Yatırım analizlerinin ülke yatırımlarına etkinliği ve 1999 Türkiye ekonomisinin görünümü

YATIRIM ANALİZLERİNİN

ÜLKE YATIRIMLARINA ETKİNLİĞİ VE

1999 TÜRKİYE EKONOMİSİ GÖRÜNÜMÜ

Esat Çelebi

Doğuş Üniversitesi İşletme Bölümü

Özet: Ülkeleri güçlü hale getiren, ülke insanlarına sosyal ve ekonomik huzuru, yıl­ dan yıla sürekli artışı ile, iktisadi kalkınmayı sağlayan yıllık toplam milli üretimin, tüketimin üzerinde çoğalmasını, iç ve dış pazarlarda pazarlanmasını içeren yatırım analizleri konusunun kapsamı, hazırlanma aşamaları ve ülke ekonomisine etkinliği, Türkiye ve çeşitli ülkelerden örnekler verilerek açıklanmıştır. Yıllar boyu finansman darlığı içerisinde bulunan ülkemizde, yıllar boyu detaylı yatırım analizlerinin yapıla­ mayışının, plansız, programsız, etüdsüz harcamaların, savurganlığın bugünkü ekono­ mik ve sosyal darboğazların en önemli nedeni olduğu özetlenmiştir. Ayrıca, 1999 yı­ lı Türkiye ekonomisinin genel görünümü ve darboğazları açıklanmıştır.

Anahtar kelimeler: Finansman, Kaynak temini, enflasyon, devalüasyon, deflasyon, rantabilite, sürprodüksiyon, gelir dağılımı

Abstract: This paper presents the annual increase in the Gross National Product (GNP), which makes countries powerful, provides the social and ecenomic welfare of a country's people and enables the economic development by means of a continuous increase in production each year, over consumption. It also explains the topic of investment analyses which includes stages of preparation of investment projects considering domestic and international markets; examples from Turkey and from various other countries are given. It is also stated in this paper that the most important reason for the economic and the social bottleneck thatTurkey has been going through today is the extravagancy and the expenses made for years without any detailed investment analyses or any kind of plans or programs. In addition to these, an overview of the Turkish economy and its bottlenecks in 1999 have been given in this paper.

Keywords: Finance, financial sources, inflation, devaluation, deflation, profitability, overproduction, income distribution

GİRİŞ

Mal ve hizmet üretim bolluğuna kavuşan toplumlar, rahat yaşayan toplumlardır.Ra- hat yaşamasını sağlayabilmiş toplumlarda sosyal ve ekonomik düzen vardır. Gelir se­ viyesi yüksektir. Fukaralığın, sosyal ve ekonomik huzursuzlukların baş nedeni, üre­ tim kıtlığından kurtulmuşlardır.

Bugün bütün ülkelerin ekonomik faaliyetlerinin amacı, fertlerine refah, ülkelerini güçlü hale getirmektir. Bunun gerçekleşmesi, her ülkenin iktisat politikasının teme­ lini, esasını oluşturur. Fertlerine ekonomik refahı sağlamış bir ülke, kalkınmasını sağlamış demektir. Sade ve özel bir tanımla, insanların ve toplumların tüm gereksin­ meleri için yapılan bütün faaliyetleri kapsayan ekonomi ilminin, temel amacı da in­ sanlara refah sağlamaktır. Bunun sağlanması, düzenli bir üretim politikası ile gerçek­ leşir. Bir ülkenin düzenli yatırım politikası, o ülkenin sağlam ekonomi politikasının temelidir. Bu sağlam politikayı devletler saptar ve tüm güçleri ile bu amaca erişmek için gerekli mücadele ve gayreti gösterirler. Gösterilen gayretlerin temel amaç ve he­ defi ise, insanların ekonomik refah ve huzurunun sağlanmasıdır. Mantıklı ve gerçek- ci bir yatırım politikası ile bu amacı sağlayan devletler, başarılı sayılırlar. Yatırım po­ litikasını başarı ile yürüten devletlerin, hükümet olabilme ömürleri uzun süre devam eder.

Sosyal refah düşüncesi, herşeyden önce yeterli bir üretim düzeyine ulaşabilmeyi ve üretim sonunda elde edilen mal ve hizmetleri, adil bir biçimde bölüşmeyi amaçla­ maktadır. Yani, sosyal refah düşüncesinin üretim yönü " ekonomik kaynakların opti­ mum etkinlikte kullanılm asına, tüketim yönü ise "adil bir gelir dağılımına" bağlı bu­ lunmaktadır. Bu nedenledir ki hem üretim, hem de tüketimle ilgili olan sosyal refah düşüncesini realize edebilmek ve özellikle bunu maksimum bir düzeyde sağlayabil­ mek, bugün yalnız gelişmekte olan ekonomiler için değil, gelişmiş olan ekonomiler için bile çok güç ve gerçekleşmesi uzun yılların geçmesine bağlı olan bir olgudur.1 Gerçekten de dünya üzerinde üretilen bütün mal ve hizmetlerin ülkeler arasında da­ ğılımı gözden geçirilirse, ülkelerin bir kısmının çok büyük gelirler elde ettiği, diğer bir kısmının ise ancak günlük yaşantısını devam ettirecek seviyede, gelire sahip ol­ duğu görülür. Bu, toplum için gelir dağılımındaki şiddetli adaletsizlik, kaynaşma ve huzursuzluk kaynağıdır. Bu kural, dünya toplumu için de doğrudur. İnsanlığı, 3. Dünya Savaşı gibi topyekün bir intihardan korumak mümkün olmazsa, böyle bir so­ nuç mutlaka ülkeler arasındaki gelir dağılımındaki şiddetli eşitsizlikten doğacaktır. Zira bir taraftan insan gibi yaşamanın en gerekli ve en ilkel olanaklarından yoksun yüz milyonlarca insan, bu ihtiyar dünya üzerinde yanyana bulunuyorlar.Fakirliğe ve adaletsizliğe bütün dünya insanları, renkleri,dilleri ve dinleri ne olursa olsun, isyan­ da birleşmişlerin Bu nedenle ekonomik kalkınma ve fert başına geliri arttırma bütün dünya aydınlarının temel amacı haline gelmiştir.2

(1) Ayr.bilg. için bknz. PUR N., Sosyal Ekonomi. 1981. S.21

Her canlı yaratık gibi ulusal ekonomi de büyüyen gelişen bir varlıktır. Bir ülkedeki kapital stoku, nüfus miktarı, iş gücü, doğal kaynaklar bazen dengeli, bazen de den­ gesiz bir biçimde büyürler. Ana amaç, üretimi sağlayan bu faktörlerin ahenk içinde gelişmeleri, birbirlerini frenlemeden fert başına milli geliri, en yüksek düzeye çıka­ racak bir akım sağlamalarıdır. O halde bu büyüme ve gelişmeyi sağlayan dinamik güçlerin saptanması, gözlemi ve denetimi hayati önem taşır. Bu dinamik kuvvetlerin en önemlisi ise yatırımlarıdır.3

1949 Yılında Almanya özerkliğini eline aldığında sosyal ve ekonomik durumu çok üzücüydü. 1954 Yılında ise dünyanın ikinci ihracatçı ülkesi olmuştur. Bu derece fe­ laketli durumdan, bu kadar süratle kalkınmanın temel faktörü, savaş sonrası Alman­ ya’nın etütsüz,projesiz, hesapsız, bir kuruşluk yatırımı olmamış, kıt kaynaklarını en iyi şekilde değerlendirmesini bilmiştir.

Üretim hacminin çoğaltılması ve bunun tüketimi için bugün dünya ülkeleri amansız bir mücadele, yorgunluk ve dinlenme bilmeyen gayret içindedirler. Dünya pazarları alabildiğine genişlemiş, üretim hacmi günden güne yükselmiştir. Hele kalkınmış ül­ kelerin modern üretim tekniği, insan zekasının ötesine kadar varmıştır. Koçer, günü­ müzün süratle gelişen üretim çoğalmasının bilimsel ve modern hızını şu şekilde açık­ lar ; Günümüzün sosyal ve ekonomik konularına değinen yazarların hepsi, hızla de­ ğişen bir dünya deyimini sık sık kullanmaktadırlar. Gerçekten 20. Yüzyılın en dikka­ ti çeken özelliği hızlı bir değişme ve gelişmedir. Ulaşıma bakınız; J. Sezar’dan Wright Kardeşlerin ilk uçağı imal ettiği 1900 yılına kadar geçen 2000 yıl içinde, ula­ şım tekniklerinde hızın iki kat artmasına karşılık, 1950-1970 arasında saatte 600km. den 28.000 km ’e vardığını görürsünüz. Artış oranı 50 kata yakındır. 1970-2000 Yıl­ ları arası ise bu hızın artış oranı (%200)’lere yaklaşmıştır. Firavunlar çağından günü­ müze gelinceye kadar, üretici gücü milyonlarca katına yükselmiş ve en büyük artış son 70 yıla rastlamıştır. Bilimsel buluşların sayısının aynı tempoda çoğaldığını gör­ mekteyiz. Çok uzak zamanlara değil, Mithat Paşa veya Namık Kemal’in yaşadığı günlere bir göz atınız. Gaz lambası ışığında yazmak zorunda kalmış o insanları dü­ şünün. Denizaltı, otomobil, uçak, radyo, televizyon, penisilin, merkezi ısıtma, jet, atom enerjisi ve feza gezilerinin, arada geçen 80-90 yıla sığdığına inanmak güç ola­ caktır. Telefon, pflexiglas, sentetik maddeler, renkli fotoğraf, neon lambası, çamaşır makinası, radar, transistor, laser ışını, atom reaktörü ve elektrik beyin, son 50, hatta 20 yılın getirdiği mamüllerdir. Görülen gerçek, 1770-80 arasında İngiltere’de ortaya çıkan sanayi inkılabı ile başlayan teknoloji ve üretim alanlarındaki gelişmelerin hızı­ nın, günümüze yaklaştıkça baş döndürücü oranda arttığıdır. Bu değişim hızı hakkın­ da bir fikir vermek için şunu söyleyelim. Dünyanın var olduğundan bugüne kadar ye­ tişmiş bilim adamlarının büyük bir kısmı muhtemelen yaşamaktadır. Demek ki me­ deniyetin binlerce yılda yetiştirilebildiğinden (15-20) kat daha çok bilim adamı, son 40-50 yılda yetişmiştir. 20.Yüzyılda özellikle 1950’lerden sonra endüstri ve ekono­ mi alanlarındaki gelişme çok üstün seviyelere varmıştır. Bilimdeki bu süratli geliş­ menin yüzyıl sonra erişebileceği seviye, insanoğlunun hayal gücünü bile aşmakta­ dır.4

(3) Ayr.bilg. için bknz. Unay C., Makro Ekonomi, Bursa. 1981, s.3-7

Mal ve hizmet üretimindeki son yılların bu korkunç gelişmesi, medeni ülkelerin bi­ limsel çalışmalara asırlar boyu verdikleri uğraşların ürünüdür. Geçmiş asırların bu bi­ limsel uğraşları, bugün bol bolundan meyvelerini vermiş, bütün kaynakların mal ve hizmet üretimini çoğaltmış, kalkınan ülkelerin ekonomisi, insanlara refah temin et­ me amacına erişmiştir.

İnsanların ve toplumların ihtiyaç çeşitlerini karşılayacak ihtiyaç kaynakları, hele bu kaynakları işletebilme vasıtaları pek çok ülkelerde kıttır.Çok sayıdaki ihtiyaç çeşitle­ ri ile bu ihtiyaçları giderebilecek kıt kaynakları arasında bir düzen kurmak, ekonomi­ nin bütün ağırlık ve mesuliyetinin üzerine aldığı en önemli görevdir.

Özellikle geri kalmış ülkelerde devlet ve özel sektör, bütün güç ve olanakları ile iyi bir etütten sonra yatırımlara girişmek, üretimi artırmak ve ürettiklerini, en modern pazarlama teknikleri ile iç ve dış pazarlarda tüketmek zorundadır. Böyle ülkelerde yapılacak yüz liralık yatırımların bile önceden hesaplanması gerekir. Zira bu ülkele­ rin tasarruf meblağları düşüktür. Fert başına düşen gelir dağılımı, bazı geri kalmış ül­ kelerde nüfusun bir kısmının ancak tüketimini karşılamakta, bir kısmının ise tüketi­ mini dahi karşılayamamaktadır. Kültür seviyesi düşük halk, milli tasarrufun memle­ ket ekonomisindeki önemini bilememektedir. Oysa ki, yatırım harcamalarının en önemli finansman kaynağı, vatandaşların tasarruf meblağlarıdır.

Ülkemizde kalkınmakta olan ülkelerden biri olarak, üretim kıtlığı içinde bocalamak­ tadır. Bir yandan sermaye kıtlığı, enflasyon, devalüasyon dar boğazları, satınalma gücünün düşüklüğü, diğer yandan da iyi bir yatırım analizleri ile düzenlenemeyen pek çok özel ve kamu yatırımları, ideolojik buhranlar, terör olayları, bazı dış ülkele­ rin Türkiye üzerindeki insani ahlak ve seviyesinden uzak, davranış ve faaliyetleri, si­ yasi çekişmeler, yüksek faiz oranları, esasında yeterli olmayan yatırımları iyice azalt­ mış, 1999 kalkınma hızını (%1.7) seviyelerine kadar geriletmiş, yapılan yatırımların da verimini azaltmıştır. Bütün bunların yanında, halk genellikle tasarrufa alışık de­ ğildir.

Milli tasarruf kültürümüz düşüktür. Elinde tasarruf meblağı bulunan vatandaşların pek çoğu, bu meblağını banka v.s gibi yatırımlarla ilgili kuruluşlara, işletmelere ve pek çok yatırım alanlarına aktarma kültüründen, anlayışından yoksundur. Oysaki va­ tandaşın tasarruf meblağlarını, iyi hazırlanmış proje etütleri ile yatırım harcamaları­ na aktarma zorunluluğu içindeyiz. Ülkemizde vatandaşın yatırım gücü küçümsene­ meyecek kadar kuvvetlidir.

Bugün bahçesinde bir elma ağacı büyütüp onkilo elma üreten, milli üretime katkıda, ülkesine hizmette bulunuyor demektir.Bütün üretim dallarında her vatandaş, az veya çok aynı davranışı yaparsa, Türkiye’nin üretim kıtlığı süratle yok olacaktır. Vatandaş­ ların mal ve hizmet yaratma alanlarında gösterecekleri en ufak uğraşı bile bir üretim meydana getirecektir. Tek kişinin el sanatı ile çalıştırtığı en küçük imalathaneden en büyük fabrikaya varıncaya kadar, hepsinin milli üretimde hizmeti büyüktür. Devlet tasarruf edebildiği meblağlarla ve diğer finansman kaynaklarını zorlayarak güvenilir bir düzen, sağlam yatırım hesapları analizleri ile yatırımlarını çoğaltma zorunlulu­ ğundadır. Bu uğraşılar sonucu ülkemizi mal ve hizmet kıtlığından kurtarmak müm­ kün olabilecektir.

Kalkınma ekonomisinin genel olarak iki sorunu vardır. Birincisi kalkınmayı tayin eden faktörlerin neler olduğunu saptamak, ikincisi mevcut üretim faktörlerinin müm­ kün olan en yüksek verimi sağlamak için nasıl kullanmaları gerektiği, teknik deyim­ le alternatif kullanma olanakları arasında, faktörlerin optimal dağılımının nasıl sağ­ lanacağıdır. Kaynakların alternatif kullanma olanaklarında üç türlü seçim söz konu­ sudur. Birinci seçim, üretim faktörlerinin sektörler arasında nasıl dağılacağıdır.İkin- ci seçim, aynı sektörde uygulanması mümkün projeler arasındadır. Üçüncü seçim, teknoloji seçimi ile ilgilidir. Her yatırım projesi, üretim faktörlerini kullanma oranı­ na göre, kapital entansif diye gruplandırılır. Projeler arası tercih yapma yetkisine sa­ hip girişimci, Planlama Teşkilatı ve Siyasi İktidarlardır. Bu programlar yatırımın şek­ li ile ilgilidir. Aynı üretimi sağlayan çeşitli faktör oluşumları arasında tercih yapma olanağını sağlar. Dolayısıyle ekonomik analizlere dayanan tercihler ortaya çıkar.5 Ülke yatırımları verimliliğinin artırılmasının sağlanmasında en uygun görebildiğimiz olanak, yatırım hesapları analizlerinin hazırlanması ve hazırlanan bu analizler arasın­ dan, sağlıklı mikro ve makro analizler yapılarak, yatırım kararının verilmesidir. Ya­ tırımın türü, yatırım alanı ne olursa olsun, mutlaka yatırım hesapları analizleri gere­ kir.

Birinci Dünya Savaşından sonra gelişmeye başlayan, İkinci Dünya Savşından sonra ise süratle gelişen makro ekonomi analizleri ve bu analizler içerisinde önemli bir bö­ lümü kapsayan kalkınma planlarının hazırlanma ve uygulanmasında, geniş katkıda bulunma nedenleri ile, yatırım hesapları analizlerinin, yatırım harcamalarının verim­ liliğini artırma olanaklarını yaratma, dolayısı ile yurt içi yatırımlar üzerindeki etkin­ liği, büyük önem taşımaktadır.6

Günümüzdeki yatırım hesapları analizlerinin, yatırım harcamaları ve kalkınma eko­ nomisi üzerindeki etkinliği ve diğer ilişkileri konusunda, ülkemizde ve özellikle dış ülkelerde pek çok teorik kaynaklar mevcuttur.Fakat yabancı ülkelerde önemle üze­ rinde durulan uygulamadır.Geniş kapsamlı büyük projeler hazırlanmakta ve süratle uygulanmaktadır.Öngörülen yatırım alanları için hazırlanan projeler sonucu, yapılan yatırımlarla işletmeye açılan tüm alanların, açık seçik matematiksel hesaplarla yatı­ rımcı ve milli ekonomiye katkısı yönünden, uzun süreli düzenli ve randımanlı olma­ sının uygulamada sağlanabilmesi, bugünün kalkınma ekonomisinde en büyük önemi taşımaktadır.

Yanlış yatırımlar, işletmenin faaliyet maaliyetlerini ters yönde etkileyeceği gibi işlet­ menin sermayesinin gereksiz yere bağlanmasında da neden olur. Bu şekilde yapılmış yanlış yatırımların kötü sonuçları,çok kere işletmeyi etkilemekle de kalmayıp, çoğu zaman işletmenin içinde bulunduğu endüstri dalını ve nihayet milli ekonomiyi de ters yönde etkilemiş olurlar.

Diğer taraftan yanlış yatırımlar kadar tehlikeli bir hal, işletmelerin etkinlik derecesi­ ni yitirmiş, teçhizatlarını yenilemeyip, imalatlarının kantite ve kalitesinin düşmesine neden olmaları da işletmeleri ve endütri kolunu rekabet açısından zayıf bir duruma

(5) SAVAŞ V., a.g.e., s.110-119

sokmakta ve çoğu zaman giderilmesi imkansız bir ara’nın doğmasına yol açmakta­ dır. Gerçekten gelişen bir ekonomik ortamda, zamanında gereken cesareti göstererek, yatırıma gitmeyen işletmeler, rekabet durumlarını olağanüstü sarsmakta ve çok kere bu rekabet basiretsizliklerini de pahalı bir şekilde ödemektedirler.7

Yıllarboyu plansız, programsız yatırımların yapılması, hazırlanan projelerin yetersiz yönleri, diğer yandan yatırım alanlarının pek çoğunun etütsüz bırakılması, yatırımla­ rın sektörler ve bölgelerarası dengeli olarak dağılmaması, ülke ekonomimizi bugün­ kü dar boğazlara sürüklemiştir. Tütünü bol olan ülkemizde sigara darlığı, suyu, kö­ mürü bol olan ülkemizde enerji darlığı, hayvan üretim alanları bol olan ülkemizde et darlığı gibi sayılamayacak kadar pek çok üretim maddelerinin yurtiçi kıtlığının ve yurtdışı ihracat yetersizliğinin nedenleri, zamanında gerekli yatırım harcamaları he­ saplarımızın etüt ve analizlerini yapamayışımızdan, bugün bile bunun bilincine yete­ ri kadar sahip olamayışımızdandır.

I. MAKRO VE MİKRO EKONOMİK ANALİZLERİN ÖNEMİ

Makro ekonomide, ülke ekonomisinin tüm dengesi bir bütün olarak incelenir. Ülke­ nin ulusal geliri, istihdam durumu, yatırım harcamaları, kalkınma planları, emisyon durumları, genel düzeyi gibi ülke sorunlarının tüm alanları analiz edilmektedir. Mikro ekonomi, örneğin bir firma gibi bütünü oluşturan her bir birimin davranış bi­ çimini incelerken, ekonomideki tüm diğer faktörlerin aynı kaldığı, değişmediği var­ sayımından hareket eder. Örneğin belirli bir malın talebindeki artış yalnızca bu ma­ lın piyasası çerçevesinde çözümlenir. Söz konusu talep artışının öbür kesimler üze­ rindeki olası etkileri ihmal edilir. Anlaşılacağı gibi, birbirininin davranışını, bütünü­ nü oluşturan öbür birimlerden ve ekonıminin bütününden soyutlıyarak inceleme yön­ temi, yani mikro iktisat yöntemi bir yerde yetersiz kalmaktadır. Bunun için, her biri­ min öbür birimlerle olan karşılıklı ilişkileri ve ekonominin bütünü içindeki ağırlığı da dikkate alınmalıdır. İşte bu yöntem makro iktisadın temel yaklaşımıdır. Makro çö­ zümlemede, ekonomi bir bütün olarak düşünülmekte ve bu bütünün içindeki birim­ lerin ayrı ayrı dengeleri değil de ekonominin tüm dengesi araştırılmaktadır.1 Makro ekonomik analiz ekonomik olayları global bir açıdan incelemektedir. Makro ekonomik analiz, çok sayıdaki değişkenleri, küçük sayıdaki büyüklükler haline geti­ rerek, bunlar arasında özgül ilişkiler kurma gayreti içerisindedir. Gene makro ekono­ mik analiz, temel olarak hasıla veyahut milli gelir, istihdam, tüketim, yatırım ve fiat­ lar genel düzeyi ile ilgilenmektedir.2

1930 yıllarından itibaren Keynes devrimi ile makro ekonomi hızla gelişmiştir. Mer- kantilistlerin, özellikle fizyokratların döneminde yapılan araştırmalardan, makro ekonominin temel kurallarından büyük ölçüde faydalanılmıştır. Ekonominin değişik ve büyük aşamalarından sonra, Keynes'in ortaya koyduğu makro analiz yapıtları ile makro ekonominin kurucusu olarak tanınmaktadır. Makro ekonomik analizler Key­ nes devrimi ile doğmuştur. Keynes devrimi ile doğan analizler, ülkelerin çağdaş eko­ nomi politikalarını yönlendirmiştir. Ekonomide devletin sorumluluğu artmıştır. Mak­ ro ekonomik analizlerin ağırlığı daha ziyade, yatırım harcamaları, milli gelir, istih­ dam, para alanlarında olmuştur.3

Makro analiz tekniklerinin gösterdiği bu gelişmeye karşın, mikro analiz önemini kaybetmemiştir. Çünkü bu analiz yöntemleri birinin karşıtı değil, tamamlayıcısıdır. Söz konusu birisi birey ve diğeri toplum düzeyinde iki ayrı incelemedir. Üstelik mak­ ro analizin değeri "agre-gat'ı" yı oluşturan ögelerin homojenlik derecesine bağlıdır. Makro büyüklüğü oluşturan ögelerin homojen olmaması halinde, gerçeği derinliğine kavramak için mikro analiz gerekli bir inceleme yöntemidir.

Örneğin, toplam tüketim ile milli gelir arasındaki ilişkinin saptanmasında, milli geli­ rin ücret, kar ve rant geliri diye bir ayırıma bağlanması ve gereğinde daha da derine gidilmesi; sistemin işleyişini anlamak bakımından gereklidir.

(1) İŞGÜDEN T., Makro İktisat , İstanbul. 1985. s.14-15

(2) TURANLI R., Makro Ekonomik Analiz (Çeviri:! Lecaillon). İstanbul. 1987, s.15-16 (3) GUENTHER B., Makro ökonomische Investitions-Funktionen, Hamburg. 1981, s.21

Makro analizin başarısı, istatistiki araştırmalardan yararlanan milli muhasebe çalış­ malarınca kuvvetlendirilebilir ve kuvvetlendirilmelidir. Milli muhasebe belli bir dö­ nemde doğan ekonomik faaliyeti makro düzeyde izleme, ölçme, değerlendirme ve analiz tekniğidir.4

İktisadi analiz, tahlile esas aldığı iktisadi ünitenin mahiyetine göre mikro analiz ve makro analiz olmak üzere iki gruba ayrılır. Mikro analiz ferdi karar üniteleri ile ilgi­ lidir. Yani sadece tek bir tüketici veya tek bir üretici ele alınıyor ve onun davranışla­ rı inceleniyorsa, yapılan analiz mikro analizdir. Tek bir ferdi karar ünitesi yerine, bu ünitelerin toplamı ile ilgileniyorsa veya özellikle ekonomi top yekün olarak ele alı­ nıyorsa, bu tür analize Makro analiz adı verilir.5

Yatırım harcamaları hesaplarının makro ve mikro analizleri ise, yukarıda özetlenen makro ve mikro ekonomik analizlerin genel kapsamı içerisinde, yatırım hesapları analizlerini içermektedir.

Yatırım harcamaları hesapları makro analizleri; milli hasılaya en fazla katkıyı yapan en önemli alanlara yönlendirme, üretim unsurları/ maliyetleri üzerinde durularak, milli ekonomiye sağladıkları katkı paylarının ölçülebilmesi, döviz tasarrufu veya dö­ viz kazancı sağlanabilmesi, bölgelerarası gelişme farklarının azaltılmasına etkinliği, yatırımların ileriki yıllardaki giriş ve çıkışlarını analizle bugüne indirgeyebilmek ve kaynakların alternatif verimliliğini saptayabilme analizlerini kapsamaktadır.

Yatırım harcamaları hesapları makro analizlerinin üzerinde önemle durduğu diğer bir konu da fayda / maliyet analizlerinin yapılmasıdır. Harcamaların yapıldığı yıllardaki yarattığı faydaların, bu faydaların bugünki değere oranlanması ve saptanan oranın bi­ rimden yüksek olması,

Yaratılan fayda

( --- > 1 ) Yaratılan Gider

olması gibi önemli makro analizlerin yapılması zorunludur.

Harcamaların döviz kazancı, döviz tasarrufu yarattığı katma değer ve istihdama etki­ si gibi, genel olarak yarattığı faydalar ile, harcamaların amortismanlar, faizler, kira­ lar, vergiler, kar ve diğer gerekli unsurlar gibi genel olarak katma değeri oluşturan unsurların analizleri, yatırım harcamaları hesaplarının diğer önemli makro analizle­ rini içermektedir.

Yatırım hesaplarının diğer gerekli değerlendirme analizleri ile en uygun yatırım alan­ larının yapılması, düşünülen ilave yatırımların analizleri ve yapılan analizlerin yeter­

(4) UNAY C., Makro Ekonomi , Ankara. 1979, s.3-4-5 (5) SAVAŞ V., İktisadi Analiz, İstanbul. 1979, s.10-11

sizliklerinin tümü, yatırım harcamaları hesaplarının diğer önemli, makro analizlerini içermektedir.6

Yatırım hesapları analizlerinin, ekonomik, teknik ve mali analizleri ile girişimci yö­ nünden detaylı olarak incelenme ağırlığı da mikro analizleri içermektedir. Yukarıda makro ve mikro ekonomik analizleri kapsamını kısaca açıklamamızın amacı, yatırım hesapları analizlerinin, makro ve mikro analizleri detaylı olarak kapsaması nedeniy­ ledir.

II. YATIRIM HARCAMALARI

Genel olarak yatırım harcamaları kavramı, paranın mal ve hizmet üretimi amacı ile sarf edilmesidir. Yapılan harcamalar mal ve hizmet üretim amacı taşımıyor ise, yatı­ rım harcamaları kapsamına girmemektedir. Pek çok ilteratürlerde yatırım harcamala­ rı genel olarak kısaca bu anlamda tanımlanmaktadır.

Yatırım kavramı pratik hayat ile litaratürde büyük ölçüde değişik olarak tanımlan­ makta ve kullanılmaktadır. Yatırım, yatırımcının amaçlarına uzun vadeli olarak ulaş­ masında fayda görülen mali olanaklarının menkul veya gayrimenkul araç ve gereç­ lere dönülştürülmesi şeklinde tanımlanır. İşletme açısından işletme yatırımları ise bu ışık altında işletmenin şeklinin değiştirilmesi, örgütlenmesi, gerekli donanımın sağ­ lanması için yapılacak parasal yatırımların tümünü kapsamaktadır. Bu tanımlamada, techizatlandırma veya şekil değiştirme kavramı geniş olup, kapsamına işletmenin ye­ tenek ve beceriler "know How" "Pazar Potansiyeli" de girmektedir.7

Yatırım, işletmelerde mevcut stoklara ilave ve değişiklikler yapma amacı ile kapita­ lin uzun vadeli sarfıdır.8 Birey bakımından yatırım, satın alınan kapital mallarıdır. Toplum bakımından ise kapitakl malları stokuna yapılan ilavelerdir. Yatırım harca­ maları kapital malları satın almak için veya üretmek içinm yapılan harcamalardır. Kapital stokundaki fiili artış ise gerçekleşen yatırımdır.9

Yatırım milli geliri oluşturan faktörlerden biridir. Yatırım kapital stokuna yapılan net ilave şeklinde tanımlanabilir. O halde yatırımı kavrayabilmemiz için kapitalin de bir tanımını vermek gerekir. Kapitalin üretimle insan emeğinin verimliliğini arttıran her türlü üretilmiş üretim mallarıdır. Yatırım bir ekonomide kalkınma hızını ve üretimi belirleyen esas bir faktördür.10 Herangi bir meblağın belli bir üretim vasıtasına har­ canması, yahut daha kısa olarak serbest ve seyyar kapitalin bağlı kapitale çevrilmesi yatırım demektir. Millet ekonomisinin reel üretim vasıtaları mevcuduna (teçhizat ve

(6) Ayr. Bilg. İçin bknz.

- TIEGEL D., Wirtschaftspolitik durch Investitionslenkung, München. 1980, s.3-4 - BOMBACH G., Neuere Entwicklungen in der Investitionstheorie und-Politik, Tübingen. 1980, s.2-3

- BARTELR., Investitionsanalyse, Wien. 1980, s.6-8 (7) JACOP H., Investitionsrechnung, Hamburg. 1977, s.1-3 (8) OĞUZ O., Genel İktisat Teorisi Dersleri, Eskişehir. 1978, s.23 (9) ERTOP K., Makro Ekonomi, İstanbul. 1974, s.93

stoklara) bir dönem zarfında yapılmış ilaveler yatırım anlamına gelir.11 Yatırım, el­ deki olanakların veyahut paranın üretim vasıtalarına çevrilmesidir.12

Keynes ise yatırım kavramının farklı anlamlarını şu şekilde açıklamaktadır: Halk di­ linde yatırım, eksik veya yeni bir aktif kıymetin fertler veya şirketler tarafından sa­ tın alınması anlamına gelmektedir. Aynı kelime, arasıra menkul kıymet borsasında yapılan satışları ifade etmekte kullanılır, fakat kesinlikle yatırım dediğimiz zaman,ör- neğin bir evin, bir makinenin satın alınmasına veya bitmiş, bitmemiş mallar stokuna yapılan harcamaları kastederiz. O halde genel olarak yatırımlar, ele alınan devre için­ de prodüktiv faaliyet sonucu olarak kapital teçhizatına yapılan katkılardır.13

Yukarıda çeşitli anlamları üzerinde durulan yatırım kavramının, en geniş anlamda belli bir meblağın, tüketime harcanması olasılığı varken, bundan vazgeçilerek pro­ düktiv bir amaç için kullanılmasından başka bir şey olmadığı anlaşılmaktadır. Daha açık ve sade anlatımla yatırımı, mal ve hizmet üretim amacıyle paranın harcanması şeklinde de tanımlayabiliriz.14

Bilindiği gibi basit neoklasik sistemde yatırım ve tasarruf, her ikiside sadece faiz haddinin bir fonksiyonu olmaları nedeniyle, denge faiz haddini verir. Fakat gelir se­ viyesinin oluşmasında herhangi bir rol oynamaz. Keynes, tasarruf ve çoğaltımın ge­ lir ve seviyesine bağlı olduğunu ileri sürmüş, böylece yatırımların bir çarpan katsa­ yısı ile gelir seviyesini tayin ettiğini saptamıştır. Başka bir deyimle, keynes, yatırım­ ların gelir yaratıcı rolünü ortaya çıkarmıştır. Yatırımların kapasite artırıcı rolü ise Keynesin statik olan bu modelinde hesaba katılmamış, Harrod, Domar gibi Keynes sonrası dinamik modellerle ele alınmıştır.15

O halde, Keynes'le beraber tüm modern iktisatçılar, Milli Gelir ve İstihdamla, hızlı ve çok yönde etkili olan en önemli faktörün, yatırım olduğunu kabul etmektedirler. Bugün yatırımların, ekonomik dengenin pozisyonunu değiştirebilecek bir güce sahip olduğu açıkça anlaşılmıştır. Hatta daha da ileri giderek ekonomik refaha ancak yatı­ rımlar yolu ile varılacağına inanılmaktadır.

Ekonomi ilmi açısından da yatırımları, ekonomik hayat üzerinde aktif bir rol oyna­ yan dinamik ve hassas bir faktör olarak tanımlanmaktadır. Gerçekten çok sade bir an­ latımla, bir ekonomide yatırımların çoğalması ile beraber, tüketim hacminde de bir artış meydana gelmekte ve bu durum, üretimin, istihdamın ve en son olarak da gelir­ leri arttırmaktadır.

(11) ÜLGENER S., Milli Gelir, İstihdam ve İktisadi Büyüme, İstanbul. 1976, s.14 (12) GABLER, Wirtschafts-Lexikon. s.1552

(13)KEYNES J.M., Theorie Generale , Payot. 1966, s.75 (14)ÇELEBİ E., Yatırım Etüdleri , İstanbul. 1980, s.16-18

III. YATIRIM PROJELERİ ETÜT VE ANALİZLERİ

1. KAPSAMI

Yatırım projeleri genel olarak; "en az maliyet ve en az riskle üstün mal ve hizmet üre­ timi ve tüketimi için yapılacak yatırımların daha önceden iyi bir etütle planlanması­ dır." diyebiliriz. Hazırlanacak bir projede, ilk yatırım yaparak faaliyete geçireceğimiz veya faaliyette olup da üretim kapasitesini yükseltmeyi arzu ettiğimiz işletmede, üre­ teceğimiz mal ve hizmetin maliyet giderlerinin yüksek olmaması, en az riziko payı­ nın olması üzerinde önemle durulur. Yatırım projelerini daha geniş bir açıdan ele ala­ rak; az rizikolu, yüksek rantabiliteli, üretim giderlerinin düşük, üretim hacminin yük­ sek olmasının, tüketim pazarları sağlanmasının iyi bir etüt, sağlıklı bir analiz ve de­ ğerlendirme ile planlanmasından başlayarak, yatırımların kesinleşmesi ve işletmenin üretime başlama aşamalarına kadar hepsini kapsar. Bu aşamaların başarılı bir sonu­ ca erişmesinin analizini yapar. Yüksek rantabiliteli yatırım alanlarını saptar. Amacı­ na erişemeyen veya amacından uzaklaşan yatırımların analizlerini yapar, sonuçlarını belirtir.16

Burada yatırım deyimini, gelecekte uzunca bir zaman süresince gerçekleşmesi bek­ lenen kârları elde etmek ümidi ile kaynakların tahsis edilmesi anlamında kullanaca­ ğız.

Yatırım bütçelemesi süreci çok yönlü bir faaliyet olup, daha karlı yatırım teklifleri­ nin aranması, yatırım kabul edildiği takdirde sonuçlarının ne olacağını tahmin ede­ bilmek için, mühendislik ve pazarlama yönünden incelenmesi ve son olarak her bir yatırımın karlılık derecesinin ne olacağını saptamak için, iktisadi analizinin yapılma­ sı gibi aşamaları vardır.17

Ekonomik kalkınmada en önemli araçlardan biri olan yatırım projeleri, kavram itiba­ riyle çok geniş sınırları kapsamaktadır. Genel anlamda yatırım projeleri; belli faali­ yetleri en az (minumum) maliyetle (girişimci ve/veya milli ekonomi açısından) ger­ çekleştirmek ve bu faaliyetler sonunda yaratılan kapasiteden en fazla (maksimum) faydayı (girişimci ve/veya milli ekonomi açısından) sağlamak amacıyla yapılan bir plan olarak tanımlanabilir.18 Bir proje, ileride daha fazla fayda sağlamak üzere yapı­ lacak yatırımlar ve bunların üretecekleri faydalar ile ilgili bugünden yapılan bir plan olarak tanımlanabilir. Ancak, gerek kaynak harcamaları, gerekse elde edilen faydalar değişik zamanlarda olup ve değişik zamanlarda meydana gelen para akımları, deği­ şik hakiki değerler taşırlar. Bu yüzden, hem kaynak harcamaları, hem de elde edilen faydaları projenin ekonomik ömrü içinde bugünkü değerlerine çevirmek gerekir. Pro­

(16)ÇELEBÎ E., Ayr.bilg.için bknz. Yatmm Analizleri , İstanbul. 1992, s.75-80

(17) VAR T., Yatırım Projelerinin İktisadi Analizi ve Finansmanı, Çeviri, Ankara. 1970, s.5 (18) DEVLET YATIRIM BANKASI YAYINLARI, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve

Değerlendirilmesi, Ankara. 1970, C.1, s.11-12 Ayr.Bilg.için bknz.

- EBERAN A., a.g.e., s.6-11 - KLAUS T., a.g.e., s.28-35 - JACOPH., a.g.e., s.18-24

jeler çeşitli konu ve faaliyetleri kapsayabilir. Örneğin, bir fabrika, maden ocağı, de­ miryolu, elektrik santralı, sulama, araştırma enstitüsü, okul, ağaçlandırma, sanayi alanları projeleri gibi. Öte yandan projeler, tamamiyle yeni bir tesisin kurulması ve­ ya mevcut bir tesise ekler yapılması ve bu tesisin eleştirilmesi ile de ilgili olabilir. Ay­ nı şekilde bir proje yalnız bir tek tesis için olabileceği gibi, aynı amaca hizmet etmek üzere mahiyet ve nitelikleri aynı olan, birbirleri ile ilgili birden fazla tesisi de içine alabilir.19 Tinbergen, bir yatırım projesi bütün aşamaları ile bir işletmenin yüksek randımanı için bütün faaliyetlerini, bir ülkede genel olarak yapılacak, bütün yatırım­ lardan üstün verimlilik sağlanmasını kapsar.20 Uygulanması için zorunlu olan teknik ayrıntılar olmaksızın, bir kuruluşun iktisadi faydalarını değerlendirmek için, yeterli istatistik bilgilerle yapılan bir etüt, belli mal veya hizmetlerin üretimi için bir ülke­ nin kaynaklarının tahsisi halinde elde edilecek ekonomik avantaj ve dezavantajların değerlendirilmesini mümkün kılacak bilgilerin toplanmasıdır.21 Kaynaklar hiçbir za­ man sınırsız değildir. Miktarları ekseriya sıkı sıkı sınırlandırılmıştır. Bu durum ister özel sektörde ister kamu sektöründe olsun, her büyük proje için doğrudur. Projemiz elde mevcut kaynak kapasitesine dayanır. Ve kuruluşun başarısı kaynakların nasıl kullanıldığına bağlıdır. Bu nedenle kaynakların rastgele sarfedilmemesi hayati önem taşır. Programlanmış kaynakların kapasiteleri hududuna kadar kullanılmaları da aynı derecede önemlidir. Kaynakların optimum tahsisi, yalnız konu olan projenin toplam maliyetini düşürmekle kalmaz. Ekseriya kaynakların başka projelerde kullanılabil­ meleri için vaktinde serbest bırakılmalarını da sağlar.22

Kamu ve özel sektör için de olsa, genel olarak yatırım projelerini hazırlama ve de­ ğerlendirme aşamaları, usul ve metodları aynıdır. Sadece, işletmelerin bünyelerine göre projede bazı aşamalar üzerinde fazla durulurken, bir gemi inşasında liman veya iskele dışında alt yapı önem taşımaz. Geminin yer seçimi engin denizlerdir.

Yatırım projeleri genel olarak "ön proje-fizibilite etüdleri" ve "son kesin proje" ola­ rak iki ana bölüme ayrılır. Ön proje etütlerine genellikle "ilk hazırlık çalışmaları" ile başlanır. Yatırım projelerinin ilk etütlerinin başlangıç aşaması buradan başlamış olur. İlk hazırlık çalışmaları ülkenin bütün kaynakları için genel bir etüttür. Bu genel etüt­ te proje hazırlama metodları uygulanmaz. İlk hazırlık çalışmalarında genel olarak ül­ kenin istihdam durumu, doğa kaynakları, üretim faaliyetleri, tüketim ve nüfusun ar­ tış durumu, endüstri faaliyetleri, ithalat-ihracat durumu, ödemeler dengesi, para po­ litikası, ülkenin sosyal ve ekonomik huzur ve denge durumu gibi önemli alanlar ge­ nel olarak incelenir. Bu etütler hazırlanacak projeler için yol gösterici güzel fikirler verirler. İlk hazırlık etütlerinin olumlu sonucu, "proje fikri" ni doğuracaktır. Yeni bir yatırımda bulunma veya faaliyette bulunan işletme kapasitesini genişletme fikrini an­ cak bu etütler verecektir. "İlk hazırlık çalışmaları" proje etütlerine başlayabilmenin ilk aşamasıdır. "Proje fikri" nin doğmasından sonra, "uygun yatırım alanları" nın

(19)DEVLET PLANLAMATEŞKİLATI YAYINLARI No. 4-11/2, Ankara. 1969, s.66 (20)TİNBERGEN J., Grundlagen der Entwicklungsplanung , Berlin. 1964, s.161

(21) Manual on economic devlopment projects, Birleşmiş Milletler Yayınları, İktisadi Kalkınma Projeleri için el kitabı, Çev. İ.Karaosmanoğlu, L.Tenker, Ankara. 1967, s.17

(22) KARAYOLLARI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI, No. 198, R.L. MARTİNO, Proje İdaresi ve Kontrolu, Ankara. 1971, C.III, s.17

araştırılmasına başlanacaktır. İlk hazırlık çalışmaları, proje fikrinin doğması ve uy­ gun yatırım alanlarının seçimi sonuna kadar yapılan bütün etütlere, "ön fizibilite etüt­ leri" denir. Ön fizibilite etütleri ile ön proje etütlerini birbirine karıştırmamak gere­ kir. Ön fizibilite etütlerinin olumlu sonuçlarından sonra, artık "ön proje", "fizibilite" çalışmalarına başlanmış olacaktır. Bu çalışmalara başlamadan önce, çalışmaların ke­ sin program ve planı hazırlanır. Çalışma programı ile projenin bütün ağırlığını kap­ sayan ekonomik, teknik, mali etütlere başlanır.

Bu etütlerin tamamlanması sonucu, projenin rantabl durumu ve diğer sonuç hesapla­ rı aydınlığa kavuşur. Bu aşamalardan sonra proje değerlendirilir.

Ön projenin, "fizibilite etütleri" nin iyi bir etütle tamamlanan bu aşamalarından son­ ra, proje değerlendirilir. Bundan sonra, "son proje-kesin proje" çalışmaları tamamla­ nır. Son proje çalışmaları da olumlu sonuçlandığında, yatırımın kesin kararı verilir ve işletme kurulur.

Bu açıklamardan sonra yatırım projelerinin aşamalarını sıra ile şu şekilde özetliyebi- liriz;

1. İlk hazırlık çalışmaları 2. Proje fikrinin doğması

3. En uygun yatırım alanının saptanması

4. Proje çalışmaları program ve planının kesin olarak hazırlanması 5. Ekonomik, teknik, mali etütler

6. Projenin değerlendirilmesi 7. Kesin (son) projenin hazırlanması

A. Kesin Projeye kadar Projenin Yeniden Değerlendirilmesi B. Yatırım Kararının Verilmesi

1. İşletmenin her türlü ihtiyaçlarının tamamlanıp kurulması 2. İşletmenin faaliyete geçirilmesi

Milli prodüktive merkez yayınları yatırım projelerinin aşamalarını şu şekilde özetler. I. Proje fikri

II. Ekonomik-Teknik-Mali Etütler III. Ön proje (Fizibilite Etütleri) IV. Değerlendirme ve yatırım kararı V. Kesin proje

VI. Projenin uygulanması VII.İşletme23

(23) MİLLİ PRODÜKTİVE MERKEZİ YAYINLARI 65, Proje İdaresi Semineri, Ankara, 1970. S.21

- Ayr. Bilg. İçin bknz.

- STAEHLİN E., a.g.e., s.48-56 - KUNZ B., a.g.e., s.38-44

Devlet Planlama Teşkilatı yayınlarında projenin hazırlanma aşamalarını şöyle tanım­ lar; firma ya da ekonomi açısından ele alınmasında yarar bulunan bir yatırım konu­ sunun daha düşünce aşamasında iken belli başarı kriterleri açısından değerlendirile­ rek, başarısızlığa uğraması muhtemel yahut kuvvetle muhtemel yatırımların, uygula­ ma aşamasına geçilmeden durdurulabilmesini sağlayabilmek amacıyla yapılan ve bir ekonomik faaliyetin, ekonomik ömür boyunca, işletme dönemlerini kapsayan ekono­ mik, teknik, mali ve örgütsel araştırmaların tümüne, "yatırım projesi hazırlanması" denir.24

2. YÖNETİMİ

Milyarların üzerinde yatırım kararları verilen işletme faaliyetlerinin, bütün ağırlık ve mesuliyetlerini üzerine alan, bu derece geniş ve ağır proje etütlerinin mutlaka yöne­ tilmesi ve yöneticisi zorunludur. Proje etütlerine ilk başlandığı andan, işletmenin fa­ aliyete geçeceği ana kadar bütün araştırma ve faaliyetlerin iyi bir plan ve yönetimi, hazırlanacak projenin hayatı demektir. İyi bir plan ve yöneticisi olmayan proje etüt­ lerini uygulamak felaket olur. Proje çalışmalarından beklediğimiz, gerekli yatırımlar­ la faaliyete geçireceğimiz işletmeden, üstün fayda ve kar elde etmektir. Bunu sağla­ yacak yatırımların daha önceden planlanması da projedir. Şu halde proje yönetimi, yatırımı arzulanan işletme için, ilk proje etütlerinin başlangıcından işletmenin faali­ yete geçinceye kadar, bütün aşamalarının düzenli şekilde kontrolü denetlenmesi ve yönetimidir şeklinde tanımlayabiliriz. Kling, iyi bir proje yönetimi, projeyi önceden planlanan amaçlara kusursuz eleştirir. Roos, proje yönetimi, projenin hem ayakları, hem de kafasıdır. Bu iki organ olmayınca proje hazırlanamaz. Proje yönetimi, evvel­ den seçilmiş amaçlara, bir plan ve programa göre ulaşmak için kaynakları, tüm ola­ nakları iyi düşünerek uygun şekilde tahsis etmek, arzu edilmeyen gelişmeleri ve sap­ maları zamanında önlemek için uğraşıları devamlı olarak izlemek, kontrol etmek şeklinde tanımlanabilir. Yatırım projelerini hazırlayanlar bir işletmenin kendi ele­ manları ise, yönetici Genel Müdürdür. Projelerin hazırlanmaları işletme içinde veya işletme dışında olsun, mutlaka yöneticileri bulunur. Bu yöneticiler, yönetici kadrola­ rında iyi yetişmiş, proje etütleri alanlarında bilgisi, deneyimi olan zeki, çalışkan kim­ selerden olmaları gerekir. Yönetici emrinde çalışan uzmanlarda da bu özelliklerin pek çoğu aranır. Projenin hazırlanmasında çözümü zor bütün sorunların çömzümü, yöneticinin üzerindedir. Yönetici projenin ağırlık ve mesuliyetini yüklenmiş kimse­ dir. Projeyi amacına eriştirecek yöneticidir. Hazırlanacak proje ile faaliyete geçecek işletmeden sağlanacak fayda ve kar da proje yöneticisinin katkısı, rolü büyüktür. Bu nedenle proje yöneticisinin hem iyi bir yönetici, hem de teknik, ekonomik, planlama, finansman, kontrol etütlerini ve metodlarını değerlendirme konularını iyi bilmesi zo- rumludur. Pilz, bir proje yöneticisi mutlaka şu alan ve konuları bilmelidir:

1. Proje yöneticisi teknik kontrolleri yapabilmelidir, 2. Proje yöneticisi muhakeme metodlarını bilmelidir, 3. Proje yöneticisi yatırım tekniklerini bilmelidir,

4. Proje yöneticisi hesaplama ve değerlendirme metodlarını bilmelidir.

5. Proje yöneticisi çeşitli ülkelerde proje yönetiminin nasıl yapıldığını bilmelidir.

Proje yöneticisinin teknik alandaki bilgisi kadar, yönetim bakımında da deneyim ve yetenekleri bulunmalıdır. Sevk ve idare durumunda olduğuna göre, öncelikle sorun­ ları iyi muhakeme etme ve karar verebilme yeteneğinde olmalıdır. Duruma göre in­ şaat, makina, insangücü, zaman, para ve teknoloji ile ilgili karar ve önlemleri alacak ve bunları uygulayabilecektir. Proje yöneticisi, planlama, bütçe tekniği, uıygulama planı, kontrol metodları ve personel yönetimi konularında yetişmiş olmalıdır. Projeye başlamadan önce, hazırlanarak sonuca varılacak bir projenin bütün etüt ve fa­ aliyet aşamaları planlanır. Projenin bütün etüt çalışmaları ve faaliyeti bu planlarla belir­ tilmiş amaçlara göre yapılır. Projenin organizasyonu ise, proje planları ile saptanmış bü­ tün etüt çalışmaları ve faaliyetlerini proje etütlerine başlandığı andan, işletmenin faali­ yete geçeceği ana kadar düzenleyecek, iyi bir kontrolla gerçekleştirecektir.

Bütün yatırım projeleri bir ekip halinde hazırlanır. Bu ekip, ihtisaslaşmış ekonomist, teknik ve mali analist elemanlarından oluşturulur.

3. İÇ VE DIŞ KREDİ KURUMLARINA SUNULACAK NİTELİKTE OLMASININ ÖNEMİ

Yatırım projelerini hazırlamanın bize mali yönden sağlayacağı en büyük fayda, kre­ di sağlanmasıdır. Hatta pek çok işletme yatırımlarının projeleri, kredi kaynakları ga­ ranti edildikten sonra hazırlanır. İyi bir proje ile belli kaynaklardan kredi sağlanabi­ leceği daha önceden bilinir. Yeni kurulacak veya kapasitesi yükseltilecek aşağı yuka­ rı her işletmenin kredi ihtiyacı vardır. Kredi kaynakları ise yurt içi ve yurt dışı kay­ naklardır. İç ve dış kredi kaynaklarından kredi temini için projenin iyi hazırlanması zorunludur. Belirttiğimiz aşamaların iyi bir etüdü ile hazırlanmış projelerin, iç ve dış kredi kaynaklarında itibarları ve sağlıyacaklan kredi hacmi yüksek olur. Bugün pek çok iç ve dış kredi kaynakları, proje olmadan kredi vermemektadirler. Bunda da hak­ lıdırlar. Sağlanan pek çok krediler, yapılması zorunlu yatırımlar dışında gereksiz har­ camalarda kullanılmışlardır. Bu nedenlerle, işletmenin muhtaç olduğu krediyi sağla­ ması yönünden, yatırım projelerinin iç ve dış kredi kuramlarına sunulacak nitelikte olmasının önemi büyüktür. Hazırlanan projeler kredi kuruluşlarının ihtisaslaşmış ele­ manları tarafından dikkatle değerlendirilirler. Bu değerlendirme sonucu yeterince ha­ zırlanmamış projeler, yeniden düzenlenmesi için geri çevrilir.

4. YATIRIM PROJELERİ KONULARINDAELEMAN YETİŞTİRME VE BÜROLAR AÇMA ZORUNLUĞU

Verimli projeler ancak, bu konuda iyi yetişmiş, verimli çalışmalar yapmış, ileri gö­ rüşlü, kalkınan medeni ülkelerin kalkınma tekniklerini iyi bilen, zeki, çalışkan, bi­ limsel elemanlarla hazırlanır. Böyle elemanlarla hazırlanan verimli projelerle de ha­ zırlanacak genel kalkınma planları o derece verimli olacaktır. Böyle elemanların özel sektör kesimi için de hazırlayacakları projeler aynı verimi verecektir. Kendisine olumlu, kesin bir ideolojik istikamet verememiş, bilim ve tecrübesi kıt, bu alanlarda­ ki çalışmaları zayıf, kalkınan medeni ülkelerin kalkınma tekniklerini iyi bilmeyen elemanlarla, ortaya konan verimsiz projelerle hazırlanacak genel kalkınma planların­ dan ve işletme yatırımlarından verim beklenemez. Bu kimselerin özel sektör kesim­ leri için de hazırlayacakları projeler, aynı derecede verimsiz olacak, bir hayli işletme­ lerin de sarsılmalarına neden olacaklardır.

Yatırım projeleri konularında çeşitli ülkelerde kurs ve seminerler düzenlenerek bu alanda elemanlar yetiştirilmektedir. Ülkemizde de bu konuda 1969 yılından beri her yıl O.E.C.D.'nin girişimleri ile Devlet Yatırım Bankası ve Planlama Teşkilatı, çok faydalı kurslar düzenlemektedirler. Özellikle Devlet Yatırım Bankasının kurs ve ya­ yınları ile bu alandaki hizmetleri büyüktür. Milli Prodüktive Merkezi ve Planlama Teşkilatının da faydalı yayınları ile gerçekten çok büyük hizmetleri bulunmaktadır. Yatırım projeleri ile ilgili, kurs, seminer, konferans ve yayınların daha fazla kuruluş­ lar tarafından sık sık organize edilmesine ülkemiz gerçekten fazlası ile muhtaçtır. Bu­ gün için yapılan kurs, seminer ve yayınlar yetersizdir. Bir işletmenin hatta bir ülke­ nin ekonomik faaliyetlerinin rantabl oluşunda bu derece etkili olan konunun, tüm ku­ ruluşlara yayılması zorunludur. Özellikle büyük kapasiteli işletmeler, bu konuda iyi yetişmiş elemanlara muhtaçtırlar.

Yatırım projelerinin hazırlanması ve değerlendirilmesi ile ilgili Avrupa ve Ameri­ ka'da kurulmuş çok büyük kuruluşlar vardır. Bu kuruluşlar kendi ülkelerinde ve çe­ şitli ülkelerde büyük yatırım projeleri hazırlarlar. Hatta bunların bir kısmı aynı za­ manda büyük kredi kuruluşlarıdır. Krediyi vermek için projeyi de kendileri hazırlar­ lar. Proje hazırlama bedelini de krediyi verdikleri işletmeye yüklerler.

Yatırım projeleri konusunda fazla elemanlarla pek çok ülkelerde faaliyet gösteren bü­ yük kuruluşların bazıları şunlardır:

1. Washington'da "Dünya Bankası" 2. Almanya'da "Kredit Anstalt" 3. Almanya'da "Battelle-Institut" 4. Paris'te "SEMA"

5. Londra'da "Folster-Willer" 6. Viyana'da "Unido"

Bunların dışında sadece Avrupa'da üçbinin üzerinde, detaylı makro ve mikro etütler­ le yatırım hesapları analizlerini içeren, "yatırım projelerini hazırlama ve değerlendir­ me" büroları vardır.

Ülkemizde de bu konuda, sayıları her geçen gün artan, yeni yeni kurulmaya başlamış özel bürolar bulunmaktadır.

Etibank'ın rantabl çalışmadığı nedenlerinin fizibilite etütleri, 1965 yılında "Battelle­ Institut" e verilmiştir.25

Yarımca Petro-Kimya kuruluşumuzun, yatırım projelerinin önemli kısımlarının ha­ zırlanması ve değerlendirilmesi, ayrıca bazı makinaların yerleştirilmesi, montesi, "Foster-Willer"26 kuruluşuna verilmiştir.

5. YATIRIM PROJELERİNİN GENEL KALKINMA PLANLARININ HAZIRLANMASINDA ÖNEMİ

Genel kalkınma planları proje etütleri ile hazırlanırlar. Proje etütlerinin bir ülkenin milli ekonomisine en büyük katkısı kalkınma planlarındaki önemidir.

Kalkınma planları hazırlanırken, ilk hazırlık çalışmalarından sonra, bütün üretim alanları ayrı ayrı sektörler halinde detaylı olarak etüt edilir, raporları hazırlanır. Bu etütler ileride bütün aşamalarını göreceğimiz ön proje etütleri, fizibilite etütleridir. Hazırlanan fizibilite etütleri incelenir. Uygun görülenlerin son proje çalışmalarından sonra kısa, orta ve uzun vadeli genel kalkınma planları hazırlanır. Hazırlanan bu planlar Yüksek Planlama ve Bakanlar Kurulu'nun onayından geçtikten sonra yasalaş­ ması için meclislere sunulur.

Yukarıda özetlediğimiz şekilde detaylı bir proje etüdüyle kalkınma planlarının hazır­ lanması ve gerçekleştirilmesi modern planlama anlamını taşır. Medeni ülkelerin ha­ zırladıkları planların hepsi böyledir.

Kalkınma planlarının yürütülmesi, büyük ölçüde, belirli yatırım projelerinin uygu­ lanmasını gerektirir. Planın hazırlanmasında, ekonominin bütünü için yapılan makro ekonomik çözümler ve sektör çalışmaları ile diğer araştırmalar, sektörlere göre nihai talep varsayımlarını ortaya çıkarmayı sağlarlar. Üretim hedefleri bu talep varsayım­

(25) BATTELLE-INSTİTUT: Batelle-Institut ekonomik, teknik ve mali alanlarda iyi yetişmiş yedibinin üzerinde elemanla çalışır. Yeterli makro ve mikro etütlerle yatırım hesapları analizlerini içeren, yatırım projelerinin hazırlanma ve değerlendirilmesi ile ilgili olarak; özellikle fizibilite etütleri, Devlet Yatırım Planları ve uzun vadeli işletme planları konu­ larında yüzlerce hazırlanmış etütleri vardır. Amerika'da "Colombus/Ohio", "Richland/Wash" şehirlerinde iki, Avrupa'da, "Frankfurt" ve "Cenevre" de iki genel araştırma merkezleri vardır. Avustralya, Avrupa, Güney ve Kuzey Amerika'nın önemli şehirlerinde irtibat büroları vardır. Avrupa'daki irtibat büroları, Londra, Paris, Viyana, Kopenhang, Madrit, Goteberg, Mailand şehirlerindedir. Frankfurt'daki Genel Araştırma Merkezi, deneyimli ve iyi yetşmiş sekizyüzelli ekonomist ve teknik elemanla çalışır. BATTELLE, 1883 doğumlu Kolombiya'lı yüksek mühendis Gordon BATTELLE tarafından, sadece araştırma merkezi olarak ilk defa 1929 yılında Kolombiya şehrinde kurulmuş, ölümünden sonra da dünyanın çeşitli şehirlerine yayılmıştır. Burada Battele Institut'u biraz detaylı belirtmekteki amacımız, makro ve mikro etütlerle yatırım hesapları analizlerine verdiği önemi ve bu etütlere 1929 yılında başlanmış olması içindir.

(26) FOLSTER-WÎLLER, Yatmm projeleri hazırlayan, finanse eden, bizzat işletme makine vesairelerini yerleştirip monte eden, işletmeyi kurup faaliyete geçirten, merkezi Londra'da bulunan Avrupa'nın en büyük kuruluşlarındandır. Battelle'den önemli farkı, Battelle sadece hazırlamaktadır.

ları gözönüne alınarak saptanır ve bunların gerçekleştirilmesi için gereken yatırımlar eldeki bilgilere dayanılarak, bilimsel şekilde hesaplamaya çalışılır. Böylece ortaya çıkan üretim ve yatırım hedeflerinin gerçekleşmesi ise, ekonominin çeşitli sektörle­ rinde belirli yatırım projelerinin uygulanması ile sağlanır. Bunun içindir ki, kalkınma planında saptanan hedeflere ulaşmak ve muhtaç olunan mal ve hizmetlerin üretimini sağlamak için, yatırım projelerinin hazırlanması büyük bir önem taşımaktadır.27 Projelerin hazırlanması, kalkınma planlarının formüle edilmesinin son aşamasıdır ve uygulama dönemi ile birleştirilen halkayı oluşturmaktadır.28 Genel kalkınma planla­ rının hazırlanması ve verimli olmasının esasını, ayrı ayrı güvenilir ve doğru hazırlan­ mış yatırım projeleri oluşturur.29 Genel Kalkınma Planlarının hazırlanması için çe­ şitli sektörlere ait çeşitli yatırım projelerinin hazırlanmış olması zorunludur. Maale­ sef pek çok geri kalmış ülkelerin, pek çok sektörlerine yapılan, yapılması gereken ya­ tırımlar için hazırlanmış yatırım projeleri yoktur. Milletlerarası organizasyon teşki­ latlarının, geri kalmış ülkelerde yatırım projeleri konularında gayret göstermeleri zo­ runludur.30 İktisadi kalkınma programlarının esası, temeli yatırım projeleridir. Yapı­ lacak yatırımın teknik, ekonomik ve mali etütleri, yatırım projelerini oluşturmakta­ dır. Bu değerli bilgi kaynakları olmadan yatırıma geçmek akıl işi değildir.31

Görülüyor ki, çeşitli bilim adamları "yatırım projelerinin" genel kalkınma planlarının hazırlanmasındaki önemini, en açık ve kesin görüşlerle bilimsel yayınlarında açıkla­ maktadırlar. Bilim adamlarının bu görüşleri, aynı zamanda yatırım projelerine kesin olarak büyük önem verilmesinin zorunlu oluşunu vurgulamaktadır.

Bütün bu açıklamalarımızdan anşalılacağı gibi iktisadi kalkınma planlarının hazır­ lanmaya başlaması, proje çalışmalarını da zorunlu kılmıştır. Ülkemnizde de yatırım projeleri etütlerine başlanması, planlı ekonomi dönemine girişimizle oluşmuştur. Ka­ mu sektörü için başlayan proje etütleri, sonraları özel kesimde de önemini hissettir­ miş, 1965-1966 yıllarından sonra mühendislik ve etüt-proje büroları gelişmeye baş­ lamıştır.

6. FİZİBİLİTE ETÜTLERİ 6.1. Kapsamı

Yatırım projelerini yeteri kadar açıkladıktan sonra, yatırım projelerinin kapsamı için­ de önemli aşamaları olan fizibilite etütlerinin anlam ve kapsamı aydınlığa kavuşmuş demektir. Fizibilite etütleri yatırım projeleri kapsamı içinde olmasına rağmen, pek

(27) D.P.T.Y., No.4, s.5 (28)B.M.Y., a.g.e., s.3

(29)TINBERGEN V., a.g.e., s.62

(30)RODENACKER A., Grundlagen der Entwicklungsplanung, Berlin. 1964. S.93

(31) BEHRENS W., Die Bedeutung staatlicher Entwicklungsplanung für die wirtschaftliche Entwicklung unterentwickelter Laender, Berlin. 1966, s.121

- Ayr. bilg. İçin bknz.

- BOMBACH G., a.g.e., s.7-13 - STREET M., a.g.e., s.44-52

çok literatürlerde fizibilite etütlerinin anlam ve kapsamı, tamamen yatırım projeleri paralelinde pratik ve teorik yönleri ile "fizibilite etütleri" başlığı altında açıklanır. Burada deyim değişikliği vardır. Yani yatırım projelerinin tanımı bambaşka, fizibili­ te etütlerinin tanımı ise bambaşka değildir. Yatırım projeleri hazırlanmasının ilk baş­ langıcından başlayarak değerlendirmeye, hatta kesin projeye kadar bir projenin bü­ tün aşamalarını kapsayan fizibilite etütlerinin, proje anlamından apayrı bir anlam ta­ şıması mümkün değildir. Bunun içindir ki fizibilite etütlerine "proje etütleri", fizibi­ lite etüdlerinde saptadığımız toplam yatırım tutarına "proje tutarı" da diyebiliyoruz. Öyle ise deyim ayırımı nereden geliyor? Bu konuda yazılmış teorik literatürleri, pek çok işletmeler için hazırlanmış raporları derinlemesine incelediğimizde, anlam, kap­ sam ve amaçları aynı olan bir konuda "yatırım projeleri" ve "fizibilite etütleri" gibi iki ayrı deyim kullanmanın özelliklerini aydınlığa kavuşturmada zorluk çekmiyoruz. Bundan önceki açıklamalarımızda yatırım projelerinin kapsam ve aşamalarını belir­ tirken gördükki, yatırım projeleri tümü ile, proje hazırlamanın ilk başından değerlen­ dirme ve kesin projenin sonuna, kesin yatırım kararının verilmesine, işletmenin fa­ aliyete geçmesine kadar bütün aşamaları kapsamaktadır. Halbuki fizibilite etütleri, proje hazırlamanın ilk başından değerlendirmeye kadar, sadece etüt aşamalarını ve sonuç hesaplarını kapsamaktadır. Bu etüt aşamalarına da "ön proje"32 çalışmaları denmektedir. Belirtilen etüd aşamaları da yatırım projelerinin hazırlanma aşamaları­ nı kapsamaktadır. Fizibilite etütlerine proje denmesi, bir projenin bütün önemli ha­ zırlanma aşamalarını, ön proje çalışmalarını kapsadığı içindir. Deyim ayrılığı ise fi­ zibilite etütlerinin proje hazırlamanın ilk başından değerlendirmeye kadar sadece etüt aşamalarını, projenin hazırlanma aşamalarını, sonuç hesaplarını kapsamasından, projenin ise, tümü ile proje hazırlamanın ilk başından işletmenin faaliyete geçmesi­ ne kadar bütün aşamaları kapsamasından ileri gelmektedir. Bu yatırım fizibil'dir, de­ riz. Bundan, yapacağımız yatırımın ileride bütün kapsamı ile göreceğimiz etüt aşa­ maları ve sonuçları tamamlanmış, fizibilite raporunun milli ekonomi ve girişimci yönlerinden rantabl sonuçlar elde edildiği anlaşılır.

Fizibilite etütlerinin bütün yabancı literatürlere yerleşmiş ingilizcesi "Feasibility" dir. Aşağı yukarı bütün ülkelerde "Fizibilite" bu ingilizce kelime ile kullanılır. Almanca- da ise "Feasibility" yerine başka Almanca kelime kullanılmaz. Almanca'da bu İngi­ lizce kelimeye "Studie-etüt, Studien-etütler" kelimesi ilave edilerek, "Feasibility Stu- die-Fizibilite etüdü, Feasibility Studien-Fizibilite etütleri" deyimi ile bütün Alman li­ teratürlerinde ve sadece bu deyimle kullanılır. Örneğin, "Eine-Untersuchung über die Fiasibility Studie-Fizibilite etüdü üzerinde bir inceleme", "Was ist die Fiasibility Stu­ dien-Fizibilite etütleri nedir", Arbeitsumfang und Methode einer Fiasibility Studie- bir fizibilite etüdünün çalışma alanı ve metodu" v.s. gibi. Bütün almanca cümlelerde ve konu başlıklarında fizibilite etitlerinin İngilizcesi olduğu gibi yer almaktadır. Bü­ tün yabancı literatürlerde genelleşmiş Latince kelimler gibi "Feasibility" kelimesi de

(32) Uygulamada "Ön proje" anlamı, yatırımcıların başvurdukları kuruluşlara, formalite gere­ ği hazır formlarla bildirmek zorunluğunda oldukları bilgilerdir. Buna "avan proje" de de­ nir. Avan projenin uygun karşılanmasından sonra, fizibilite etitlerinin hazırlanmasına baş­ lanır. Buradaki "ön proje" yatırımcıların uyguladıkları formalitedir. Bizim açıkladığımız "ön proje" ise, fizibilite etütlerinin teorik olarak hazırlanma aşamaları için kullanılan ay­ rı bir tanımdır.

İngilizce olarak artık genelleşmiştir. Bu deyimin bütün anlamlarını, işletmelerdeki önemini, Avrupa ve Amerika'nın bütün işletmecileri bilirler.

"Fiasibility Studie" deyimine yabancı lügatlarda, lügat anlamı olarak tek kelime kar­ şılığı bulmak güçtür. Ülkemizde ise Devlet Planlama Teşkilatı ve diğer kaynakların pek çoğunda, fizibilite etüdünün kelime anlamını "yapılabilirlik", "sağlamlık" olarak nitelemişlerdir.Fizibilite etütlerinin genel anlam ve kavramını tek bir deyim ile belirt­ mek güçtür.En az iki üç kelime ile belirtme zorunluğu vardır.Hatta iki üç kelime da­ hi fizibilite etütlerinin kelime anlamına yeterli gelmeyecektir.Yabancı literatürlerde "Feasibility Studie-Fizibilite etütleri", nin genel olarak anlamı, "yapılacak yatırımla­ rın," ekonomik, teknik ve mali yönleri ile analizi, kârlılık ve milli ekonomiye katkı durumlarının sonuçlandırılması" şeklinde tanımlanır.En kısa hali ile birkaç kelimeyi kapsayan tanımın tek kelime ile belirtilmesi gerçekten güçtür.Son yıllarda fizibilite etütleri’nin karşılığı olarak" yapılabilirlik etütleri", veya "yapılabilirlik raporları" de­ yimi olarak kullanılan kelimeler de yeterli olamamaktadır.Türkçemizde daha yeterli deyimler bulmak zorunluğundayız.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi bir projenin sadece bütün etüt aşamalarını kapsayan fi­ zibilite etütleri, faaliyette bulunacak işletmelerin daha önceden kârlılık durumlarını saptamış olur.Zararla çalışan işletmelerin neden zarar ettiklerini, kârlı duruma geçe­ bilmesi için yapılması gerekenleri, elde edilen kârdan daha fazla kâr sağlanmasını, yatırımın sosyal faydalarını, milli ekonomiye katkısını ve diğer faydalarını, amaç, metod, prensipleriyle belirtirler.

Fizibilite etütlerinin tanımı konusunda çeşitli görüşler şöyledir:Firma ya da ekonomi açısından ele alınmasında yarar umulan bir yatırım konusunun, daha düşünce aşama­ sında iken, belli başarı kriterleri açısından değerlendirilerek başarısızlığa uğraması muhemel yahut kuvvetle muhemel yatırımların uygulama aşamasına geçilmeden durdurulabilmesini sağlayabilmek amacıyla yapılan ve bir ekonomik faaliyetin, eko­ nomik ömür boyunca, işletme dönemlerini kapsayan ekonomik, teknik, mali ve ör­ gütsel araştırmaların tümüdür.33 Fizibilite, ya da bugün çok yaygınlaşan deyimi ile "yapılabilirlik", bir ekonomik faaliyetin gerçekleştirilmesi için gerekli olan mal veya hizmet üretimi ünitesine ayrılacak olan kaynaklarla, bu ünitenin işletme şemasında yaratacağı kaynakların karşılaştırılması sonucunda varılan bir yargıdır.Bu yargı, söz konusu üniteye kaynak ayrılması ya da ayrılmaması biçiminde ortaya çıkar.Ancak, böyle bir yargıya varmak için gerekli olan ekonomik, teknik, mali ve örgütsel araştı- malar ile bu araştırma sonuçlarının belli kriterlere göre değerlendirilmesi işlemi de "fizibilite" kavramının kapsamı içine girerler.34 Pilz, fizibilite etütleri, proje rantabi- litesinin saptanmasıdır.Bu da teknik etütlerle sonuçlanır.Yatırım tutarının hesaplan­ ması ve değerlendirme kriterleri teknik metotlara dayanır.Kranz, Fizibilite etütleri bütün araştırmaların derlenip, matematik metotlarla değerlendirilerek işletme ranta- bililtesinin saptanması ile projenin hazırlanmasıdır.Jahn, Fizibilite etütleri yapılacak yatırımların rantabl olup olmayacağının önceden saptanmasıdır.Krause, Fizibilite etütleri yapılacak bütün araştırmaların, yatırım tutarının, ürün maliyetinin, yıllık

kar-(33)D.P. YAYINLARI D.P.T. 1248-KD. 234, Ankara 1972 s.1 (34)İLHAN E. Sevk ve İdare Dergisi, İstanbul, 1973, s.13

zarar durumunun ve rantabilitesinin önceden bilinmesidir.Rongen, Fizibilite etütleri ne kadar doğru yapılırsa yatırımların verimliliği o kadar yüksek olur.Sermayenin ve­ rimliliğini fizibilite hesapları saptayacaktır.Yatırım projeleri fizibilite etütleri demek- tir.Zira, yatırım projelerinin hazırlanma aşamalarını fizibilite etütleri tamamlar sonu­ cu belirtir.Sermaye bu sonuca göre yatırımlara kayacaktır.

6.2 Fizibilite Etütlerinin Yatınm Projelerinin Hazırlanması ve Değerlenmesinde Kapsadığı Yer

Yatırım projelerinin kapsamı konusunda fizibilite etütlerinin, yatırım projeleri içinde kapsadığı aşamaları belirtilmiştir.Kapsamının önemi nedeni ile "yatırım projeleri" deyimi yerine genellikle "Fizibilite etütleri-fizibilite raporları" deyimi de kullanıl- maktadır.Fizibilite etütleri, yatırım projesi hazırlıklarının ilk başından başlayıp kesin proje kararı verilinceye kadar, bütün etüd aşamalarını kapsamaktadır.

Yatırım projelerini hazırlayan, sonuçlandıran fizibilite etütleridir.Projenin ilk hazırlık çalışmaları, en uygun yatırım alanlarının seçilmesi, ekonomik, teknik, mali etütlerin yapılması, değerlendirme sonuçları, kesin yatırım kararına varılabilmesi, hep fizibi­ lite etütlerinin sonuçlarına dayanır.Bu açıklamalar, fizibilite etütlerinin yatırım pro­ jelerinin hazırlanması ve değerlendirilmesinde kapsadığı yer ve önemini apaçık orta­ ya koymaktadır.

Bilindiği gibi bir yatırım projesi "ön" ve "kesin" proje olmak üzere iki ana bölümü kapsamaktadır.İlk aşamayı tamamlamadan, her hangi bir yatırıma karar vermek mümkün değildir. "Yatırım projelerinin ön hazırlık çalışmaları" anlamını da taşıyan fizibilite etütleri, yatırım projelerinin ayakları, gövdesi ve beynidir.Son proje çalış­ malarında, sadece ön proje çalışmaları bütün detayı ile incelenecek, kontrol edilecek ve sonuca olumlu bir fizibilite etüdünden sonra, bazı önemli nedenlerle yatırımdan vazgeçilmesi, fizibilite etütlerinin gerekli olmayışından değildir.Her iyi hazırlanmış, olumlu sonuçlanmış etüt’de ufak büyük bazı hatalar olabilir.Yapılacak yatırımlarda­ ki hataların saptanması, fizibilite etütlerinin hazırlanışı ile ortaya konmuştur. Hatalar düzeltilecek, yatırıma gidilecektir.Hatalar düzelemiyecek, belirtilen rantabiliteyi azaltacak kadar büyük ve önemli ise yatırım kararı şüphesiz ki duracaktır.Zaten fizi­ bilite etütleri bunun için hazırlanır.

6.3. Uygulanma Alanlan

Fizibilite etütlerinin uygulanma alanlarının önemli özellikleri vardır. Fizibilite etüt­ leri ilk yatırım yapılacak işletmeler, işletme anlamını kapsayan fakat sosyal ve eko­ nomik faydalar sağlayan yatırımlar için yapıldığı gibi, faaliyette bulunan bir işletme veya işletme anlamını kapsayan kuruluşların yıllık faaliyetlerinde, kuruluşlarının ar­ zu edilen yıllık kârın sağlanamaması veya zarar etmesi nedenlerinin etütlerini de kapsar.

IV. YATIRIM ANALİZLERİNİN ÜLKE KALKINMALARINDA ETKİNLİĞİ Kalkınmış ülkelerin yıllar öncesi, geri kalmış ülkelerin yatırımları ile ilgili uyarı ve sundukları geniş kapsamlı etütlerine rağmen, geri kalmış ülkelerin yirminci asrın bi­ linci içerisinde bile, yıllar yılı milyarların üzerindeki kıt finansman kaynaklarını he­

der etmeleri çok ilginçtir. Bu üzücü harcamaları ülkemiz kamu ve özel sektör alanla­ rında da görebilmekteyiz.

Yıllar boyu şehirler, hastahaneler, köprüler, caddeler inşa eder, fabrikalar, çeşitli ku­ ruluşlar kurarız. Bunların bir kısmının yeterli şekilde hazırlanmış yatırım harcamala­ rı hesapları etüt ve analizleri yoktur. Bu nedenle, yıllar boyu yatırımlarımızın önem­ li bir kısmının amaçlarına erişemedikleri, milyonların, milyarların gereksiz alanlarda harcandığı görülmektedir.

Oysaki ülkemiz, diğer geri kalmış veya kalkınmakta olan ülkeler gibi, hemen her dö­ nemde finansman darlığı içerisinde kıvranıp durmaktadır. Bu darlıkların genellikle nedeni, kaynaklarımızı yeterli yatırım harcamaları hesapları etüt ve analizleri ve uy­ gulamaları ile değerlendiremediğimizdendir.

Örneğin, petrol gereksinmemizin önemli bir kısmının diğer alanlarımızdan karşıla­ ma, tüketimde ise tasarruf yapabilme olanaklarına sahip bulunmamıza rağmen, za­ manında bunların analizleri üzerinde durmamış, apartmanlara varıncaya kadar petrol tüketimine gidebilmişizdir.

Turizm ülkesi Türkiyemizin toplam yatak adedi, sadece Rodos Adasının yatak ade­ dinin biraz üzerindedir. Çünkü Yunanistan çok öncelerinden bütün turizm alanları için gerekli makro ve mikro analizleri hazırlamış, uzun vadeli politikasının amaçla­ rını saptayabilmiştir.

Bugünkü yüz ölçümü ile Türkiye, Dünyanın geniş ülkeleri arasında yer alır. Özellik­ le, Sovyetler Birliği ve İran hariç, Avrupanın bütün ülkelerinden ve komşularından yüzölçümü itibariyle çok daha büyük bir ülkedir. Bulgaristan'dan 2.5, Yunanistan'dan 6, Romanya'dan 3, Suriye'den 3 ve Irak'dan 4 kat büyüktür. Bu büyüklüğü yanında öncelikle zengin turizm, tarım ve endüstri olanaklarına sahip bir ülkede başarı, bu zengin olanakları eldeki kıt kaynaklarla verimli hale getirebilmektir.

Az gelişmiş ülkelerde yok olanın veya yetersiz olanın kaynaklar değil, bu kaynakla­ rın verimli şekilde kullanılmasını gerçekleştirecek düşünce ve organizasyon yoklu- ğudur.35

Kalkınmış ülkelerin yıllar boyu yatırım harcamaları hesapları etüt ve analizleri üze­ rinde gösterdikleri büyük aşamalar yanında, Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşunu iz­ leyen yıllarda, Avrupa Ülkelerinde 1930 yularından itibaren makro analizler, ekono­ minin temel bilimi olarak gelişirken, aynı yıllarda ülkemizde, makro ekonomik ana­ lizlerin en önemli alanlarını kapsayan milli gelir hesaplarının ve kalkınma planları­ nın yapılmasına başlanmıştır.

Türkiye Ekonomisinde çok büyük bir ekonomik reform niteliği taşıyan makro ana­ lizler, 1950-1960 yıllarında daha da gelişmiş, planlı dönemden günümüze kadar ise büyük aşamalar gösterebilmiştir.

Örneğin, Planlı dönem yıllarından günümüze kadar makro ve mikro analizleri kap­

sayan Tarım, Turizm, Endüstri, Ulaşım ve diğer sektörler için hazırlanmış yatırım harcamaları hesapları etüt ve analizlerimiz, projelerimiz mevcuttur. Bunların bir kıs­ mını dış ülkelerdeki kuruluşlar, bir kısmını da kendi elemanlarımız hazırlamışlardır. Bir kısmının dış ülkelerde hazırlanmasının büyük nedenlerinden biri de kredi veren kuruluşların, yatırım harcamaları hesapları etüt ve analizlerini de üstlenme koşulu­ dur.

Kalkınmış ülkelerin büyük gelişim gösteren bilimsel çalışmaları, ülkelerinde hazırla­ mış oldukları yatırım hesapları analizlerinde de büyük aşamalara neden olmuştur. Ülkemizin henüz yıllık milli gelirin tüketimden arta kalan tasarruf meblağları, yatı­ rımları finanse etmeye yeterli değildir. Üstelik tasarruf meblağlarının yatırım harca­ malarına aktarma operasyonları, girişim ve önlemleri de yeterli değildir. Oysaki kal­ kınmış ülkelerin tüm harcamalarını finase eden öz finasman kaynağı tasarruf meb­ lağlarının, bol bolundan yeterliliği yanında, bu kaynakları yatırımlara aktarma ope­ rasyonları da yeterlidir.

Türkiye yukarıda özetlediğimiz finansman kaynaklarının yetersizliği nedenleri ile yeni kaynak bulma zorunluluğu içerisinde iç ve dış borçlanmalara, yeni vergiler ara­ yışlarına, yeni zamlara ve emisyonlara gitmektedir. Bütün bunlar ülkemizde, aşırı fi­ yat yükselmelerini, enflasyon hızını ve diğer darboğazları artırmaktadır.

Bunların yanında ve en önemlisi de yapılan yatırımların bazılarından gerekli verim­ lilik elde edilememektedir. Daha da önemlisi her yıl sağlanan ürünlerimiz, iç ve dış pazarlarda yeteri şekilde modern pazarlama ilkeleri ile pazarlanamamaktadır. Ayrıca zamanında tamamlanamayan yatırım tutarı yüksek projelerimizin maliyetleri, ekono­ minin aşılamayan bu dar boğazlarının doğurduğu yüksek enflasyon sonucu, yıldan yıla yükselmekte, kaynak sağlanması yönünden Türkiye Ekonomisini ağır şekilde zorlamaktadır.

Kısaca özetlenen bütün bu nedenlerle, yapılan ve yapılacak tüm yatırım harcamaları hesaplarının makro ve mikro etüt ve analizlerinin, titizlikle yapılması ülkemiz için zorunludur.

Genel olarak ülkemiz yatırım harcamaları hesaplarımızın makro ve mikro etüt ve analizlerinde önemli yetersizliklerin bulunması yanında, örneğin pek çok yönleri ile Türkiye Ekonomisine çok büyük katkısı olabilecek Güneydoğu Anadolu Projemizin (GAP), yatırım harcamaları hesapları etüt ve analizlerinde bazı önemli yetersizlikle­ ri yanında, çok detaylı ve kapsamlı bir yatırım analizlerini kapsamaktadır. Anadolu- ya yerleşen ilk kavimlerle başlayan su biriktirme tesisleri, bugün tamamlanmış, ta­ mamlanmakta olan ve yapılması öngörülenlerle birlikte, beşyüz dolayındadır. Baraj tesislerimizin tümü tamamlandığında, tarım ülkesi Türkiyeye çok büyük katkı sağlı- yabilecek, ikiyüz milyar metreküp su biriktirebilecek, depolanabilecektir. Ayrıca, enerji tüketimi süratle artan ülkemizde, yüzbeş milyar kilovat saat dolayında enerji üretimi de sağlanabilecektir.

Onüç projeden oluşan Güneydoğu Anadolu Projemizin tümü tamamlandığında, bu­ gün devlet desteği ile sulanan araziden daha fazla olarak yaklaşık (1.800.000) hektar arazimiz sulanabilecek, ayrıca tüm Türkiyede üretilen toplam hidro-elektriğin (%55)