KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE ÖLÜMLÜ İŞ KAZALARININ KARŞILAŞTIRILMASI: TÜRKİYE-ÇİN ÖRNEĞİ
A COMPARISON OF COAL MINING FATAL WORK ACCIDENTS: AN EXAMPLE OF TURKEY-CHINA
E. Kahraman 1, .A.C. Özdemir 1,*
1 Çukurova Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü (*Sorumlu yazar: acozdemir@cu.edu.tr)
ÖZET
Kömür dünyada en yaygın kullanılan birincil enerji kaynağı olmasından dolayı madencilik sektöründe oldukça önemlidir. Ülkelerin kömür üretim miktar-ları değerlendirildiğinde Çin en fazla üretim yapan ülke konumundadır. Dünya genelinde madencilik sektöründe meydana gelen kazaların büyük bir kısmı kömür madenlerinde gerçekleşmektedir. Bu çalışmada, 2007 ve 2017 yılları arasında Çin ve Türkiye’de meydana gelen ölümlü kömür kazaları istatistiksel olarak incelen-miş ve üretim ile ölümlü iş kazası sayısı arasındaki ilişki değerlendirilmiştir. Ayrıca kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazalarının nedenleri incelenerek sınıflandırılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Kömür madenciliği, ölümlü kazalar, Türkiye, Çin, istatistik ABSTRACT
Coal is the most widely used primary energy source in the world and is very important in the mining sector. When the coal production amounts of the countries are evaluated, China is the most producing country. The majority of ac-cidents in the mining sector throughout the world are realized in the coal mines. In this study, coal fatal accidents occurred in China and Turkey between the years 2007-2017 were analyzed statistically and the relationship between the amount of production and the number of fatal accidents was evaluated. In addition, the causes of fatal occupational accidents occurring in coal mines were examined and classified.
Keywords: Coal mining, fatal accident, Turkey, China, statistic
GİRİŞ
Fosil kaynaklı bir yakıt olan kömür yüzlerce yıldır enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır ve halen dünya genelinde en önemli birincil enerji kaynağıdır. Dünya nüfusunun sürekli olarak artması ve yaşam standartlarının yükselmesinden
dolayı enerjiye olan talep de artmaktadır. Kömür rezervlerinin yaklaşık 80 ülkede bulunduğu raporlanmış ve toplam kömür üretimi dikkate alındığında, kömür rezer-vinin yaklaşık 134 yıl ömrü bulunduğu hesaplanmaktadır. Artan enerji talebini kar-şılamak için emniyetli ve ekonomik fosil yakıt olması kömürün önemini artırmakta ve uluslararası piyasada büyük miktarlarda ticarete konu olan kaynak konumunu korumaktadır (ETKB, 2019).
Madencilik çalışmaları riskin en yüksek olduğu iş kollarındandır. Özellikle yeraltı madenciliğinde meydana gelen kazalar önceden planlanmamış olup ölüm-lere hatta bazen toplu ölümölüm-lere, çok ciddi yaralanmalara, büyük maddi ve manevi kayıplara sebep olmaktadır (Güyagüler, 2007). Dünyada çalışan nüfusun yaklaşık %1’i maden işletmelerinde çalışmakta iken, meydana gelen iş kazaları sonucu ciddi yaralanmaların ve ölümlere sebep olan kazaların %8’i madenlerde gerçekleşmek-tedir (Tanır, 2009).
Ülkemizde ve Çin’de kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazalarını inceleyen pek çok araştırma mevcuttur. Bu araştırmalar göstermiştir ki gelişen teknolojinin özellikle ülkemiz kömür madenciliğindeki ölümlü iş kazalarının önüne geçmemiştir.
Yin ve ark., (2017) yaptıkları çalışmada; Çin kömür madenlerinde 2000-2014 yılları arasında ölümcül grizu patlamalarını incelemiş ve güvensiz davranışları karakterize etmiştir. Çalışmada, kazalarda emniyetli olmayan davranışların var ol-duğunu ve bu davranışların tüm gaz patlama kazalarını etkilediğini ortaya koymuş-tur. Chen ve ark., (2012) yaptıkları çalışmada; Çin kömür madeni kazalarının 10 yıllık eğilimini incelemiş ve insan faktörlerinin özelliklerini araştırmışlardır. Büyük kömür madeni kazalarının sayısının ve kazalardaki ölümlerin durgun şekilde azaldı-ğına işaret etmişlerdir. Bu kazaların nedenleri arasında insan faktörlerinin yaklaşık %94’u; bunun yanı sıra kasıtlı ihlal, yanlış yönetim ve kusurlu tasarım parametrele-rinin ise sırasıyla yaklaşık %35, %55, %3 olduğunu belirtmişlerdir.
re-Şekil 1. Türkiye ve Çin’de iş kazalarının sektör bazında dağılımı Madencilik sektöründe meydana gelen iş kazaları kömür madenciliği ve di-ğer maden endüstrisi olarak sınıflandırılmıştır. Her iki ülkede de inşaat sektörünün ardından en fazla iş kazası olan sektörün madencilik sektörü olduğu görülmektedir.
DÜNYA KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE TÜRKİYE VE ÇİN’İN YERİ
Kömür rezervleri birçok ülkede bulunmasına rağmen dünya kömür rezerv-lerinin %70’i dört ülkede bulunmaktadır. En fazla rezerve %22,1 payla ABD sahiptir. Bunu %21,4 payla Çin, %14,1 ile Rusya, %12,7 ile Avustralya izlemektedir (ETKB, 2018). Ülkemizdeki toplam rezerv ise dünya rezervinin %1’ini oluşturmaktadır (BP, 2017).
Dünya kömür üreticilerinin en başında gelen Çin toplam üretimin nere-deyse %50’sini sağlanmaktadır. Ülkemizde ve Çin’de 2007-2017 yılları arasında ger-çekleşen kömür üretim miktarları Çizelge 1’de verilmiştir. Bu iki ülke kömür üretim miktarları açısından kıyaslandığında Çin’deki kömür üretim miktarı Ülkemizde ya-pılan kömür üretim miktarının yaklaşık 100 katı kadar olduğu görülmektedir.
Çizelge 1. Çin ve Türkiye kömür üretim miktarları
Yıllar Kömür Üretimi milyon ton (TEP-petrol eşdeğeri)Çin Türkiye
2007 1439,3 14,8 2008 1491,8 16,7 2009 1537,9 17,4 2010 1665,3 17,5 2011 1851,7 17,9 2012 1873,5 17,0 2013 1894,6 15,5 2014 1864,2 16,4 2015 1825,6 12,8 2016 1691,4 15,5 2017 1747,2 20,8
*1 ton taş kömürü: 0,61 TEP, 1 ton kok kömürü: 0,72 TEP
TÜRKİYE VE ÇİN’DE KÖMÜR MADENLERİNDE MEYDANA GELEN ÖLÜMLÜ İŞ KAZALARI
Türkiye’de kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazaları incelen-diğinde; kömür üretim miktarı genel olarak bir artış gösterirken ölümlü kazalarda Soma ve Ermenek facialarından kaynaklanan bir dalgalanma mevcuttur (Şekil 2).
Gelişen teknoloji ve ülkemizde yürürlüğe giren iş sağlığı ve güvenliği mevzua-tındaki değişimler ile birlikte ölümlü iş kazalarında üretim ile ters orantılı bir ilişki beklense de henüz bu durum gözlememektedir. Bunun sebebi ise iş sağlığı ve gü-venliği konusunda işverenin ve işçilerin yeterince bilinçli davranmaması ve gerekli önlemlerin alınmamasından kaynaklandığı düşünülmektedir.
Kömür üretiminde lider olan Çin’de ise kömür üretim miktarları sürekli artış gösterirken kömür madenlerinde iş kazası sonucu ölen işçi sayısı da düzenli bir azalış gözlenmiştir. Bu durum kömür üretiminde lider olan Çin’in iş sağlığı ve gü-venliğine verdiği önemi açıkça göstermektedir (Şekil 3).
Şekil 3. Çin’de kömür üretimi ve iş kazası sonucu ölüm sayılarının ilişkisi Ülkemizde ve Çin’de milyon ton üretim başına düşen ölüm oranları karşılaştırılmıştır (Şekil 4). Bu grafik incelendiğinde Çin’de bu oranın genel bir dü-şüş eğilimi gösterdiği özellikle 2012 yılından itibaren son 6 yılda 1’in altında kaldığı görülmektedir. Ülkemize ait veriler incelendiğinde ise, oranlarda dalgalanmaların olduğu özellikle Soma ve Ermenek facialarının izleri açıkça gözlenmektedir. Ton üretim başına düşen ölüm oranı sadece 2009 ve 2016 yıllarında 1’in altında olduğu diğer yıllarda bu başarının sağlanamadığı görülmektedir.
Şekil 4. Ülkemizde ve Çin’de milyon ton üretim başına düşen ölüm oranları karşılaştırması
TÜRKİYE VE ÇİN’DE KÖMÜR MADENLERİNDE MEYDANA GELEN ÖLÜMLÜ İŞ KAZALARININ NEDENLERİ
Ülkemizde ve Çin’de meydana gelen kömür madenciliği kazaları incelendiğinde genel olarak toplu ölümlere sebep olan kazaların göçük/heyelan, patlama (grizu), gaz veya kimyasal maruziyeti ve diğer (yangın, su baskını vb.) olarak sınıflamak mümkündür. Ölümlü kömür madenciliği kazaları sınıflandırılmış ve Ülkemize ait sonuçlar Şekil 5’te, Çin’e ait sonuçlar ise Şekil 6’da verilmiştir.
Ülkemizde meydana gelen ölümlü iş kazalarının %76’sının gaz veya kimyasal maruziyetinden kaynaklandığı görülmüştür. Bu sınıfa ait oranın ön plana çıkmasın-da Soma faciasının rol oynadığı bilinmektedir. Gaz ve kimyasal maruziyet sınıfını sırası ile göçük/heyelan, diğer (yangın, su baskını, vb.) ve %1’lik oran ile en son sırada yer alan patlama takip etmektedir.
Şekil 6. Çin kömür madenlerinde ölümlü iş kazaları nedenlerinin dağılımı Çin’de meydana gelen kazaların oluş nedenleri incelendiğinde; en büyük oran %53’lük değer ile patlamadan kaynaklanan kazaların yer aldığı görülmektedir. Bunu sırası ile diğer (yangın, su baskını, vb.), göçük/heyelan nedenlerinin takip ettiği ve son olarak %6’lık oran ile patlama sınıfının geldiği görülmektedir.
SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Kömürün dünya genelinde önemli yere sahip olduğu ve birincil enerji kaynakla-rından birisi olarak sınıflandırıldığı bilinmektedir. Artan nüfus ve sanayideki ilerle-meler enerjiye olan ihtiyacı arttırmakta ve bu durum kömür madenlerindeki üreti-min her geçen gün artmasına sebep olmaktadır.
Dünya genelinde kömür üretimi gerçekleştirilen ülkeler incelendiğinde Çin’in ilk sırada geldiği görülmektedir. Bu durumun iş kazalarında artışa sebep olacağı düşünülürken Çin’deki teknolojik ilerlemeler ile iş sağlığı ve güvenliği önlemleri sa-yesinde tam tersi bir eğilim gözlenmiştir. Üretim artışı ölümlü iş kazalarının artma-sına sebep olmamıştır. Özellikle son altı yılda Çin’de üretime bağlı ölüm oranında büyük oranda düşüş gözlenmiştir.
Türkiye’de ise artan üretim miktarı ile birlikte kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazalarında dalgalanmalar gözlenmiştir. Ayrıca, Ülkemizde kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazaları ile üretim miktarı arasında her-hangi bir pozitif ilişki görülememiştir. Ton başına ölüm oranları bu değerlendir-meleri ispatlar niteliktedir. Özellikle, Soma ve Ermenek kazalarından dolayı kömür madenlerinde gerçekleşen ölümlü iş kazalarının sayısı oldukça artmıştır.
Çin ile Türkiye kömür üretimi ve kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazası açısından karşılaştırıldığından; Çin’deki kömür üretiminin Türkiye’den 100 kat daha fazla olmasına rağmen kömür madenlerindeki ölümlü iş kazalarının sayı-sının Ülkemizde daha fazla olduğu açıkça görülmektedir. Ayrıca, milyon ton başına düşen ölüm oranının ise Ülkemizde oldukça yüksek olduğu ve sürekli bir dalgalan-ma gösterdiği belirlenmiştir.
• Ülkemizde kömür madenlerinde meydana gelen iş kazalarını önlemek ve ölüm oranlarını azaltmak için;
• Çin kömür üretim stratejilerinin örnek model olarak uygulanması ülkemiz madenciliği açısından önem arz etmektedir.
• Kömür üretimde tam mekanize üretim yöntemlerine geçmek iş gücünü azaltacak ve iş kazalarını azaltacaktır.
• Kömür madenlerinde yapılan risk analizleri her bir ocak için tüm faktörler özellikle jeolojik özellikler göz önünde bulundurularak değerlendirilmelidir. • Kömür madenlerinde çalışan işçilerin daha kalifiye olmasına, iş sağlığı ve
güvenliği açısından iyi eğitilmiş olmasına özen gösterilmelidir.
• Yeraltında meydana gelen iş kazalarında ölen işçi sayısını azaltmak hatta ölümleri önlemek için çalışan sayısına yetecek sayıda sığınma odaları yapıl-malı ve bu odaların uygunluğu denetlenmelidir.
• Yeraltı maden işletmeleri üretim aşamasının her kademesinde gaz sensör-leri ve uyarı sistemsensör-leri ile incelenmelidir.
Son olarak, Son 10 yılda meydana gelen kömür madeni kazalarında yaklaşık 1000 maden işçimiz hayatını kaybetmiştir. Ülkemiz kömür madenciliğinin en büyük kayıplarından olan Soma ve Zonguldak gibi faciaları önlemek için toplu önlemler alınmalıdır.
KAYNAKLAR
of equipment-related fatal accidents in US mining operations: 1995–2005. Safety Science, 45 (8), 864-874.
Kucuker, H. (2006). Occupational fatalities among coal mine workers in Zongul-dak, Turkey, 1994–2003. Occupational Medicine, 56(2), 144-146.
Onder, M. and Adiguzel, E. (2010). Evaluation of occupational fatalities among underground coal mine workers through hierarchical loglinear models. Industrial Health, 48(6), 872-878.
Önder, S. ve Önder, M. (2010). TKİ’ye bağlı işletmelerde yaralanmalı iş kazaları-nın analizi. Bilimsel Madencilik Dergisi, 49 (3), 3-12.
SGK (2018). SGK istatistik yıllıkları (2007-2016). Ankara. http://www.sgk.gov. tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari, Erişim Tarihi: 18.12.2017.
Tanır, F. (2009). Madenlerde iş sağlığı ve güvenliğine bakış. Maden İşletmelerin-de İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, 7-8.
Yıldırım, H. (2009). Kapalı devre suni solunum sağlayan cihazlar. Maden İşlet-melerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, 273-280.
Yin, W., Fu, G., Yang, C., Jiang, Z., Zhu, K. and Gao, Y. (2017). Fatal gas explosi-on accidents explosi-on Chinese coal mines and the characteristics of unsafe behaviors: 2000–2014. Safety Science, 92, 173-179.
