Er sin Özars lan
*EDİRNE AS SPACE IN THE POETRY OF ARİF NİHAT ASYA
ABS TRACT
This article aims at explaining from historical and cultural perspectives the function of Edirne in Arif Nihat Asya's poetry as a place, a region, a geographic area, a historical environment and at the same time, a source of inspiration.
Keywords: Edirne, place, geographical homeland, poetic element
ÖZET
Bu ma ka le, ta rihî ve kül tü rel açı dan Arif Ni hat As ya’nın şi ir le rin de Edir ne şeh ri nin bir yer, böl ge, coğ ra fik alan, ta rihî çev re ve ay nı za man da bir il ham kay -na ğı ola rak yer alı şı nı or ta ya koy ma yı amaç la mak ta dır.
Anah tar Ke li me ler: Edir ne, mekân, coğ ra fik va tan, şi ir sel mal ze me.
Cum hu ri yet dev ri Türk şi iri nin ön de ge len isim le rin den Ârif Ni hat As ya, mekân ya hut coğ raf ya yı, şii rin de fark lı se bep ve ve si le ler le, de ği şik açı lar dan, ge niş şe kil de iş le yip te ren nüm eden şa ir ler ara sın da öne çı kan bir sa natkârdır. Coğ raf ya Ârif Ni hat’ın şii rin de ba zen arz üze rin de be lir siz, mü cer ret bir ze min, ba zen des tan lar yur du, ba zen dün ya cen ne ti bir ta bi at kö şe si ve ço ğu za man da mu ay yen bir va tan par -ça sı şek lin de te za hür eder. Ârif Ni hat As ya’nın şii rin de coğ raf ya nın mekân ola rak çok cep he li ve çok çeh re li ola rak iş le ni şi da ha ön ce bir bi ri ne bağ lı iki ya zı da ele alın -mış tı (Özars lan 2005: 145-175, Özars lan 2006: 265-289).
Ârif Ni hat As ya, Tür ki ye’yi ne re dey se baş tan ba şa Edir ne’den Kars’a ka dar ge -zip gör müş tür. Ül ke nin ba zı böl ge ve ya şe hir le ri ni öğ re nim gör mek üze re git ti ği için, ba zı böl ge ve ya şe hir le ri ni ise ka nunî ta yin ve ya sür gün le gön de ril di ği öğ ret men lik
* Doç. Dr., Ga zi Üni ver si te si İle ti şim Fa kül te si Ga ze te ci lik Bö lü mü.
gö re vi do la yı sıy la gö rüp ta nı mış ve bu ra lar da bel li bir sü re ika met et miş tir. İs tan bul’da Ça tal ca’nın İn ce ğiz Kö yü’nde doğ muş, İs tan bul’da bü yü müş ve yük sek tah sil gör müş, as ker lik et miş, Bo lu’da ve Kas ta mo nu’da ya tı lı öğ re nim gör müş, Ada na’da hem as ker lik hem öğ ret men lik et miş; Ma lat ya, Edir ne ve Es ki şe hir’de öğ ret -men ola rak ça lış mış tır. An ka ra’da hem zi ya ret çi hem me bus hem de öğ ret -men ola rak bu lun muş, ika met et miş tir. Di yar ba kır çev re si ni ikin ci as ker lik gö re vi sı ra sın da ta nı mış tır. (Yıl dız 2003: 15–18, 23) Mem le ke tin bir çok bel de si ni ise şi ir gün le ri ve ya ge -ce le ri ve si le siy le gi dip gör müş tür:
“Ârif Ni hat As ya, bir za man lar mo da olan bü tün şi ir ma ti ne le ri ne ka tı lır dı. Bu şi ir gün -le ri is ter An ka ra’da ol sun, is ter Si vas’ta, Er zu rum’da, Van’da... fark et mez di. Çan ta sı na bü tün şi ir ki tap la rı nı dol du rur yo la dü şer di. Bu ba kım dan gör me di ği yurt kö şe si, he men he men kal ma mış gi bi dir. Git ti ği her yer den, mut la ka bir kaç ru baî yaz mış ola rak dö ner di. Yur du mu zun çe şit li yö re le ri ni onun ka dar iyi şi ir leş ti ren, şi ire çe ken ikin ci bir şa iri -miz yok tur” (Ba ki ler 2006: 304).
Şa ir ya şa dı ğı, zi ya ret et ti ği, ge zip gör dü ğü yer le rin il ham ve in ti ba la rı nı şi ire dök müş tür. Şai rin Tür ki ye’de il ham ve in ti ba la rı na ko nu ya hut va sı ta edin di ği yer le -rin ara sın da Edir ne en ön de gel mek te dir.
EDİRNE
Edir ne, Ârif Ni hat As ya’nın şii rin de bel li bir ağır lık ta şır. Şa ir, bir sür gün öğ ret men ola rak 30 Ekim 1948’de gel di ği bu es ki Türk baş şeh rin de bir bu çuk se ne yi aş kın bir sü re ya şa mış ve 18 Ma yıs 1950’de mil let ve ki li ola rak bu ra dan ay rıl mış tır. Bu -ra da ya şa dı ğı sü re içe ri sin de Edir ne’yi ve çev re si ni ge zip gö ren, ta nı yan Ârif Ni hat As ya’nın şi ir dün ya sın da, Edir ne’nin ken di ne has, önem li bir yer ve mânâ ta şı dı ğı açık tır. Sa hip ol du ğu zen gin ta rihî mi ras ve ta şın maz kül tür var lık la rı ile Edir ne, Ârif Ni hat As ya’ya ciddî su ret te te sir et miş ol ma lı dır (Ak taş 1998: 91). Çün kü şa ir Edir ne’ye hu susî bir il gi gös ter miş ve bir “ka si de” yaz mış tır. Şa ir Edir ne’yi ta rih ve dü şün ce, coğ raf ya, ta bi at ve in san ze min le rin de ele al mış tır. Şeh rin ta rihî ze mi ni ne yö -ne lir ken de in sanî duy gu lar dan ha re ket et miş tir. Hü zün ve ga rip lik eş li ğin de, Edir -ne mi marîsi, ta rihî do ku su, bu mi marîyi ya ra tan ha yat ve iman ze mi nin de ken di ni gös -te rir. Şa ir Edir ne’yi “Se li mi ye” ca mi ini “tat lı bir ga rip lik duy gu su” ile ha tır lar. Bu hü zün, kay bo lan ma zi nin mekân üze rin de ki yan sı ma la rı nın do ğur du ğu bir hü zün dür. Edir ne, bir Türk baş şeh ri, bir me de ni yet mer ke zi hü vi ye ti ni ve Türk ha ya tı nın muh te lif te za hür le ri ni “ke mer ler, çeş me ler, mi na re ler, ezan lar, çi ni ler, mü cev her ku tu la -rı, süm bül ko ku la -rı, ye di tuğ lu ve zir ler ve mü min ci han gir pa di şah lar” ile gös te rir:
Se li mi ye der ler Edir ne der ler; Tat lı bir ga rip lik duy gu su ge lir. Ke mer ler, çeş me ler, mi na re ler le Bir es ki eser ler ka mu su ge lir. Mi na re ler de en tat lı ezan lar, Dal lar dan gü ver cin hu hu su ge lir. Ay şe ka dın’a gül ve Yıl dı rım’a Üç şe re fe li’nin kum ru su ge lir. Şu Se li mi ye’dir, şu Mu ra di ye Çi ni ler den süm bül ko ku su ge lir. Kar şı na ya iki se def çek me ce, Ya iki mü cev her ku tu su ge lir. Ve zir le rin iki tuğ lu su gi der, Ar ka sın dan ye di tuğ lu su ge lir. Şur da ab dest alır Hu da ven digâr; Yer den su yu, gök ten hav lu su ge lir”. (BE III 79)
Şa ir, Edir ne’nin ta rihî ze min ol mak iti ba riy le baş ka bir özel li ği ne dik kat çe ker. Edir ne, asır lar bo yu Av ru pa iç le ri ne uza nan fe tih le rin mer ke zi dir. Fet hin kar tal la rı asır lar ca Edir ne’den ka nat aç mış ve fe tih or du la rı şan, şe ref ve aza met le Edir ne’den yü rü müş tür. Türk lük’ün en mü him fet hi olan İs tan bul fet hi nin bü tün teş kilâtıy la ha -zır lan dı ğı yer de Edir ne’dir. Kay ser le rin, kral la rın taç la rı nı tes lim et ti ği be li ku şak lı, eli pa la lı, taç la ra baş eğ di ren kah ra man fâtih le rin yur du dur:
“Fe tih gün le ri nin bur dan Ka nat la nır dı kar ta lı; Bur dan gi der di or du lar Deb de be li, tan ta na lı! Kah ra man lar var dı bel ler Ku şak lı, el ler pa la lı....
...
Bu el le re taç lar tes lim Et ti kay se ri, kra lı!” (BE IV 84)
Ta rihî ze mi ni coğ rafî ze min ve ta bi at de ko ru ta kip eder. Edir ne’nin coğ raf ya sı söz ko nu su olun ca ak la ön ce “Me riç”, ar dın dan di ğer ne hir ler “Ar da” ve “Tun ca” ge lir. “Bül bül Ada sı” Me riç’le Tun ca’nın yav ru su nu an dı rır. Va di ler ba har la şen len di ğin de renk cüm bü şü ta vus kuş la rı nı ha tır la tır. Şa ir, Edir ne’yi va tan bah çe si nin ta vu -su şek lin de ta hay yül eder. Bağ, bah çe, arı, çi çek, kuş Edir ne çev re si nin mü tem mim cüz le ri dir. Ak şam ka ran lı ğı si siy le du ma nıy la çö ker şeh rin üze ri ne ve su lar şı rıl tı la -rın dan nin ni le riy le Edir ne’yi uyu tur lar. Edir ne de Kon ya gi bi mah zun bir şe hir dir ve hü zün için de uy ku ya da lar. Bu hâl bir devr-i da im için de ha ya tın sü rek li li ği ni işa ret eder. Şa ir Edir ne’nin ta bi atı nı ge ne o ta bi at tan al dı ğı ha yal ler le süs ler. Ta bi at un sur la rı nın her bi ri ni iradî ola rak gü zel şey ler le bir ara da dü şü nüp ta hay yül eder. Ha yal
le ri «gü zel leş tir me» ve «yü celt me» duy gu la rı na da ya lı dır (Kap lan 1975: 429). Bu tu -tu mun da, şeh re duy du ğu hay ran lık ve sev gi nin mü him bir pa yı var dır.
“De de ler adı na «Me riç» de miş ler: Sı nır dan bir ana ku zu su ge lir. Ar da’dan su içer tur na lar, ak şam Tun ca’yla Tu na’nın ku ğu su ge lir. Bül bül Ada sı’nı gör sen sa nır sın Me riç’le Tun ca’nın yav ru su ge lir. Bir yel pa ze açar va di çi çek ten.. Yur du nun şa ha ne ta vu su ge lir. Ko van lar, bah çe ler bağ lar üs tü ne Ak şa mın ya si si, ya pu su ge lir. Su lar der ki «uyu Edir ne’m, uyu!» Mah zun Edir ne’nin uy ku su ge lir...” (BE III 81)
Edir ne, Os man lı Türk lü ğü’nün Av ru pa coğ raf ya sın da asır lar ca bü yük fe tih le rin ko ta rıl dı ğı bir baş şe hir ol ma nın ih ti şa mı nı ya kın za man la ra ka dar ya şa mış tır. Şe hir -de re fah, be re ket ve dü zen hâkim dir; hu zur lu ve in sanî bir ya şa yış söz ko nu su dur:
“Biz ne zen gin ha ri ta lar Gör dük Ar da’lı Tu na’lı! Ki o gün bir Edir ne Var dı dö şe li da ya lı; Dal la rı al tın ye miş li Kuş la rı al tın ga ga lı... Yu va lar var dı şen şak rak Ağaç lar var dı yu va lı... Ta sı âyet li, oya lı Su lar içer dik şi fa lı!” (BE IV 83)
Böy le ce şa ir, yö nü nü in sa na dö ner. Edir ne’yi kız la rıy la dü şü nür. Genç lik, ta ze -lik, gü zel -lik, şuh luk un sur la rı nı top la mış kız la rın özel lik le ri ni sa yar. Bun lar mev zun vü cut lu, us lu du dak lı, be yaz ten li, du ru ba kış lı, saç la rı ıtır ko kan ve akar su gi bi ko -nu şan Edir ne cey lan la rı dır:
“Gö rür sün yol lar da bir baş ka yav ru; Sa na Edir ne’nin ahu su ge lir
Şim di gö ğüs le rin en ha şa rı sı, Şim di du dak la rın us lu su ge lir. «İş te renk le rin en be ya zı!” der ken Ba kış la rın en du ru su ge lir. Söy le te bi lir sen, ko nuş tu rur san Ru ha san ki bir dup du ru su ge lir. Saç la rın dan ıtır ko ku su ge lir.“ (BE III 81)
Son ra ih sas la rı nın yö nü nü ye ni den şeh rin do ku su na çe vi rir. Ca mi den ca mi ye ge çe rek “dün ya nın en gü zel mi na re le ri ne ve en ulu kub be si ne” sa hip olan Se li mi -ye’yi gö rür. Se li mi -ye’yi sa de ce bir sa nat şa he se ri, bir gü zel lik un su ru de ğil, “Türk’ün Trak ya’da ki ta pu su” ola rak gö rür, se ver, hay ran lık du yar ve yü cel tir. Se li mi ye Edir -ne’de mer kezî bir mekân, mer kezî bir es te tik ob je, mer ke zi bir if ti har ve hay ran lık un su ru dur. Ya kın ta ri hin acı la rı nı ha tır la tan Me riç’in öte sin de ama ta pu su bi zim olan Ka ra ağaç mev kii ar tık ağıt ko nu su dur. Edir ne bir za man lar mem le ke tin or ta sı, mer ke zi, baş şeh ri iken ar tık mem le ke tin bir ucu du ru mun da dır. Edir ne’den öte si Edir ne’yi mah zun et miş tir. Edir ne’den öte ye git mek ar tık kay da ta bi dir. Ta rihî ger çek ler le gü nün ger çe ği ça tı şır. Dün va tan olan bel de ler de ar tık baş ka bay rak lar dal ga lan mak ta dır. Edir ne’nin öte sin de ar tık Türk lü ğü “nam lu lar, pu su lar” ger çe ği bek le mek te dir. Ta rih, şa ir için “her yaz şi ma le doğ ru asır lar ca sü ren” bir ko şu ya ka tı lan akın cı de de le rin fe tih ha tı ra la rıy la do lu iken, gü nün ger çe ğiy le yüz le şen şa ir, o şe hit de de le rin to ru nu olup ol ma ma hu su sun da bir im ti han dan yü zü nün akıy la çı kıp çı ka ma -ya ca ğı nın en di şe si ni du -yar.
“Ya zık ki yı kıl mış Ka ra ağaç’tan Bu gün, ar tık ağıt ko ku su ge lir! Edir ne’ye «mah zun Edir ne» sö zü Şim di söz le rin en doğ ru su ge lir.
«Şu köp rü, köp rüm dür... de yip ge çe yim!» der sin... Önü ne ya ba nın nam lu su ge lir.
Şi mal de bah çe ne çık mak is ter sen Yo lu nu bek le yen bir pu su ge lir. Ve hı ya net le rin en ko yu su ge lir. «Ner de sin ey ta rih!» de sen, gö zü ne Ser den geç ti le rin ko şu su ge lir. «Ha ni to ru num?» der şe hit ruh la rı Sa na bir im ti han kay gu su ge lir. Ce vap ve re me mek kor ku su ge lir.” (BE III 83)
Za man nok ta sın da ta rih Edir ne’de in sa nın ya ka sı nı bı rak maz. Şa ir o men hus Bal kan sa va şı nı, ta lih siz Edir ne mu ha sa ra sı nı ha tır la ma dan ede mez. Edir ne mü da fa -ası nın iz le ri si lin me miş tir. Şe hit ruh la rı nın tüt tü ğü mu kad des va tan top rak la rın dan ge len kan ve ba rut ko ku su o celâdet gün le ri nin ha tı ra sı dır. Uf ku ka pa tan te pe le rin, dağ la rın ar dın da Edir ne’nin ta biî uzan tı la rı Fi li be, Sof ya, Şum nu ve kı za ran gül le riy -le Kı zan lık gö rü nür gi bi dir:
“Çık da ye ri gö ğü din le Kı yak’ta: Tab ya lar dan hü cum bo ru su ge lir. Tü ter, bu ram bu ram tü ter top rak lar; Top rak lar dan ba rut ko ku su ge lir. Do ya do ya dol dur göğ sü nü yol cu:
Gen zi ne Ar da’nın bu ğu su ge lir.. Ve Kı zan lık’tan gül ku ru su ge lir.” (BE III 84)
Ba kış la rı nı şeh rin çev re sin de do laş tı ran şa ir, ta rihî ay rın tı la rı göz den ka çır ma dan Sa ra yi çi ko ru sun da, al tı yüz se ne lik bir ge le ne ğe sa hip olan Kırk pı nar gü reş le ri nin ta rihî ve coğ rafî ze mi ni ni yok lar. Son ra ih sas lar koz mik za ma na yö ne lir, Edir -ne’nin ak şam la rı söz ko nu su edi lir. Ak şam lar kuş ses le riy le, bül bül le rin ötü şü, İs hak kuş la rı nın ve pu hu la rın se siy le şen le nir. Şa ir mâzî ta has sü rü ile rü ya la ra da lar. Bal -kan felâket le ri ha tır la nır. Edir ne her şe ye rağ men her şe yi ile gü zel dir. Şa ir Edir ne li ol mak is ter, bu müm kün de ğil dir. Ama Edir ne’de doğ mak, Edir ne li ol mak ar zu su nu ge le cek ne sil le re bı ra kır:
“Şur da «Sa ra yi çi” der ler yo lu na Dün ya nın en gü zel ko ru su ge lir. ...
Kırk pı nar’dır bir bi ri ni tart ma ya «Be nim.” di yen le rin pa zu su ge lir. ...
Bek le ak şa mı ki ak şam, dal la rın Bül bü lü, is ha kı, pu hu su ge lir Dol du rur dün ya nı es ki âlem ler; Şa rap, al tın tas lar do lu su ge lir. Aç ma say fa yı ki yü rek le re En asil in ti kam duy gu su ge lir... Ve ye min le rin en kut lu su ge lir. Biz gel dik, gi de riz.. do ğa cak la ra Edir ne’de doğ mak ar zu su ge lir.” (BE III 85-86)
Şa ir bü tün bu iç len me le rin al tı na bir yekûn çiz gi si çe ker: Edir ne ar tık es ki Edir ne de ğil dir! “Sor ma yın: Edir ne kim di?” de se de “Be re ket ta şan mev sim di; bel ki se -nin kız kar de şin, bel ki be nim sev gi lim di” di ye ce va bı nı ken di si ve rir (BE III KD 85). Edir ne es ki ih ti şa mı nı, zen gin li ği ni, sa ade ti ni, kay bet miş tir. Ne Kırk pı nar’da es ki ih ti şam, ne Ka ka va’da es ki şen lik, ne pa zar la rın da ağız la ra tat ve ren «oğul ba lı» kal mış tır. Ali pa şa çar şı sı can lı lı ğı nı kay bet miş, Edir ne ova sın da Is tran ca dağ la rı nın ma -ra lın dan eser kal ma mış, dü ğün ler, kı na ge ce le ri es ki ta dı nı yi tir miş tir. Şa ir san ki Edir ne’ye ağıt düz mek te dir. Şe hir ve çev re sin de ki ta biî do ku de vam et se de bir şeh re ha yat ve ren, onu şen len di ren in san mal ze me si bü yük ya ra al mış tır. İn sa nın çe kil -di ği yer enin de so nun da virâne ye dö ner. Şa ire gö re E-dir ne de san ki o yol da dır:
“Ak sa da Tun ca’yla Me riç Yi ne kıv rı la bü kü le Ne ya pı kal mış, ne nü fus
Gö çe gö çe, öle öle... Bül bül le re ağıt tır, ar tık, Bül bü la da sı’nda ka le! Yık ma ya gel, yak ma ya gel; Bir sen ek sik tin zel ze le! (BE III 85).
Nü fu sun göç ve ölüm ler le çe kil me si, ha ya tın de ğiş me si Edir ne’nin çeh re si ni de ğiş tir miş tir. Her şey kö tü ye git miş tir. Bü yük ko nak lar ar tık can lı lık la rı nı ko ru ya ma -mak ta, çeş me ler et ra fı su la ya ma -mak ta dır. Edir ne, san ki ka va lı Tun ca’ya düş müş ve ken di si de Ya nık kış la’ya hap se dil miş olan boy nu bü kük, ta lih siz bir ço ba na ben ze til -miş tir. Me riç ise ök süz bir ço cu ğa ben ze ti lir. Edir ne’de yol cu lar dan baş ka kim se nin yü zü gül mez, her ke sin boy nu bü kük tür.
“Yı kıl mış es ki ko nak lar Kırk oda lı, kırk so fa lı Hıç kı rık lar var bo ğul muş, Çeş me ler var ağ la ma lı. Ta lih siz Edir ne san ki Ya nık kış la’da ce za lı... Bir ço ban dır boy nu bü kük.. Tun ca’ya düş müş ka va lı... Bu ka dar ök süz kal ma dı Me ric’im Me riç ola lı! Şim di gü len ler yol cu dur; Boy nu bü kük ler bu ra lı!” (BE III 86)
Edir ne’de ih ti şam lı mâzi nin ye rin de yel ler es mek te dir. Her şey ya lan ol muş tur. Me riç ile Tun ca es ki şen lik li gün le ri ni arar du rum da dır lar. Me riç, üze rin de yel ken li -le rin sey ret ti ği gün -le ri ni bi -le unut muş gi bi dir. Tun ca neh ri ke na rın da ki ya lı lar dan eser yok tur. Es ki den yok sul la rı do yu ran ima ret su lar al tın da kal mış tır. Dul ka di roğ lu Sü ley man Bey’in kı zı ve Fa tih Sul tan Meh met Han’ın zev ce si Şah Sul tan adı na ya -pıl mış olan «Sit ti sul tan» ca mii (Eyi ce 1994: 436) ka pa lı dır. Edir ne’ye asıl çeh re si ni ve ren Se li mi ye, sol göğ sü ya ra lı bir dil ber gi bi dir. Di ğer câmi ler de de ha yır yok tur. Fa tih Sul tan Meh met ve II. Ba ye zid dö nem le rin de sa ray he ki mi (He kim ba şı) olan Lârîi Âcemî Ab dül ha mid Çe le bi ta ra fın dan 1514’te yap tı rı lan Edir ne’de ki tek kub be li ca mi le rin en bü yü ğü olan Lârî Ca mii (Eyi ce 1994: 436) dö kül mek te dir. Sü ley ma ni ye Ca mii ise aslî gü zel li ğin den çok şey kay bet miş ya ma lı bir ku maş du ru mun -da dır. Kö se Mi hal Ga zi tür be si kurt kuş yu va sı ol muş tur.
Şa ir, Edir ne’nin han gi kay bı na ya na ca ğı nı şa şır mış du rum da dır. Edir ne’yi ar tık ta -ri hin say fa la rın dan çık mış, ma sal hâli ne gel miş ola rak dü şü nür. Bu ha ki kat te Edir ne’ye ve onun gün den gü ne bi raz da ha si li nip kay bo lan ta ri hi ne ya zıl mış acı bir ağıt tır:
“Ta rih, akın, fe tih, des tan... Ya lan ol du, hep si ya lan! Ki tap tan ki ta ba do lan O şan lı ha tı ra lar dan Kı rık me zar taş la riy le Kı rık çeş me ler dir ka lan! Ar tık ne Me riç’te yel ken, Ne Tun ca bo yun da ya lı! Ye ni ima ret sel ler de Ve «Sit ti sul tan» ka pa lı! Dil ber Se li mi ye bi le Sol me me sin den ya ra lı! «Lârî Çe le bi» dö kü lür, Sü ley ma ni ye ya ma lı! Kurt lar zi ya re te ge lir «Za val lı Kö se Mi hal»ı! Gi den le rin han gi si ne Han gi si ne ağ la ma lı? Edir ne ta ri hi ni sil Ve yaz Edir ne Ma sa lı!” (BE III 87)
Bu ağıt tan son ra şai rin dik kat le ri hu susîle şir ve üç ay rı mekâna yö ne lir. Bu mekânlar fark lı de vir ler de in şa edil miş olan Lârî Ca mii ile Se li mi ye ve Mu ra di ye ca -mi le ri dir.
Lâri Câmii
He kim ba şı Lârî Çe le bi ta ra fın dan yap tı rıl mış olan Lârî Ca mii şai rin Edir ne’de hu susî dik kat yö nel tip adı na şi ir yaz dı ğı üç ca mi den bi ri dir. Lârî Ca mii, za ma na kar şı ko ya ma ya rak ma bet ol ma iş le vi ni yi tir miş, ce ma at siz bir vi ra ne hâli ne dö nüş müş tür. Bir taş yı ğı nı gi bi dur sa da, Edir ne’nin bağ rın da, olan ca ma ce ra sı nı taş tan var lı ğıy la ses siz ce hay kı ran bu ca mi, pen ce re le riy le ka pı la rı ara sın da bir fark gö rül me ye -cek ka dar çıp lak ve ih ti şam lı bir geç mi şe şa hit lik eden “de lik de şik bir hâtı ra”dır. Çat la mış kub be si nin ara lık la rın dan gök yü zü nün ma vi si gö rü nür. Kub be çat lak la rın dan içe ri akan yağ mur su la rı, ca mi in emek ve sa nat mah su lü iç tez yi na tı ile ya zı la rı -nı ha rap et miş, sa ğa nak yağ mur lar dan “ağ la yan” ya zı lar bo zu lup ak mış, renk, şe kil ve gü zel li ği ni kay bet miş tir:
“De lik de şik bir hâtı ra Es ki gü zel ya pı dan; Ayı ra maz ge lip ge çen ler, Pen ce re yi ka pı dan! Me rak edip sor sa nız,
Adı «Lâri Câmi si»...
Gö rü nür kub be si nin ara lık la rın dan Gök yü zü nün mâvi si.
Bel li: ağ la mış ya zı lar, Sağ nak ta
Ki ço ğu, hâlâ Ağ la mak ta !” (BE II 8)
Lâri Câmii’ni yı kı lan hey bet li bir in san hey’eti için de ta hay yül eden şa ir, sü tun -la rı; mer mer göv de li, tunç kis pet li ve genç li ğin de emin adım -lar -la Kırk pı nar’da er mey da nı na çık mış ih ti yar bir peh li va na ben ze tir.
“Şu sü tun vak tiy le,
Mer mer göv de si, tunç kis pe tiy le Çı kar ken «Kırk pı nar»a, Şim di dev ril miş ke na ra!” (BE II 9)
Kub be si ni do lu vur muş ca mi in du var la rı, za ma nın tah ri bi do la yı sıy la çi çek has -ta lı ğı ge çir miş bir in san yü zü nü an dı rır. Yı kı lan her -taş, acı sı nı ha fif let mek is te yen in san lar gi bi di zi ni ova la mak ta dır:
“Do lu vur muş kub be, Çi çek bo zu ğu du var... Yı kı lan taş lar, Di zi ni ovar!” (BE II 9)
Şa ir, has ta sı ba şın da fer yat eden has ta ya kı nı gi bi hay kır ma dan ede mez. Çün kü “Fır tı na âlem den, zel ze le te mel den ya ka la mış”, âdetâ ça re tü ken miş tir. Mıs ra lar, bil dik ça re siz in san fer ya dı na dö nüş müş tür: “Ye ti şin dost lar: gi di yor, Lâri Câmi si el -den!” Lâri Câmii, şai rin ta hay yü lün de kim se nin ara yıp sor ma dı ğı sa hip siz bir has ta gi bi dir. Di ğer ca mi ler onun ka dar ta lih siz de ğil dir:
“Se li mi ye’nin Murâdi ye’nin Ki tap ta ye ri var...
Onu kim arar, Kim so rar!” (BE II 9)
Has ta nın ha ya tın dan ümi di ni ke sen şa ir, uh revî âle me ses le ne rek ca mi in bânîsi Lâri Çe le bi’ye ses le nir, onun ru hun dan is tim dat uma rak kal kıp gel me si ni ve yap tır -dı ğı ca mi in en ca mı nı sor ma sı nı, du ru mu nu gör dük ten son ra, mih ra bı nı bir ör tü gi bi sır tı na ala rak âhi re te gö tür me si ni is ter. Göz den çı ka rıl mış olan ca mi in ken di si de öl dü ğü nün far kın da dır. Şa ir, asır lar dan zi ya de il gi siz li ğe ye ni len Lâri Ca mii’nin mi na -re si ni ma hal le ye ölü mü du yu ran bir mü ez zin ola rak ta hay yül eder. Mi na -re nin kı rık
şe re fe si eli ni ku la ğı na at mış, ken di ölü mü nün salâsı nı ver mek te, asır lar dır şı rıl tı la rı -nı din le di ği çeş me ye, de re ye, ır ma ğa ölüm ha be ri ni ün le mek te dir:
“Kalk Lâri Çe le bi, me zar dan Çı ka gel «Mer habâ!” di ye Ve sor: «Be nim bir câmim var dı... Ner de acabâ?» di ye
Dö nüş te mihrâbı nı Sır tı na çek abâ di ye! Umu du kes miş, ya zık, Hayâtın dan he kim ler... De ğiş mez ce ma ati, ar tık, Yok sul lar, ye tim ler! Bur dan çeş me si din le sin; Or dan ır ma ğı, de re si: Eli ni ku la ğı na koy muş Kı rık şe re fe si,
Ken di salâsı nı ken di ve rir Lârî minâre si!”
(BE II 10)
Bu şi ir, sa hip siz lik, umur sa maz lık, ka dir bil mez lik ya nın da gü zel lik le re ka yıt sız -lık şek lin de gö rü len nob ran -lık lar do la yı sıy la ya şa ma imkânla rı nı kay bet miş olan Lâri Çe le bi Ca mii’ne ya kıl mış çağ daş bir ağıt ola rak oku na bi lir.
Mu ra di ye Ca mii
Mu ra di ye Ca mii, baş lan gıç ta bir Mev levîhâne ola rak inşâ edil miş bir mekândır. Ama bek len me yen bir ka za ile için de kan dö kül dü ğün den do la yı ca mi ye çev ril miş -tir (Eyi ce 1994: 437).
Şa ir, Mu ra di ye Ca mii’ne ön ce dış tan ba kar. Bu ba kış bir se yir ci ba kı şın dan zi ya de bir göz lem ci ba kı şı dır. Ca mi in et ra fın da ki ağaç lar ku ru muş tur. Ge ce le ri ley lek -le re tü nek va zi fe si gör me nin dı şın da bir iş -lev -le ri kal ma mış tır. Fi liz sür mek, yap rak ver mek, çi çek aç mak gi bi ha yatî iş lev le ri ni yi tir miş ler dir. Metrûk şa dır van, ab dest al mak için et ra fı nı sa ran mü min ka la ba lı ğı nı öz le miş gi bi dir. Gür lü ğü gi dip şı rıl tı sı ke si len su la rı ise ağ la yan göz le rin ya şı gi bi dam la mak ta dır. Kub be le ri alem siz kal -mış tır. An cak şa irâne bir ta sar ruf la, hilâlin doğ du ğu ge ce ler de kub be ler üze rin de âlem gö rü le bil mek te ve bu ek sik lik böy le ce gi de ri le bil mek te dir:
“Ku ru muş ağaç la rı na Ley lek ler, ge lip ak şam lar... Dün kü şak rak şa dır va nı, Şim di, ağ lar gi bi dam lar!
Alem siz kub be le ri ni Ufuk ta ay lar, ta mam lar.” (BE II 11)
Asıl önem li si ca mii asır lar ca dol du ran, ona ha yat ve ren ce ma at ten eser yok tur. Fa ni lik kar şı sın da ça re siz ka lan şa ir yi ne şahsî ta sar ru fu nu kul la nır ve ya maç ta ki dam lar la ha zi re de ki me zar lar da ya tan mü ba rek adam la rı ca mi in ce ma ati ye ri ne ika -me eder. İn sa nın çe kil di ği -mekân ha ya ti ye ti ni sür dü re -mez, ölür. Mu ra di ye Ca mii de gö nül ler açan ay dın lı ğı nın kay na ğı şam dan la rı nı, o şam dan la ra can ve ren ce ma ati ni, o ce ma atin şen len dir di ği ge ce le ri kay bet miş tir:
“Ce ma ati dir ya maç ta Sec de ye ka pa nan dam lar Ve mü ba rek top ra ğın da Ya tar mü ba rek adam lar Ner de dir şam dan la rı nı Eliy le ya kan ak şam lar?” (BE II 11)
Hâlbu ki Mu ra di ye Ca mii şan lı bir geç mi şin sa hi bi dir. Şa ir, ye rin de yel ler esen o gün le ri ara yıp so rar. Haş met li geç mi şin ha yat te za hür le ri ara sın da Mu ra di ye’nin Mev levîhâne ol du ğu za man lar da ta sav vuf neş ve si nin se se, mu sıkîye dö nü şüp dö kül -dü ğü dem ler var dır. Bu dem ler de di lege len ney le rin, fark lı il ham lar mahsûlü fark lı ma kam ve usûller de şa he ser par ça la rı nı ic ra et mek su re tiy le ezelî hic ran la rı hikâye ediş le ri var dır. Za ma nın eli bun la rı si lip sü pür müş, ne hü seynîden ne hüz zam dan eser kal mış tır. Ar tık Mu ra di ye’yi ney le rin an lat tı ğı ay rı lık hikâye le ri de ğil; esen rüzgârın uğul tu su dol dur mak ta dır. Bir za man la rın sal ta nat lı Mev levîhâne si rüzgârın se siy le âdetâ ağ la mak ta dır. Mâzî-hâl ça tış ma sı nın zir ve ye çık tı ğı bu mıs ra lar da kuv vet li bir geç miş za man ta has sü rü var dır:
“Dün, şer bet çeş me le rin de Şı rıl şı rıl dı il ham lar... Ney ler din le di bu av lu: Ne ta vır lar, ne ma kam lar!... Rüzgârlar da kal dı, ar tık, Hü seynîler le hüz zam lar!” (BE II 12)
Mev levîlik, hem ha yat ve kâinat an la yı şı ile hem de mu sıkîsi ile çe kil miş, Murâdi ye’yi terk et miş tir. Şa ir es ki gün le ri ne ağ la dı ğı nı ta hay yül et ti ği mekâna is -miy le hi tap ede rek, onu efkârlı bir in san mış gi bi te sel li eder:
“Ağ la ma ey Murâdi ye: Ge li yor çif te bay ram lar! İş te, Se li mi ye, kar şı
Te pe den se ni selâmlar. Mihrâbın dan tâze de ğil Ya nı ba şın da ki çam lar!” (BE II 12)
Yak la şan çif te bay ram lar, her şe ye rağ men ümit li olan şai rin ken di si için de te -sel li gi bi dir. Murâdi ye’nin ha rap ve metrûk bir hâle düş me si ne kar şı lık, bel de de dinî ha yat can lı lı ğı nı sür dür mek te, Ra ma zan ve Kur ban ru ha ni ye ti de vam et mek te dir. Murâdi ye’nin ba şı na ge len felâket, cehâle tin yol aç tı ğı arızî bir ha di se dir. An cak telâfi si müm kün dür. Çün kü Se li mi ye Ca mii bü tün haş me tiy le kar şı da dur mak ta ve Murâdi ye’nin mah rum bu lun du ğu iş lev le ri ye ri ne ge tir mek te dir. Üs te lik Murâdi ye, Lârî Çe le bi Ca mii’ne gö re çok da ha iyi du rum da dır. Mih rap, kub be ve min be ri ile ayak ta dır, da ha öl me miş tir. Cam la rı bi le da ha ren gi ni kay bet miş de ğil dir. Bu yüz den şa ir te sel li si ni sür dü rür ve Murâdi ye’ye tek rar is miy le hi tap ede rek ona ga mı ke de ri revâ gör mez. İn san öm rü nün ge çi ci li ği kar şı sın da ese rin ka lı cı lı ğı na tel mih le ölüm -süz renk le riy le Murâdi ye’nin çi ni le ri ni se lam lar:
“Mihrâbın, kub ben, min be rin –Hâlâ– ilâhî ma kam lar Ve hâlâ, renk üs tü ne renk Dö ker ha lı la ra cam lar. Murâdi ye, Murâdi ye; Revâ de ğil sa na gam lar... Fânî ba har la rı mız dan Çi ni le ri ne selâmlar!” (BE II 13)
Edir ne, Ârif Ni hat As ya’nın mıs ra la rın da, ta rihî ba kım dan in kı ra zı ya şa yan bir şe hir hü vi ye tin de te ren nüm edil miş tir. Bu nun la bir lik te şâir bü tü nüy le ümit siz de ğil -dir.
Se li mi ye
Se li mi ye Ca mii çok yön lü bir mi ras ola rak te ren nüm edi lir. Bu mi ra sın ih ti şam ta ra fı «Se lim ler»e, ya ni ci han pa di şa hı Os man lı hâkan la rı na bağ lı dır. Yü ce lik ta ra fı mi mar lık kâina tı nın eş siz de ha sı, Mi mar Si nan’a bağ lı dır. Se li mi ye gü cün, ik ti da rın, ak lın vur du ğu bir tuğ ra dır. Bu ta ra fıy la da Dev leti Os ma ni ye’nin gü nü müz de par la -yan im za sı dır. Yer yü zün de in san ira de si, in san gü cü, in san ak lı, his si ya tı ve bun la rın öte sin de iman va sı ta sıy la te ces süm et miş bir gü zel lik an la yı şı nın en mü him ör nek le rin den bir sa nat ese ri ola rak sa na tın yer yü zü ne vur du ğu bir mü hür dür. Se li mi ye ca mi -ler için de alelâde bir ca mi de ğil ca mi -ler ca mii, kub be -ler kub be si dir. Eş siz bir eser dir:
“Se lim ler den kal ma muh te şem mîrâs, Si nan lar dan kal ma şan lı he di ye; Kuv ve tin tu ra sı, sa na tın müh rü, Kub be ler kub be si bir Se li mi ye.” (BE II 14)
Se li mi ye eşi ve ben ze ri ol ma yan bir sa nat şa he se ri dir. Ta rih bo yun ca do ğu da da ba tı da da bu gü zel lik te bir eser vü cu da gel me miş tir. Böy le bir gü zel li ği kim se gör me miş tir. Bu şa he ser, gü zel lik ba kı mın dan eşi ben ze ri ve ya den gi gö rül me miş ve ya -hut gö rü lüp gös te ril me si müm kün ol ma yan bir ku ğu ya ben ze til miş tir:
“İş te târîh, iş te ba tıy la do ğu... Gö ren ler gös ter sin böy le bir ku ğu!” (BE II 14)
Mi na re le ri nin dör dü de dal gi bi in ce dir. Bu za rif mi na re ler Se li mi ye’yi ge ce ye, gü ne, bi len bil me yen her ke se, ta nı tır. Şa ir, Se li mi ye’yi şa şır tı cı bağ daş tır ma lar la şa şır tı cı ben zet me le rin ko nu su hâli ne ge ti rir. Se li mi ye’yi bu lun du ğu te pe üze rin de, top -rak ana nın alelâde su ye ri ne ken di sü tü nü fış kırt tı ğı bir mu az zam fıs ki ye ye ben ze tir:
“Onu gün ler ta nır, ge ce ler ta nır Dal gi bi in ce dört minâre sin den ... Sa nır lar, ki top rak ana nın sü tü, Fış kı rır top ra ğın fıs ki ye sin den.” (BE II 14–15)
Se li mi ye sa de ce bun lar dan iba ret de ğil dir. On da bir kur şun ve mer mer sal ta na tı hü küm sür mek te dir. Bu sal ta nat Os man lı-Türk sal ta na tı gi bi bir ih ti şa ma sa hip tir. Bu yüz den her as rın ve her nes lin hay ran lık ve tak dir le ri ni top lar, şaş kın lı ğı nı cez be der; her asır da ve her ne sil de gö ren ler de gıp ta duy gu la rı uyan dı rır. Şai rin hü küm dar lık ve tıl sım iza fe edi şi nin ar dın da ya tan hu sus, «il ha mın ve eme ğin pîri» ola rak gör dü ğü mi mar lar mi ma rı Si nan’ın sa na tı na duy du ğu hay ran lık tır. Onun ak la zi yan sa natkârlı ğı, de ha sı ve il ha mı ile «taş la rın al tı na sır rı çö zü le me yen bil me ce ler» koy du ğu nu dü şü nür. Eğer Se li mi ye, bu eş siz mi marî şa he se ri, tıl sım lı de ğil se han gi sa -natkârlık sır la rı ile izah edil me li dir?
“İlhâmın, eme ğin pîri, ne ya man Bil me ce ler koy du taş lar al tı na: Ne sil ler hayrân, asır lar hayrân Bu kur şun, bu mer mer sal ta na tı na!” (BE II 15)
Se li mi ye’nin esrârı nın ar dın da iki ki şi var dır: dev rin ci han hü kümdârı I. Se lim ve onun mi ma rı Si nan. Şa ir iki si nin el ele ve re rek Se li mi ye’yi ka ra lar dan de niz le re doğ ru «dal ga dal ga akan dağ la rın önü ne bir dal ga kı ran gi bi dik tik le ri ni» dü şü nür ken hem Se li mi ye’yi hem de bânîle ri Se lim ile Si nan’ı yü cel tir. Dev dal ga lar önü ne di
-kil miş bir dal ga kı ra na ben zet ti ği Se li mi ye, o dev dal ga lar gi bi yü ce dağ lar dan da ha yü ce, da ha haş met li dir. Şa ir gü zel se bep ler icat ede rek Se li mi ye’yi ve ona vü cut ve -ren le ri teb cil eder.
Se li mi ye’nin yü ce li ği ve gü zel li ği asır lar dan be ri ken di ni gös ter mek te dir. Şa ir ken di si nin gö rüp ta nı dı ğı bu yü ce lik ve gü zel li ği to run la rı nın da gö re ce ğin den emin dir. Bu, şa ir de ki ta rihî de vam lı lık duy gu su nu, im ti dat fik ri nin kuv ve ti ni ve kök lü lü -ğü nü gös te rir. Şa ir, bu kur şun ve mer mer den vü cu da ge ti ril miş ku ğu nun «zamâne yol cu la rı» ta ra fın dan ür kü tül me me si ni is ter. «Edir ne’nin al tın dev rin den» ka lan «Al -tın top»un ye rin den oy na ma ma sı di le ğin de bu lu nur.
“Dik miş ler ve re rek, san ki, el ele Se lim’le Si nan,
Şu dal ga dal ga
Dağ la rın önü ne bir dal ga kı ran! Ben böy le gör düm,
To ru num da se ni böy le gö re cek; Dı şar da kur şu nun ko van, içer de Mer me rin pe tek.
Söy le yin zemâne yol cu la rı na; Ey Çif te kum ru lar, ey gü ver cin ler: Şu te pe ye kon muş naz lı ku ğu yu Ür küt me sin ler!”
Oy na ma sın Al tın top’un ye rin den... Kal dı Edir ne’nin al tın dev rin den.” (BE II 15–16)
Se li mi ye, za ma na kar şı du ran, ye ni li ğin den, gü zel li ğin den, ha ya ti ye tin den hiç -bir şey kay bet me yen, asır la ra rağ men es ki me yen -bir ya pı dır. Bü tün lük ba kı mın dan bir şa he ser ol du ğu gi bi par ça par ça ola rak da ay nı sa nat de ğe ri ne sa hip tir. Za rif mi na re le ri, öl çü lü sü tun la rı ve du var la rı «tap ta ze, dim dik, dip di ri» dur mak ta, iş lev le ri -ni ic ra ede rek can lı lık la rı nı sür dür mek te dir ler.
“Du var lar, sü tun lar ve minâre ler, Baş lı ba şı na bir eser, her bi ri... Du var lar, sü tun lar ve minâre ler, Du ru yor tap ta ze, dim dik, dip di ri!” (BE II 16)
Se li mi ye bir he sap, öl çü ve hen de se şa he se ri dir. Öl çü lü lük, mev zun luk da bir gü zel lik se be bi ve gü zel lik un su ru dur. Bu ay nı za man da Se li mi ye’yi in şa eden le rin us ta lık ve ma ha ret le ri nin de gös ter ge si dir. Ca mi in ya pı sı o ka dar mev zun dur ki o bü yük bü tün lük için de ak sa yan bir ta raf gö rül mez, yok tur. Ko ca ya pı da «her par ça kon -du ğu ye ri be ğen miş»tir. Her şey yer li ye rin de dir. Kıl ka dar ha ta, kay ma, yan lış lık yok tur. Ne el ne de göz sürç me si var dır. Çün kü Se li mi ye’nin te me li ne vu rul muş her kaz ma, ta şı na sal lan mış her çe kiç, du va rı na ko nul muş her taş ve bu uğur da dö kül müş
her dam la ter dün ya var lı ğı ve ya sal ta na tı için de ğil, «Rı za-i Bârî» için dir. Se li mi ye ay nı za man da bir iman şa he se ri dir. Mü min le rin, mü min gö nül le rin ese ri dir:
“Ne bir el sürç me si, ne de bir yan lış... Ki en ufak zer re kı mıl da ma mış. Kıl ka dar ile ri, kıl ka dar ge ri... Her par ça be ğen miş kon du ğu ye ri.” (BE II 16)
Ca mi de ki her par ça nın ko nul duk la rı ye ri be ğen me le ri gi bi Se li mi ye’nin ken di si de kon du ğu te pe yi be ğen miş, ye ri ni ya dır ga ma mış tır. Bu yüz den şa ir ca mi in üze -ri ne kon du rul du ğu te pe nin bi le biz zat Si nan’ın eliy le ça tı lıp yük sel til di ği ni dü şü nür. Çün kü Se li mi ye’yi oluş tu ran bü tün un sur la rın öl çü lü lü ğü nis pet le rin de ki uy gun luk bu «âbi de nin her ta şı nın te ra ziy le tar tıl mış” ola bi le ce ği ni dü şün dür mek te dir. Bu mev zun luk kar şı sın da şa ir şa şı rır ve baş ka izah yo lu bu la maz. Her ba kı şın da Se li mi ye’yi baş ka bir gü zel li ğe ben ze ten şa ir, Se li mi ye’yi bu de fa da mer mer le rin ve ışık la rın kö pür dü ğü bir çağ la ya na ben ze tir. Fa kat bu ben zet me den baş ka bir ben zet me -ye at lar: Hakk’a ça ğır mak, Hakk’a da vet et me iş le vin den do la yı Se li mi -ye’yi bir el gi bi ta hay yül eder. Bu elin par mak la rı in ce, za rif mi na re ler dir ve ezan la rın okun du ğu, in san la rın mü min le rin Hakk’a da vet edil dik le ri yer olan şe re fe ler bu na rin par -mak la ra ta kıl mış yü zük ler ola rak ta hay yül edil miş tir. Şai rin bu ben zet me le ri sı ra dan ben zet me ler de ğil, ken di ne mah sus ye ni lik ve gü zel lik te ben zet me ler dir:
“Uzak la ra ba kan şu te pe bi le Si nan’ın eliy le ça tıl mış gi bi.. Ve üze rin de ki âbi de nin her Ta şı terâziy le tar tıl mış gi bi. Çağ la yan gi bi sin ey Se li mi ye: Mer mer ler, ışık lar kö pük le rin dir... Ça ğı ran bir el sin ki şe ref(e)ler Yü zük le rin dir.”
(BE II 17)
Şai rin ben zet me si şe kil de ğiş ti rir. Ra ma zan ayın da mi na re ler ara sı na ku ru lan mah ya lar ca mi le re ay rı bir hü vi yet ve rir, bir gü zel lik ka tar, ye ni bir bo yut ek ler. İn -san ma bet mü na se be tin de bir ya kın lık ve sı cak lık hâsıl eder. Se li mi ye mi na re le rin de kan dil ve mah ya ışık la rı ile olu şan ha va, fa kir fu ka ra nın do yu rul du ğu göz ka maş tı rı -cı bir if tar sof ra sı na ben ze ti lir. Se li mi ye’nin Ra ma zan ay la rın da ku ru lan mah ya sı ve mah ya da ki ışık lar la ya zı lan ya zı nın ya ni ayet ve ya ha di sin gö rün tü ve mânâsı in san la ra te sir eder. Ruh, gö nül ve zi hin ra hat lı ğı ve rir. Maddî ve ma nevî “nur” hâlin de su -sa mış ruh la rı do yu rur. Se li mi ye’nin “bil lur âvi ze le rin den akan nur”, bu nur dan içen mü min le rin yü rek le ri ni yı ka yıp do yu rur:
“Yan dı kan dil le rin, ya zıl dı mah yan... Yi ne pı rıl pı rıl ku rul du sof ran;
Yü rek le ri mi zi yı ka dı billûr Âvîze le rin den iç ti ği miz nûr.” (BE II 17)
İn san lar, ka dın er kek bü tün mü min ler, ta uzak lar dan “ulu ma bed” Se li mi ye’ye ko şup ge lir ler. Köy lü kız la rı Se li mi ye’nin bu hur dan la rı na yü rek le ri ni koy mak için ge lir ler. İna nan lar ma bet ler de ruh sükûnu du yar, hu zur bu lur lar. Bu kalp hu zu ru an -cak Tan rı’nın evin de du yu lur. Se li mi ye’nin ya pı sın da iş len miş taş la rın, mer me rin ter ki bi bir gü zel lik do ğur du ğu gi bi in san da da bir gü zel lik duy gu su uyan dı rır. Şa ir bu gü zel li ği mer mer de açan çi çek ola rak ta hay yül eder:
“Kö yü mün kız la rı, bu hur da nı na Yü rek ler koy ma ya ge lir uzak tan Ve çi çek aç tı
Mer mer de, mer me ri öpen du dak tan.” (BE II 18)
“Mer mer de açan çi çek” in sa nın ta şa gös ter di ği sı cak il gi nin taş tan in sa na yan sı -ma sı dır.
Se li mi ye’nin çi ni le ri kör pe dir, ta ze dir. Bu ta ze lik, can lı lık çi ni le rin renk le rin den ak se der ve renk ler bu ta ze lik için de ko nu şur. Şa ir her kes le bir lik te bu di li an lar. Ma -vi ler “Ak de niz ma -vi si”, ye şil ise “Kıb rıs ye şi li”dir. Bu renk ler de ko nu şan dil Türk’ün di li dir, bu renk ler Türk’ün ma vi si, Türk’ün ye şi li dir.
“Bil dik çi ni le rin kör pe li ğin de Ko nu şan di li:
Ma vi, Ak de niz
Ma vi siy di: ye şil, Kıb rıs ye şi li.” (BE II 18)
Şa ir, yü zü nü tek rar şeh re dö ner ve adım adım do laş tı ğı “Edir ne so kak la rın da Edir ne’yi” arar ken, ken di ni va tan kâina tıy la bir leş ti rir. Ken di ha ya ti ye ti ni, millî ha ya ti ye ti Se li mi ye’nin ha ya ti ye tiy le aynîleş ti rir. Nab zı nın Se li mi ye ile bir lik te at tı ğı -nı du yar. “Se li mi ye’nin mer mer şa kak la rın da şah da mar la rı -nın vur du ğu nu” his se der ve bu nun ger çek li ği ne ina nır: ken di ni va ta nın kâina tı mekânla bir leş ti rir:
“Es ki Edir ne’yi ben, adım adım, Arar ken Edir ne so kak la rın da An la dım, bil dim ki şah da mar la rım, Vu rur se nin mer mer şa kak la rın da.” (BE II 18)
Za man, eş ya ve mekân üze rin de ki tah ri ba tı nı fark lı yol lar la gös ter mek te dir. Edir ne’de mey da na ge len tah ri ba tın ön de ge len iki se be bi var dır: su bas kın la rı ve dep rem ler. Me riç, Ar da ve Tun ca ne hir le ri nin aka rın da yer alan Edir ne, de ği şik za
-man lar da su bas kın la rı na ve bu na bağ lı ola rak sel le re ma ruz kal mak ta dır. Dep rem ler ise çok es ki den be ri bu coğ raf ya nın ka de ri du ru mun da dır. Her dep rem, her su bas kı nı ve ya sel bu ha va li den bir şey ler alıp gö tür mek te, gü cü yet ti ği her şe yi aşın dır mak -ta dır. Şa ir bu nu ya ki nen bil mek te ve bu bil gi si ne da ya na rak umumî ola rak Edir ne’ye, hu susî ola rak da Se li mi ye’ye ses len mek te dir:
“Sel ler, zel ze le ler ne der se de sin; Sen, yi ne, o es ki Se li mi ye’sin...” (BE II 19)
Fa kat bu hi tap teb ci le da ya lı bir ese fi de için de ba rın dır mak ta, şai rin ya zık lan ma duy gu su ile do lu ol du ğu nu ih sas et mek te dir. On ca za ma na, on ca tah ri ba ta rağ -men Edir ne de, Se li mi ye de ye rin de dur mak ta dır. Her tür lü de ği şik li ğe rağ -men hem Edir ne hem Se li mi ye aslî hü vi yet le ri ni ko ru mak ta dır lar. Şa ir Se li mi ye’yi ve onu bağ -rın da ba -rın dı ran Edir ne’yi ta rihî bi ri kim ve hü vi yet le ri ile sev mek te, be nim se mek te ve yü celt mek te dir. Ama çağ la rın ge tir di ği de ği şik lik le re bak tı ğın da Se li mi ye’yi bi na eden ler le ken di si ara sın da ki uçu ru ma ya zık lan ma dan ede mez. Bu ra da ta ri hi ve ta rihî şah si yet le ri yü celt me duy gu su ya nın da hâlin den mem nu ni yet siz lik, mev cut du ru mu ka bul et mek te zor lan ma his si, hat ta üs tü ör tü lü bir is yan duy gu su var dır. Bu duy gu esef len me ve ya zık lan ma şek lin de ken di ni gös te rir:
“Fa kat –ta ri hi me, adı ma ya zık!– Ben ne Se lim, ne de Si nan’ım ar tık!” (BE II 19)
Şai rin mev cut du rum kar şı sın da iç len me si se bep siz de ğil dir. De ği şen dün ya şart la rı ta lih rüzgârla rı nı ter si ne dön dür müş, Se lim le rin Si nan la rın de vir le ri ni bü tün cep he le ri ve bü tün çeh re le riy le de ğiş tir miş tir. Ça ğı ve ça ğın şart la rı nı bi lip idrâk et -me nin ça re siz li ği şa ire ağır ge lir. Se li mi ye iba det-hâne ol ma, Müs lü man la rın gün de beş va kit na maz kıl ma la rı nın dı şın da ki “top la yı cı ol ma”, top la nan la rı ha re ke te ge çi ren gü cün “mu har ri ki” ol ma gi bi özel lik le ri ni ta ma mıy la kay bet miş tir. Hâlbu ki Se li -mi ye’de oku nan ezan lar, Türk’ün ih ti şam, fü tü hat ve saa det dev rin de ars lan lar gi bi kük re yen, kü hey lan lar gi bi şah la nan, kap lan lar gi bi ko şan ve kurt lar gi bi atı lan “o mut lu yi ğit ler” ve on la rı ha re ke te ge ti rip sı nır lar aş tı ran “o mut lu iman” sır rı nı yay mak tay dı. Ar tık Se li mi ye’nin ezan la rı bu iş lev den çok uzak ta dır. Şa ir ta rih le hâli ha -zır mu ka ye se sin de bu gün na mı na esef du yup iç le nir ken hak lı dır:
“Kük re yen, şah la nan, ko şan, atı lan O mut lu yi ğit ler, o mut lu imân, Sı nır lar aş ma yı kuş lar dan de ğil, Öğ re nir di se nin ezan la rın dan.” (BE II 19)
ma be din iz zet ve celâl dev rin de ki iş lev le rin den mah rum ka la ca ğı nı dü şün me miş, bel ki de bu ih ti ma li akıl la rı na bi le ge tir me miş ler dir. İş lev le ri ba kı mın dan dün ya yı ku cak la yan muh te şem ca mi, de vir de ği şip iş le vi ni kay be din ce sı ra dan bir iba dethâne bi na sı na dö nü şür. İh ti şam de vir le rin de ki iş lev le riy le ci ha nı ku cak la yan Se li mi ye’ye, o «ilâhî kub be ye», şa ire gö re, av lu ola rak an cak Av ru pa kı ta sı kâfi ge le bi lir -di:
“Ne bil sin Se lim’ler, ne bil sin Si nan, Ki av lun bu ka dar kü çü le cek ti... Ey ilâhî kub be; sa na av lu, bir Kı ta ge rek ti!”
(BE II 19)
Mekânın du ru mu in sa na za ma nı bü tün şid de tiy le his set ti rir. Ârif Ni hat As ya, Edir ne’de mekân kar şı sın da ta ri hi his se der. Edir ne, ona ma zi nin ih ti şam lı gün le ri ni hayâl et ti rir. Bu hayâl ediş, şa iri, duy gu ze mi nin de “dün”ü “bu gün” ile mu ka ye se ye gö tü rür. Çün kü in san dış âle mi duy gu ve ya ha tı ra lar ara sın dan idrâk eder. Ârif Ni hat As ya’nın Edir ne’ye ba kı şın da va sı ta sa de ce duy gu de ğil dir; o ay nı za man da bil gi bi -ri ki mi ne, ta -rihî tec rü be ye de sa hip tir. Şa ir al tı asır lık za ma nı, şa ir ta bi atı nın ken di ne has duy gu la rı ya nın da bu bil gi bi ri ki mi ve ta rihî tec rü be va sı ta sıy la idrâk eder. Ma -zi yi ku şa tan bu bil gi ve tec rü be, or tak millî ha tı ra hü vi ye ti ve iş le vi ile şai rin ferdî ha tı ra sı nın ye ri ne ge çer. Hâliy le, şai rin mu ka ye se si “bu gün” aley hi ne bir so nuç la, çok şid det li bir şe kil de ta ri hin, geç mi şin idrâki ni ve rir.
Ârif Ni hat As ya, şi ir le rin de Edir ne’yi bir açık ki tap gi bi oku muş tur. Gö zü nü çe vir di ği her semt o ki ta bın ye ni bir say fa sı gi bi dir. Bu yüz den Edir ne’yi “bir es ki eser -ler ka mu su” gi bi te lak ki eder. Fa kat bu es ki lik, dev ri ni ta mam la mış, ha ya ti ye ti ni ve iş le vi ni yi tir miş, ye ri ne ye ni si nin kon ma sıy la atıl ma sı ge re ken bir es ki lik de ğil dir. Ak si ne sak lan ma sı, ko run ma sı ve ya rın la ra ulaş tı rıl ma sı ge re ken, dün den ya rı na ha -ber ve ni şan ve ren; ma zi nin di li, ha -ber ci si ve şa hi di olan bir es ki lik tir.
Şa ir Edir ne’ye ön ce top tan, umumî bir ba kış at fet miş, son ra nok ta nok ta bak ma -ya ve bak tı ğı nı gör me ye, gör dük le rin de Türk ha -ya tı nın muh te lif te za hür le ri ni idrâke gi riş miş tir:
“Coğ rafî ve Ta rihî do ku : bü tün ta rih”, “Ses: ezan lar, gü ver cin hu hu la rı”, “İh sas: hü zün”, “Ko ku: süm bül ko ku su”, “Mâzî: ge lip gi den üç tuğ lu, ye di tuğ lu ve zir ler, ab -dest alan hü da ven digâr”, ya ni ci han pa di şa hı.
Bun la ra, şai rin mekâna bağ lı ta hay yü lü nün ve ri mi olan tab lo la rın da ek len me si ye rin de olur:
“Uzak il ler den dö nen bir ana ku zu su hü vi ye tin de akan ır mak”, “Ke na rın da tur -na la rın su iç ti ği bir neh rin ak şam vak tin de oluş tur du ğu tab lo da ku ğu…”, “Ne hir ler yav ru su bir ada tab lo su”, “Ta vus ku şu nu an dı ran rengârenk çi çek ler le be ze li va di tab lo su”, “Sis ler ya hut pus lar için de ha yal me yal bah çe ler, bağ lar, pe tek lik ler tab lo
su ya hut tab lo la rı” ve “ma sum bir ço cuk gi bi uy ku su ge lip göz le ri da lan şe hir ta hay yü lü…” Bir ba kı ma bun lar res me dil me si güç tab lo lar, ama ay nı za man da öz gün ta hay yül ler dir. Fa kat man za ra dur ma dan de ği şir, her an, baş ka bir min ya tür, re sim ve -ya tab lo yu -yan sı tır.
Ar da
Coğ rafî isim ler mekân üze ri ne vu rul muş mü hür me sa be sin de dir. Ar da is mi de Tür ki ye’nin ba tı ucun da bir neh re, do ğu ucun da ise bir ha na ve ril miş tir. Ho ra san’a Ar dı/Ar da şek liy le yer is mi ol du ğu gi bi, bu ra yı şen len di ren le re de Ar dı/Ar da bey le ri de nir. Şai rin in din de Tür ki ye Ar da ile hem do ğu dan hem ba tı dan ku şa tıl mak su re tiy le ku cak lan mış olup, Ar da ta ra fın dan ko run mak ta dır. Ar da, hem şark ta hem garp -ta Tür ki ye’nin mu ha fı zı dır. Tür ki ye, Ar da’nın ko ru yu cu koy nun da her şey den emin, hu zur lu, ra hat bir şe kil de ya tıp uyu ya bi lir. Ül ke nin bağ rın da maddî ve ma nevî de ğer -ler be re ket hâlin de bu ram bu ram tü te bi lir. Şai rin di le ği de bu yön de dir:
“Ben, garp te bir akar su yum, şark ta han; «Ar da’yla, de rim, çer çe ve len miş bu va tan.» Yat sın, uyu sun ra hat ra hat, koy num da; Tüt sün be re ket bu ram bu ram, koy nun dan!”
(BE VII 18)
“Kırk pı nar” baş lık lı dört lük te, «Er mey da nı Kırk pı nar» söz ko nu su edil miş tir. Kırk pı nar, bu gün Edir ne’de Sa ra yi çi de ni len mev ki de yağ lı gü reş mü sa ba ka la rı nın dü zen len di ği ve yağ lı gü reş te Tür ki ye baş peh li va nı nın be lir len di ği yer dir. Kırk pı nar, di ğer bir mânâsıy la «er mey da nı»dır. Her yıl Ha zi ran ayın da Kırk pı nar’da Tür ki ye ça pın da bir yağ lı gü reş mü sa ba ka sı ter tip edi lir. Her peh li van ken di den giy le ko zu nu Kırk pı nar er mey da nın da pay la şır. Asır lar dır sü ren bu ge le nek için de peh li van la rın ha yat il ke le ri de âdetâ ta yin olun muş tur. Her peh li van mey dan da bü tün gü cü nü gös -te rir, âdetâ Hz. Ali gay re tiy le gü re şir, elin den ge len bü tün hü ner le ri ni or ta ya dö ker, er mey da nın da er li ği ni gös te rir. Bu sa de ce Kırk pı nar’a mah sus bir du rum de ğil dir. Bu mey dan harp mey da nı da ol sa ay nı gay ret söz ko nu su dur. Peh li van lar gü reş bit tik ten son ra ha yat la rı nı ka zan mak üze re umu mi yet le gur be te çı kar lar. Mem le ket şart la rı ço -ğu yer de gur be ti mec bur kı lar. Fa kat Kırk pı nar er mey da nı na çık mak, ora da gü reş mek bir peh li van için şe ref le rin en bü yü ğü dür. Ye ni lip ye nil me mek söz ko nu su de ğil dir. İki kar deş gü re şir, bi ri ye ner, bi ri ye ni lir. As lo lan yağ lı gü reş kis pe ti ni gi yip, Er mey da nı Kırk pı nar’a çık mak ve bu ra da gü reş mek tir: Bu şe ref her peh li va na ye ter.
“Mey dan da, Alî gü cüy le gay ret gi ye riz; Mey dan dan uzak la şın ca gur bet gi ye riz. Yen sek de, ye nil sek de şe ref tir, yol cu. Yıl dan yı la Kırk pı nar’da kis pet gi ye riz.”
(BE VII 18)
Kırk pı nar
“Kırk pı nar II” baş lık lı dört lük te, mekân yi ne «Er mey da nı Kırk pı nar»dır. Ama dört lü ğün ko nu su bu mey da na di kil miş olan Kurt de re li Meh met Peh li van (18641939)’ın hey ke li dir. Şai rin, hey ke le ba kıp in ce le yen le rin sor ma sı muh te mel bir su -ale, ken di li ğin den ce vap ver di ği gö rül mek te dir. Şa ire gö re Kurt de re li’nin kim ve ya ne re li ol du ğu önem li de ğil dir. Türk Mil le ti, “mey dan la ra yi ğit le ri ni sür dü ğü gün den be ri, dün ya de nen er mey da nı nı boş bı rak ma mış tır. Gü reş tak vi mi nin her mev si min -de mil le tin bağ rın dan bir Kurt -de re li doğ muş tur. Şa ir, Kurt -de re li Meh met Peh li van’ı tem sil eden hey ke lin bü tün Türk peh li van la rı nı, bü tün Türk yi ğit le ri ni tem sil et ti ği ni ih sas et miş tir:
“Hay ran ba ka rak, sor ma: “Bu hey kel, ne re li?” Mey dan la ra mil le tim, yi ğit ler sü re li,
Dünyâ boş kal ma mış... gü reş tak vi mi nin Doğ muş her mev si min de bir Kurd de re li!” (BE VII 32)
Sonuç
Ârif Ni hat As ya, yü zü dış dün ya ya, ta bi ata, kâina ta dö nük bir şa ir dir. Şi ir le ri, in -san la mekân ara sın da ki çok yön lü mü na se be tin te za hür le ri ne ze min teş kil eder. Mekân, onun şi ir le rin de asıl mânâsı nın dı şı na çı kar, üze rin de mey da na ge len in san fa ali ye ti doğ rul tu sun da ye ni mânâlar ka za nır. Hat ta, ka zan dı ğı bu ye ni mânâ, mekâ-nı baş lı ba şı na bir de ğer hâli ne yük selt tir.
Ârif Ni hat As ya, için de ya şa dı ğı dün ya ya ve mekâna, özel lik le ro man tik an la yış doğ rul tu sun dan ba kan ve ya şa dı ğı kâinâtı bu açı dan de ğer len di ren bir şa ir dir. Onun mekâna ve çev re ye ba kış ve de ğer len di ri şi kuv vet li bir ta rih dü şün ce si ve men su bi yet şu uru ze mi nin de ken di ni gös te rir. Ya şa dı ğı ve yaz dı ğı çev re yi his si yat ve şah si -ye ti nin bir par ça sı gi bi gör müş ve mil le ti adı na sa hip le ne rek te ren nüm et me yo lu na git miş tir. Sı ra dan coğ rafî çev re un sur la rı nın, onun şii rin de ta rih, men su bi yet, sa hip len me ve yü celt me duy gu la rı va sı ta sıy la asıl de ğer le ri nin üze rin de bir de ğer yük le -ne rek es te tik ze min de şi iri ya pan un sur lar hâli -ne dö nüş me si söz ko nu su dur.
Edir ne Ârif Ni hat As ya’nın şii rin de en ge niş şe kil de yer alan va tan coğ raf ya sı, baş ka bir ifa dey le va tan kâina tı dır. Gi dip gez di ği, ge zip gör dü ğü, gö rüp ya şa dı ğı her ye ri dü şür dü ğü bir mü na se bet le şi iri nin dün ya sı na dâhil eden Ârif Ni hat As ya, bu ge niş coğ raf ya için de sa de ce Edir ne’ye müs ta kil bir “ka si de” yaz mış tır. Şai rin Edir -ne’ye yö ne lik dik kat le ri ne, Edir ne’de ki mi marî eser le ri idrâki ne, bil has sa ca mi le re ba kı şı na ke sif bir he ye can duy gu su nun eş lik et ti ği gö rü lür. On da ki he ye can de rin li -ği, bir ba kı ma ta rihîlik ta ra fı nı da ak set ti rir. Edir ne ay nı za man da şai rin na za rın da
bağ rın da ba rın dır dı ğı ta rihî ve be diî (es te tik) mi ras ile mu kad des bir bel de dir. Bu na ila ve ten Edir ne şa ir için hak kın da “ka si de” ya zı la cak ka dar önem li ve de ğer li bir va tan kâina tı dır. Edir ne çev re si ve ta bi at gü zel lik le riy le in sa nı, şa iri cez be den bir dün -ya cen ne ti dir.
Ârif Ni hat As ya, Edir ne’yi ta rih, coğ raf ya, mi marî, in san ve ce mi yet ha ya tı ze min le rin de, il ha mı nın ve çağ rı şım la rı nın yö nelt ti ği her ve si le ile şii rin de iş le miş ve gü zel lik ya rat ma da ba şa rı ile kul lan mış tır. Edir ne şeh ri nin şi ir de yük len di ği mânâ ile va tan -laş ma sı, kut sal lı ğa bü rün me si, için de ya şa na cak ve “uğ ru na ölü ne cek de ğer” hâli ne gel me si Ârif Ni hat As ya’nın şi ir le rin de vu ku bu lan bir lisânî ve be diî ha di se dir.
KAY NAK LAR
Aktaş, Şe rif, (1998) Ye ni leş me Dö ne mi Türk Şi iri ve An to lo ji si 2 (1920-1940), An ka ra: Ak çağ Ya yın la rı.
Asya, Ârif Ni hat, (1976), Bü tün Eser le ri: Şi ir lerII Dua lar ve Âmin ler, İs tan bul: Ötü ken Ya -yı ne vi.
——, (1999), Bü tün Eser le ri: Şi ir ler-III Kök ler ve Dal la r I, Al tın cı Ba sım, İs tan bul: Ötü ken Ya yı ne vi.
——, (1976), Bü tün Eser le ri: Şi ir ler-IV Ses ve Top rak, Al tın cı: İs tan bul: Ötü ken Ya yı ne vi. Bakiler, Ya vuz Bü lent, (2006), “Çe şit li Özel lik le riy le Arif Ni hat As ya”, Ârif Ni hat As ya, Edi
tör: Nev zat Kö soğ lu, İs tan bul: Kül tür ve Tu rizm Ba kan lı ğı Kü tüphâne ler Ge nel Mü dür lü -ğü Ya yın la rı, 301-309
Eyice, Semavi, (1994), “Edir ne–Mi marî” TDV İslâm An sik lo pe di si, C. 10, İs tan bul: Tür ki ye Di ya net Vak fı Ya yın la rı, s. 425–442.
Kaplan, Meh met, (1975), Cum hu ri yet Dev ri Türk Şi iri, 2. Bas kı, İs tan bul: Dergâh Ya yın la rı. Özarslan, Er sin, (2005), “Ârif Ni hat As ya’nın Şi ir le rin de Dış Dün ya: Ta rihî Coğ raf ya ve Şe -hir Te za hür le ri”, Ata türk Üni ver si te si Tür ki yat Araş tır ma la rı Ens ti tü sü Der gi si, 12/28 (Güz 2005) 145-175.
——, (2006), “Ârif Ni hat As ya’nın Şi ir le rin de Va tan Coğ raf ya sı Ke sit le ri”, Ârif Ni hat As ya, Edi tör: Nev zat Kö soğ lu, İs tan bul: Kül tür ve Tu rizm Ba kan lı ğı Kü tüphâne ler Ge nel Mü -dür lü ğü Ya yın la rı, 265-289.
Yıldız, Saa det tin, (1997), Ârif Ni hat As ya’nın Şi ir Dün ya sı, İs tan bul: Millî Eği tim Ba kan lı ğı Ya yın la rı.
