1Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ö¤retim Üyesi.
Some Observtions About Social Life in Tuzla and Around The
City in The Last Decade of 19th, 20th Century (1878-1883)
Tufan GÜNDÜZ
1ÖZET
Bu çal›flmada, günümüzde Bosna Hersek Cumhuriyeti’nde yer alan Tuzla, Bijeljina ve Srebrenica fler’iyye sicillerine dayanarak Tuzla flehri ve çevresinin XIX. yüzy›l›n sonlar›nda sosyo-ekonomik durumunu ortaya konmaktad›r. Sicillerde yer alan kay›tlara göre Müslümanlar ile gayrimüslimler aras›nda herhangi bir çat›flma görülmemektedir. Adi suç oran› son derece düflüktür. Evlenme kay›tlar›na göre daha çok, d›fl evlili¤in yap›ld›¤› görülmektedir. Ortala insan ömrü 45-50 yafl olarak hesaplanm›flt›r. Baz› han›mlar›n, ikinci evlilik yapt›¤› görülmektedir. Boflanma nedenleri genel-likle karakterlerin uyuflmamas› ve geçimsizlik olarak gösterilmektedir. Ailelerin sahip oldu¤u çocuk say›s› ortalama 2’dir. Boflnaklar, geleneksel Boflnak isimlerinin yan› s›ra Türkçe kökenli isimler de tafl›maktad›r.
Anahtar Kelimeler: Bosna-Hersek, Tuzla, Bijeljina, Srebrenica, fier’iyye Sicili, Boflnak.
ABSTRACT
This work is about the socio-economic life of Tuzla and its vicinity at the end of 19th century based on Ser’iyye records of Tuzla, Bijeljina and Srebrenica that locate in Republic of Bosnia-Herzegovina. According to these records, there was no conflict between Muslims and non-Muslims in this region. Moreover, even the rate of simple offences was very low. According to the marriage records, exogamy was common. In addition to these, the average human life was estimated 45 and 50 years. The reasons of divorce were unmatched characters and inability to get on with with each other. The families generally had two kids. Bosnians were given Bosniac name as well as Turkish names.
Girifl
fier’iyye sicilleri, fler’iyye mahkemesinin görevleri aras›nda bulunan yarg›lama, tereke taksimi, çeflitli evrak›n onaylanmas› gibi pek çok konuyla ilgili olarak mahkemece yap›lan ifllemlerin kay›tlar›n›n tutuldu¤u defterlerdir. Bu yönüyle mahkemenin kuruldu¤u zaman tutulan kay›tlar› ihtiva etmesi bak›m›ndan da son derece de¤erlidir. Buna ilave olarak günümüzde noterler taraf›ndan yerine getirilen baz› evrak›n tasdiki veya geçerlik süresinin sonland›r›lmas› ile çeflitli hususlarda akdedilen borçlanma senetlerinin düzen-lenmesi ve kayda al›nmas› da mahkemenin görevi oldu¤undan defterlerde bu tür kay›tlara da rastlamak mümkündür. Üstelik bunlar›n hukukî kay›tlar olmas› sebe-biyle do¤rulu¤u tart›flma götürmeyecek kadar kesin olup, son derece güvenilir belgelerdir.
Osmanl› Devleti’nin fiilen hâkim oldu¤u bütün topraklarda ‹slam muhakeme usûlü tatbik edildi¤inden kaza merkezlerinde görev yapan kad›lar Osmanl›lar›n da mensubu bulundu¤u Hanefî mezhebinin içtihatlar›na göre hüküm verirlerdi. Bununla birlikte kaza merkezlerinde kurulan mahkemeler her türlü ceza davas›n› hükme ba¤lamaktan uzak idiler. A¤›r ceza gerektiren suçlar daha çok merkeze havale edildi¤inden, küçük kad›l›klar daha çok olay mahallinin keflfi gibi kriminal hususlara bak›yorlar, bulgular›n› davaya bakan as›l mahkemeye gönderiyorlard›. Küçük çapl› olup mahallinde çözümü mümkün olan konular ise kaza merkezinde görülüyor, daha çok yasaklama, engelleme, kay›t alt›na alma, tespit yapma gibi disiplin cezalar› veriyorlard›. Bu yönüyle küçük kaza merkezlerinde a¤›r ceza gerektiren suçlara dair davalara rastlanmamas›n›n nedeninin, sadece, mahke-menin görev sahas› ile ilgili oldu¤unu belirtmek gerekir.
Sosyal tarih araflt›rmac›lar› aç›s›ndan gerçekten önemli kaynaklar durumun-da olan fler’iyye sicillerinin son durumu ile ilgili bilgilerimiz maalesef yeterli de¤ildir. Türkiye’de yap›lan envanter ve koruma-kurtarma çal›flmalar›n›n bir net-icesi olarak flehir merkezlerinde özellikle müzelerde korunmakta olan fler’iyye sicillerinin Ankara’da bulunan Millî Kütüphane’de toplanmas› sa¤lanm›fl ve bu vesile ile binlerce fler’iyye sicili araflt›rmac›lar›n istifadesine sunulmufltur. Buna karfl›l›k, Osmanl› hâkimiyetinde kalm›fl olan ve bugün ayr› birer ba¤›ms›z devlet durumunda bulunan ülkelerdeki Osmanl› evrak› konusunda tespit ve envanter çal›flmalar› Türkiye aç›s›ndan son derece yavafl ilerlemekte, hatta bu durum daha çok gönüllü araflt›rmac›lar›n tespiti ve yay›n› ile s›n›rl› kalmaktad›r. Vaktiyle Sofya Millî Kütüphanesi (Özkaya, 1980: 22) ve Saraybosna Arflivi’nde
(Nagata-Nagata, 1999: 691) yer alan fler’iyye sicillerinin tan›t›m› yap›lm›flt›r. Ancak özel-likle Balkan flehirlerindeki arflivlerde, bu tür defterlerinin varl›¤› tahmin edilmek-le beraber bu yönde ciddî araflt›rmalar yap›lmam›flt›r. Tuzla Kantonu Arflivi’nde yer alan defterlerin varl›¤› ise her ne kadar Bosna-Hersek için bilinen bir durum ise de ilk defa olarak bizim yapt›¤›m›z bir çal›flma ile Türkiye’de de duyurula-cakt›r (Gündüz, 2008). Tuzla Kantonu Arflivi’nin sayg›de¤er müdürü ‹zet fiabotiç’in verdi¤i bilgilere göre, Mostar flehrinde de bu defterlerden bulunmakta imifl.
Bugün Tuzla Kantonu Millî Arflivinde Tuzla ve çevresini ilgilendiren Osmanl› idaresi ve sonras› dönemden kalma pek çok arfliv belgesinin yan› s›ra Tuzla, Bijeljina ve Srebrenica’ya ait 10 adet fler’iyye mahkemesi defterleri muhafaza edilmektedir. Bunlardan 1, 2, 3 numaral› defterler Srebrenica’ya ait olup, ne yaz›k ki bu defterlerin her biri hem bafl hem de son k›s›mlar›ndan eksik-tir. Bununla birlikte bu üç defterin kay›t üslubu bak›m›ndan flimdiye kadar rast-lan›lan defterlerden küçük farkl›l›klar bulundu¤unu, özellikle tereke kay›tlar›nda müteveffan›n yafl›n› belirtmifl olmas›n›n, ölüm yafl ortalamalar›n›n hesaplanmas› bak›m›ndan çok önemli oldu¤unu belirtmekte yarar bulunmaktad›r.
Tuzla flehrine ait oldu¤u anlafl›lan 4, 5, 6 ve 7 numaral› defter parçalar› ise en eski kay›tlar› içermekle beraber ne yaz›k ki sadece birer yapraktan ibarettir-ler. 1645 y›l› olarak tarihlendirilen bu defter parçalar›n›n devam› ise ne yaz›k ki flimdilik elde de¤ildir.
8 numaral› defter Bijeljina flehrine ait olup defterin bafl› ve sonu tam olup tereke ve mirasa dair ifllemleri ihtiva etmektedir. Tuzla flehrine ait olan 9 ve 10 numaral› defterler de tam olup çeflitli kay›tlar› ihtiva etmektedirler. Bu k›sa bil-gilerden sonra Tuzla ve çevresinde gündelik hayata dair tespitleri afla¤›daki bafll›klar alt›nda incelemek istiyoruz.
Evlenme
fier’iyye sicillerinin araflt›rmac›lara tan›d›¤› en önemli imkân aile hukuku ve ailenin hayat›na dair çok zengin kay›tlar sunmas›d›r. Bu cümleden olarak Tuzla’ya ait defter parçalar›nda dört adet evlenme ile ilgili Arapça kay›t bulun-maktad›r. Bu kay›tlar›n üçünde evlenen kiflilerin baba ad›n›n “Abdullah” olmas› dikkat çekicidir. Çünkü “Abdullah” ad› ‹slamiyeti kabul eden kiflilerin kay›tlar› tutulurken kiflilik haklar›na müdahale edilmemesi ve geçmifline dair bir ça¤r›fl›m olmamas› için baba ad› yerine yaz›lan bir isimdir Bu üç kay›ttan hareketle Bosna
Bölgesindeki ‹slamlaflma süreci ile ilgili fikir yürütmenin güçlü¤ü ortada ise de özellikle evlilik akdinde Müslüman kad›n›n, gayrimüslim biriyle evlenmesinin dinî bak›mdan uygun olmamas› sebebiyle böyle bir durumun yaflanm›fl olmas› hat›ra gelmektedir. Nitekim Srebrenica’ya ve Bijeljina’ya ait defterlerde tespit edilen 63 adet evlenme kayd›n›n hepsinde Müslüman kad›n yine Müslüman bir erkekle evlenmektedir. Keza gayrimüslim bir kad›n›n, Müslüman bir erkek ile evlendi¤ine dair kay›t da bulunmamaktad›r.
Ahmet Cevdet Pafla’n›n “Tezakir” adl› eserinde XIX. yüzy›lda Boflnaklar aras›ndaki evlenme âdetlerine dair verdi¤i bilgilere göre (Cevdet Pafla 1991: 24-25), her ne kadar ulema karfl› ç›ksa da Boflnak k›zlar› ile erkekleri evlenmeden önce tan›fl›yorlar, arkadafll›k yap›yorlar, evin avlusunda, kap› önünde veya bahçede -elleri birbirine de¤memek flart›yla- uzun uzun sohbet ediyorlar; ailelerin de gözetiminde gerçekleflen bu uzun tan›flma ve arkadafll›ktan sonra evlili¤e karar veriyorlard›. Buradan, evlenme ça¤›ndaki k›zlar›n evlenme hususunda tercihlerini dile getirebilecek ve eflini seçebilecek durumunda oldu¤unu, yani di¤er ‹slam memleketlerindeki hemcinslerinin aksine, efllerini seçmede söz sahibi olduklar› sonucu ç›kar›labilir. Bununla birlikte, bütün evlilik-lerin ayn› mahalle veya ayn› köy gibi dar çevrede gerçekleflti¤ini söylemek güçtür. Kay›tlardan anlafl›ld›¤›na göre farkl› mahallelerde, köylerde veya flehirlerde yaflayan kifliler aras›nda da evlilik gerçekleflmektedir. Bu husus, her ne kadar Boflnak k›zlar›n›n eflini seçme flans› daha yüksek ise de t›pk› Türkler aras›nda oldu¤u gibi “görücü usûlünün” (yani evlenme ça¤›na gelmifl olan bir k›z›n, evlenme ça¤›ndaki bir erke¤in ailesine tavsiye edilmesi, onlar›n k›z› görüp be¤enmesi) bulundu¤unu tahmin etmemize yol aç›yor. Keza, akraba evlili¤inin de tasvip edilmedi¤i bilinmektedir. Nitekim özellikle köylerde d›fl evlili¤in yayg›n oldu¤u görülmektedir. Srebrenica defterlerinde tespit olunan 29 adet evlen-meden sadece 8 adedi ayn› köy veya mahalleden kifliler aras›nda gerçekleflmifl olup 21 evlilik farkl› iki köyde yaflayan k›z ve erkek aras›nda gerçekleflmifltir. Buna mukabil, Bijeljina defterinde bulunan 34 adet evlenme kayd›n›n sadece 5 adedi farkl› köylerde yaflayanlar aras›nda, 1 adedi ayn› köyden 28 adedi ise ayn› mahalleden kifliler aras›nda gerçekleflmifltir. Bu husus, ayn› mahalleden evlili¤in yayg›n olarak gerçekleflti¤i Yanya’n›n kalabal›k nüfusa sahip olmas›ndan kay-naklanmaktad›r. fiu halde Cevdet Pafla’n›n, Boflnak k›zlar›n›n efl seçimi ile alakal› olarak anlatt›¤› geleneklerin özellikle nüfusu kalabal›k olan flehir ve kasa-balarda yürümekte olan bir gelenek oldu¤unu savunulabilir.
olarak güz (sonbahar) ve bahar aylar›na tekabül etmesinin ziraat hayat›na ba¤l› bir durumdan kaynakland›¤› savunulabilir.
Kay›tlardan, Srebrenica ve Bijeljina’da evlenen bayanlardan baz›lar›n›n ikin-ci evliliklerini yapt›klar› tespit olunmaktad›r2. Bu hususta onlar›n, daha önceki efllerinden bofland›klar›ndan m› yoksa efllerinin vakitsiz ölümünden mi kay-nakland›¤›n› tespit imkân›m›z bulunmamaktad›r.
Öte yandan, incelenen kay›tlar içinde çok efllili¤in varl›¤›na dair hiçbir bilgi bulunmamaktad›r. Bu husus Boflnaklar›n, ‹slam hukuku cevaz verdi¤i hâlde çok efllili¤i benimsemediklerinin bir göstergesidir.
Boflanma
Defterlerde, Srebrenica’da 1, Bijeljina’da ise 6 adet boflanma kayd› bulun-maktad›r3. Boflanma nedeni olarak sadece “uyuflmazl›k” ve “geçimsizlik” husus-lar›n›n gerekçe gösterildi¤i; bu kay›tlar›n as›l amac› boflanma nedenlerinin ortaya koyulmas›ndan ziyade, kad›n›n hukukî ve sosyal durumunu belirlemekte-dir. Bu yüzden bu tür kay›tlar kad›n›n kocas›ndan almas› gereken maddî karfl›l›klar›n çözüme ulaflt›r›ld›¤›ndan baflka çok fazla detay içermemektedir.
Ortalama ‹nsan Ömrü ve Ölüm
Ölümlere dair bilgileri, bütünüyle tereke kay›tlar›na dayand›¤›ndan, ne yaz›k ki ölüm nedenleri hakk›nda herhangi bir bilgi bulunmamaktad›r. “Allah’›n emri” ve “ecel” ifadelerinden ölümün normal flartlarda gerçekleflti¤i anlafl›lmaktad›r. Keza askerlik esnas›nda vefat edenlerin durumu hakk›nda “flehit” ifadesine yer ver-ilmektedir. Ancak bu hâlde bile kiflinin bir savafl veya çat›flmada m› yoksa hastal›k sebebiyle mi vefat etti¤i hususu aç›k de¤ildir. Defterlerin ihtiva etti¤i 5 y›ll›k süreç içinde mahkemeye intikal eden sadece bir adet cinayet bulunmakta olup o da aslen Saraybosnal› bir flahs›n bilinmeyen kiflilerce öldürülmüfl olmas›d›r4.
Srebrenica defterlerinde yer alan tereke kay›tlar›nda ölen kiflinin yafl›n›n yaz›lm›fl olmas›n›n di¤er sicillerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda benzersiz bir durum oldu¤u 2 Baz› örnekler için bkz. Srebrenica fieriyye Sicili nr. 1, s. 5, 11, 14, 16, 17, 24.
3 Srebrenica fier’iyye Sicili nr. 1, s. 3; Bijeljina fier’iyye Sicili nr. 8, s. 33, 36, 182, 184, 185, 186. 4 Bijeljina fier’iyye Sicili nr. 8, s. 12.
ortadaysa da ortalama ömür hesaplamas› için yeterli say›da kay›t yoktur. Bununla birlikte mevcut kay›tlardan hareketle baz› tahminler yap›labilir. Srebrenica defter-lerindeki verilere göre ölüm yafl aral›¤› 2,5 ilâ 80 aras›nda de¤iflmekte olup, bun-lardan baflka 5 kifli 60, 1 kifli 55, 1 kifli 50, 4 kifli 30, 1 kifli ise 28 yafllar›nda iken vefat etmifllerdir. En küçük ve en büyük de¤erler ç›kar›ld›ktan sonra ortalama ölüm yafl›n›n 38-54 aras›nda oldu¤u hesaplanabilmektedir5. Di¤er taraftan, Bijeljina defterinde yer alan yaklafl›k 200 tereke kayd›n›n neredeyse yar›s›nda henüz reflit olmam›fl (yani 0-15 yafllar›nda) çocuklar›n varl›¤› tespit olunmaktad›r. Bu durumda iki tahmin akla gelmektedir: Birincisi, terekesi taksim edilen kiflilerin yar›ya yak›n› en iyimser tahminle 30-40 yafl aral›¤›nda vefat etmifl olmal›d›r. Çünkü her ne kadar tam olarak bilinmiyorsa da evlenme yafl›n›n ortalama, 20-25 yafl aral›¤›nda oldu¤u düflünülürse kifli 30-40 yafllar›nda vefat etti¤inde, babas›ndan intikal eden miras› kendi bafl›na yönetemeyecek kadar küçük yaflta çocu¤unun kalm›fl olmas› normal olabilir. ‹kinci tahminimize gelince bahsi geçen kiflilerin bir bölümü, geç yafllarda çocuk sahibi olmufl olabilirler. Bu durumda onlar 50-60 yafl aral›¤›nda vefat etmifl olsalar bile henüz reflit olmam›fl çocuklara sahip olmalar› normal olabilir6. Bütün bu veriler birlikte göz önüne al›nd›¤›nda Srebrenica defterlerine dayanarak elde etmeye çal›flt›¤›m›z ortalama insan ömrünün 1878-1883 y›llar› aras›nda 38-54 yafl aral›¤›nda oldu¤u yolundaki tah-minimiz flimdilik güçlü bir tahmin olarak kalacakt›r.
Çocuk Say›s›
Tereke kay›tlar›nda çocuk say›s› 0-5 adet aras›nda de¤iflmektedir. Ancak genel olarak 2-3 çocu¤a sahip olundu¤unu, bu durumun gayrimüslimler içinde da ayn› oldu¤unu söylemek gerekir. 4 ve daha fazla çocu¤a ise nadiren rastlan›lmaktad›r7. Oysa ayn› yüzy›lda Anadolu flehirlerinde ortalama 3 ve bazen 4 çocuk oldu¤u yer yer çocuk say›s›n›n 6-8 aras›nda de¤iflti¤i görülmektedir8. Günümüzde de Boflnak ailelerinde ortalama, 1 çocuk oldu¤u görülmektedir. fiu hâlde bu durum sadece ekonomik de¤il sosyokültürel nedenlere de dayanmaktad›r.
5 Bilimsel istatistiksel hesaplamalar yap›ld›¤›nda, % 95 Güven Aral›¤› kuruldu¤unda ortalama insan ömrünün 38-54 yafl aral›¤› oldu¤u hesaplanm›flt›r.
6 60 yafl›nda iken vefat eden bir flahs›n çocu¤una vasî tayin edilmesine bakarak geç yafllarda da çocuk sahibi olun-du¤u görülmektedir. Srebrenica fier’iyye Sicili, nr: 3, s. 26.
7 Bijeljine fier’iyye Sicili, nr. 8, s. 180.
8 Antep örne¤i için bkz. ‹smail K›vr›m, XVII. Yüzy›lda Gaziantep fiehrinde Ailenin Oluflumu (1650–1700), Türkiyat Araflt›rmalar› Dergisi, say› 22 (Güz 2007), s. 385.
Öte yandan kay›tlarda, aslen Avusturya vatandafl› olan kiflilerin mahkemeye müracaat ederek gayrimüslim cemaatinden nesebi belli olmayan iki çocu¤a dair evlat edinme ifllemi yapt›rd›klar› görülmektedir9.
‹simler
Defterlerde geçen flah›s adlar› geleneksel Boflnak isimlerini yans›tmaktad›r. Yayg›n olarak görülen isim Salko’dur. Meho, Muyo, Mahmud, Süleyman, Sinan, Muhammed, Fatima, Mustafa, Hasan, Hüseyin, Hüso, Osman, Habibe, Bahara, Penbe, Ömer, Mehmet, Ahmet, Selim, Hamza gibi geleneksel Müslüman isim-lerinin yan› s›ra ‹bifl, Yaflar, Turgut gibi sadece Türkler taraf›ndan kullan›lan Türkçe isimlerin varl›¤›na da tesadüf edilmektedir. Bu tür isimlerin günümüzde de yayg›n olarak kullan›ld›¤› en zengin isimler arflivi olan telefon rehberinden de tespit olunmaktad›r.
Di¤er taraftan, flah›s isimlerinde kiflinin fizikî durumunu veya bir özelli¤ini tan›mlayan lakaplara hemen hemen hiç rastlan›lmamaktad›r.
‹ktisadî Durum
Tereke kay›tlar›nda taksimi yap›lan mallar›n o s›rada rayiçte olan fiyatlar› da ç›kar›lmaktad›r. Bu husus, kendi flartlar› içinde kiflilerin sahip olduklar› mallar›n ortalama de¤erlerini tespite imkân tan›d›¤› gibi tahminî zenginlik ölçüsü hakk›nda da bir fikir verebilir. Bununla birlikte yüzlerce tereke kayd›n›n incelenmesinin, bu makalenin s›n›rlar›n› zorlayaca¤› belli oldu¤undan flimdilik bundan sarf›nazar etmek gerekiyor. Bununla birlikte ticaret erbab›n›n geride b›rakt›¤› mallara nazaran daha varl›kl› olduklar›, buna paralel olarak çocuk say›lar›n›n da fazla oldu¤u görülmektedir. Ortalama Boflnak ailelerde ise koyun, inek, at gibi iktisadî önemi haiz hayvanlar›n oldukça az, ekilebilir arazilerin son derece küçük oldu¤u görülmektedir.
Müslüman-Gayrimüslim ‹liflkileri
Tuzla, Srebrenica ve Bijeljina’ya ait defterlerde Müslümanlar ile gayrimüslim-lerin aras›nda meydana gelen herhangi bir çat›flmaya dair bir kay›t bulunma-maktad›r. Bu durum, onlar›n Osmanl› idaresi alt›nda sakin bir hayat sürdüklerine kan›t olabilir. Bununla birlikte sadece bir kay›tta, 1875’de yaflanan savafl nedeniyle baz› S›rplar›n köylerini terk etmesi yüzünden hayvanlar›n›n bafl›bofl kalmas› üzerine vilayet sand›¤› taraf›ndan mallara el konularak talip olanlara sat›lmas› yoluna gidilmifltir. S›rplar›n, üç y›l sonra köylerine dönmesi ve mallar›n›
talep etmeleri üzerine, köylüler bunlar› sat›n ald›klar›n› gerekçe göstererek iade etmek istememifller; S›rplar ancak merkezî hükümetin deste¤i ile mallar›na kavuflabilmifllerdir. Ola¤anüstü flartlar›n bir sonucu olan bu olay›n d›fl›nda her-hangi bir çat›flmadan söz etmek mümkün görünmemektedir.
Bu arada, gayrimüslimlerin de t›pk› Osmanl› Devleti’nin hâkim oldu¤u di¤er memleketlerde oldu¤u gibi Bosna-Hersek’te de ‹slam muhakeme usûlüne göre muhakeme olduklar›n› ve miras› yine bu usûlle paylaflt›klar›n› ifade etmek gerekir.
Öte yandan Bosna-Hersek’te, Yahudi kökenli kiflilere de tesadüf edilmektedir. Daha çok ticaretle u¤raflan bu unsurun de¤iflik ülkelerde yaflayan soydafllar›n›n aksine Bosna-Hersek’te mülk sat›n al›yor olmalar› dikkati çekmektedir.
Sonuç
Görülüyor ki Tuzla, Bijeljine ve Srebrenica’ya ait olan defterler say› bak›m›ndan az, belge bak›m›ndan s›n›rl› olmas›na ra¤men sosyo ekonomik ve kültürel tarihi aç›klama için k›ymetli verilere sahiptir. ‹ncelenen bölgede Müslim ve gayrimüslimlerin iç içe yafl›yor olmas›na ra¤men kar›fl›k evlili¤e rastlanma-mas›n›n dinî etkilerden kaynakland›¤› aç›kt›r. S›n›rl› say›da da olsa vefat eden-lerin yafllar›na dair bilgiler verilmesi, son derece öneme haizdir. Benzer kay›tlar-dan daha fazla elde edilmesi ortalama insan ömrünün hesaplanmas›nda önem-li bir ilerleme sa¤layabilecektir. Mahkeme kay›tlar› geleneksel Boflnak hayat›na dair tespitler yap›lmas›na da imkân tan›maktad›r. Öte yandan tereke kay›tlar›nda paylafl›ma tabi tutulan arazilerin s›n›rl› olmas› Tuzla, Srebrenica ve Bijeljina Bölgesindeki tar›m alanlar›n›n darl›¤› ile de do¤rudan alakal›d›r.
KAYNAKLAR
CEVDET PAfiA (1991): Tezakir (21-39), neflreden Cavid Baysun, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay›n›.
GÜNDÜZ, Tufan (2008): Tuzlanski, Bijeljinski i Srebreni_ki Sid_il (1641-1883), Tuzla (Bosna-Hersek), Tuzla Kantonu Arflivi Yay›n›.
NAGATA, Yuzo – NAGATA, Maçiko (1999): Saraybosna fier’iyye Sicilleri Üzerinde Bir ‹nceleme, XII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara, c. III. s. 691.
ÖZKAYA, Yücel (1980): “Sofya Millî Kütüphanesi National Biblioteque’deki fier’iyye Sicilleri”, Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, Ankara, c. XIII, s. 22.
Tuzla Kantonu Arflivi’nde bulunan fier’iyye Sicilleri No: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.
