, sosyal ve iktisadi analizlerin bir problemi olarak ortaya ç~km~~lard~r. Daha çok bireysel ve toplumsal protestolar~n dini bir hüviyet kazand~r~lm~~~ formu olarak kar~~m~za ç~kmaktad~r. Bu yap~s~~ ile Anadolu ve Orta Asya'daki baz~~ gruplar~~ da etkilemi~lerdir. Ozellikle, Karmatilerin ka-rakteristik yap~s~na bakt~~~m~zda; tutuculuk, kültürel bir gerilik, ba~nazl~k, ho~görüsüzlük, temel insan hürriyetlerini yok saymak ve son olarak da d~~lay~c~l~k gibi hususlar ön plana ç~kmaktad~r. Bu anlay~~, Ortado~u'daki si-yasi yap~lanma içinde de ifadesini bulmu~tur. Bölgede Araplar~n koruy~~-culu~una soyunan Baas Partisi, bu yap~dan etkilenen en önemli siyasi hare-ket olarak kabul edilebilir.

51 _{Sabit b. Sinan, Taril~ii'l Karamita, ed. S. Zekkar, Darill Hasan, 1986, s. 27; ~bnü'l Esir,} VIII, s. 156.

B~BL~YOGRAFYA

Abdurrahman Bedevi, Mezâhibu'l ~slamiyyin, C. II, Beyrut 1973

Abdulhalik Bak~r, Orta ça~~ ~slam Dünyas~nda Itriyat, G~da, ~laç Üretimi ve Ta~~i~i, Ankara 2000

Ali Mazeheri, Orta ça~da Müslümanlar~n Ya~ay~~lar~, ~stanbul 1972

Ali Sevim, "Sultan Melik~ah Devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine Kar~~~ Selçuklu Seferi", Belleten, XXIV, say. 94, Ankara 1960

Abdülkerim Özayd~n, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118) Ankara 1990

Abdullah Ekinci, "IX-XI. Yüzy~llarda Karmatiler'in Siyasi, Sosyal ve iktisadi Faaliyetleri", Yaymlanmam~~~ Doktora Tezi, F~rat Üniversitesi, Elaz~~~ 2002

Asaf, A. A Feyzee, "The ~smailis" Religion in the East, Cambridge Un. Press., 1976

Bahaeddin el-Canadi, Kitap es-Sülük, ne~r. Hasan Süleyman Muhammed, (Bas~m yeri yok) 1896

Ba~dadi, el-Fark Beyne'] Firak, ne~r. M. Muhyiddn Abdülhamid, Kahire, Trz Ba~dadi, el-Fark Beyne'l Firak, çev., E. Ruhi F~~lal~, Mezl~epler Aras~ndaki

Farklar, ~stanbul 1979

Rentz," Khattabiye", ER., V. New York 1987 S. Margoliouth, "Hattabiyya",

M.,

Farhad Daftary, The ~smailis: Their History and Doktrins, Cambridge Universty Press, 1990

Faiza Ahbar, "The Secular of Religious Dissidence in Early ~slam", Journal ~nstitute of Muslim Minorty Affairs, vol. 12/2, July Lond~ n, 1991 F~~lal~, E. Ruhi, "Abdullah", ~A., I, Eski~ehir 1997

F~~lal~, E. Ruhi, "Abdullah b. Meymun el Kaddah", D~A, C. I, ~stanbul 1988 Gazzali, Batmili~~ in ~ç Yüzü, çev. Avni ~lhan, Ankara 1993

Hammadi, Ke~ f Esrar el Bat~niyye, Esrarü'l Batiniyye, ed. Suheyl Zekkar, Darü'l Hasan Bas., 1986

514 ABDULLAH EKINCI

Hamdani, Abbas, "Shayban and the Ismaili State of Multan" The Great

Is-maili Heroes, ed. A. R. Kanji, Karachi 1973

Hamdani, Abbas, The Begininings of the Isma'ili Da'wa in Northern h~dia, Cairo 1956

Hasan ~brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal ~slam Tarihi, çev. ~smail Yi~it vd., 3/4, ~stanbul 1985

Hasan Onat, "Hattabiyye", D~A., XVI, ~stanbul 1997

Heinz Haim, The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids, tr. M. Bonner, Leiden 1996

Hodgson, M. G. S., Islam'~n Serüveni, I/II , ~stanbul, 1995 Houtsma, M. Th., "Abdullah" ~A, I, Eski~ehir, 1997

Israel Fr~ edlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of ~bn Hazm" Journal the American Or~ental Society, S. 28, New Yol-k 1907

Israel Fr~edlaender, "The Heterodxies of the Shiites in the Presentation of ~ bn Hazm" Journal the American Or~ ental Society, S. 29, New York 1908

~ bn Nedim, el Fihrist, n~r. R~za Teceddüd, Tahran 1391/1971 ~bnü'l Esir, el Kamil, n~r. C. J. Tornberg, Leiden 1851-76 ~ bnü'l Esir, el Kamil, V, VII, X, çev. Komisyon, ~stanbul 1987 ~bn Ta~-"ri Birdi, Micümü'z-Zahire, , Darii'l Kitap ne~ri, Trz.

~ madüddin el-~sfahani, Zubdetü'n-nusra ve Nul~ bet~VI-Usra, n~r. M. Th. Ho-ustuma, Le~den 1889, terc. K~vanniddin Burslan, ~rak ve Horasan

Selçuklular~~ Tarihi, ~stanbul 1953

~vanow, W., "~smailis and Qarmatians ", L'elaborat~ on De L'Islam, 12,13,14, Paris 1961

~vanow, W., The Rise of The Fatimicls, Bombay 1942

~vanow, W., The Alleged Founder of ~smailism, Bombay 1940

~vanow, W.,Brief Survey of the Evolution of ~srnailsm", The ~smaili Society, Series B No:7, Le~den 1952

~ bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dineveri, _{Uyt~m~ 'l}

Ahbar, III, Kahire, 1925-30

~SMA'~ L~-KARNIAT~~ FIAREKET~~ 515

Kramers, J. H. , "Selemiye", ~A, X, Eski~ehir 1997

Lewis, Bernard, The Origins of ~smailism, Cambridge Un. Press 1940 Madelung, W., "Khattabiye", E12, Leiden 1978

Makrizi, ~tti'azü'l Hunefa bi Ahbar al-A'~n~mat -d-Hulafâ, n~r. Cemalleddin e~~ ~eyyal, Kahire 1867

Makrizi, el-Meva'iz ve'l-~'dbar b. Zilcri'l H~ tat ve'l Asar, I, Kahire 1270 Makrizi, Mukaffa, II, ed. S. Zekkar, Da'rül Hasan 1986

Malati, Ebu Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Askalani el-~afii, et-Tenbih

ve'r Red ala ne~r. Sven Deder~ng, ~stanbu' 1936 Massignon, L., Al-Hallaj, mayrty mystique de l'~slam , t. I, Paris 1922 Massignon, L., "S~nf

;A,

Massignon, L., "La "Futuwwe", Ou "Pacte D'Honneur Arusanal" Entre Les Trava~lleurs Au Moyen Age", Opera M~nora, t. I, Paris 1927

M. J. De Goeje, "La Fin de I'E~npire des Carmathes du Whreyn, JA., Tom. V, Paris 1895

Merçil, Erdo~an, Gazneliler Tarihi, Ankara 1989 Mesudi, el Tenbih, Beyrut 1965

Mesudi, Mürücü'z-Zehep, IV, Mektebetü'l Asriyye Bas. Beyrut Trz. Mustafa Galib, Tarlhu'd Da'veti'l ~smailiyye, Beyrut 1963

Mustafa Öz-Mustafa Muhammed e~-~ek'a, "~smailiye", DIA., 23, ~stanbul 1993

Nevbahti, Firaku'~~ ~ia, ~stanbul 1931

Nizamülmülk, Hasan b. Ali b. ~shak et-Tusi, Siyasetname, Haz. M. A. Köymen, ~stanbul 1990

Sabit b. Sinan b. Kurra, Tarihi.] '1 Karamita, ed. S. Zekkar, Darü'l Hasan, 1986 Sa'd b. Abdullah el-Kummi, el-Makalat ve'] F~rak, ed. M. Mashkur, Tahran

1963

Salt, Jeremy, "The Military Exploits of The Qarmatians", Abr-Nahran, yol. XVII, Leiden, 1976-1977

Stern, S. M., "Abd Allah b. Meymun", E12, I, Leiden 1960

516 ABDULLAH EKINCI

Stern, S. M., The Early Isma'ili Missionaries in North-West Persia and in Khurasan and Transonia" BSOAS, Vol., 23, 1960

~ehristani, Ebu'l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed, el-Mile]

ve']-Nihai, ne~r. Muhammed F. Bedran, Kahire 1947