Kapudan-ı Derya Çeşmeleri

/¿/L(

İstanbul'da, Kasımpaşa Deniz Hastahanesinin üst başın­ daki Cezayirli Gazi Hasan Paşa çeşmesinin girift yazılı tarih kitabesi. Bu tarih manzumesi şair Rüşdî'ye aittir ve makalenin sonunda metni verilmiştir. - Thehighly ornate date inscription on the Gazi Hasan Pasha of Algiers fountain above the Kasimpasa Naval Hospital in Istanbul. The date verse inscription as composed by the poet Rusdi and the text is given at the end of the article.

*

: à -J4TV

m

I

KAPUDAN-I DERYA ÇEŞMELERİ

Yazı ve fotoğraflar : Osman ÖNDEŞ

Ülkemizin her köşesinde ata yadigârı bir su me­ deniyeti yaşamaktadır. Sebiller, çeşmeler, ku­ yular, su yollan, bu medeniyetin emsalsiz ör­ neklerini meydana getirmektedir. Özellikle İs­ tanbul'da yapılmış olan çeşmeler, su ile sanatın ve mimarî görüşün nasıl şekillendiğini göster­ mesi bakımından büyük bir değer taşımaktadır. Çeşmeler, mimarî üslûpları ile hangi devre ait olduklarım belli ettikleri gibi, kitabe manzume­ lerindeki hikâyeleri ile de yapanı, yapılış tari­ hini ve manzumeyi yazan edebiyatçıyı işaret et­ mektedir.

Çeşmeler, genel mimarî yapılarıyla çağlarının modasına uymuşlarsa da, sadece bahriyelilerin inşa ettirdikleri çeşmelerde gemilere ait işaret­ ler taşa kazılmıştır.

İstanbul Çeşmeleri üzerine yapmış olduğum ça­ lışmalar sırasında, tesbit ettiğim 800 çeşmeden sadece denizcilere ait olanların, bir tanesi istis­ na edilirse, hepsinde bu alâmetlere tesadüf et­ tim.

özellikle Kapudan-ı Derya Cezayirli Haşan Pa- şa'nın su ile hayrat yapma tutkusunun, ayrıca bu hizmetinin Kasımpaşa ile Büyükdere semt­ lerinde toplanmasının derin bir mânâsı bulun­ maktadır.

Kasımpaşa asırlar boyunca Türk denizciliğinin merkezi olmuş, tersanesi, gemi çekek yerleri, kışlaları ve denizci ailelerin iskân mahalleriyle gelişip büyümüştür.

Kasımpaşa’daki Kaptan’ı Derya Haşan Paşa çeşmesinin bugünkü durumu. - The admiral Hasan Pasha fountain at Kasimpasa as it stands today.

Gazi Hasan Paşa çeşmesinin ayna taşında Kaptan-ı Derya kadırgasının kıç aynasını gösteren fenerli, çıpalı ka­ bartma. - Relief with lantern and anchor stock showing the stern of the Admiral's galley, from the same stone as the Gazi Hasan Pasha fountain.

Büyüükdere, donanmanın olduğu kadar, ticaret gemilerinin de bir demirleme mahalli, fena ha­ valarda Karadeniz'e çıkmadan önce barınak li­ manıydı, hâlâ da öyledir.

Türk-islâm mimarî abideleri arasında, başlıba- şına çok köklü bir teknik mahareti ve medeni­ yeti işaret etmesine rağmen, çeşmeler, yanıl­ mıyorsam, en ağır tahribata uğrayan eserlerdir. Örnekleri az olduğundan, denizcilerin yaptırdığı çeşmeleri takdim ederken, küçük bir himmetle bu emanetleri kurtarabileceğimiz inancımı da belirtmek isterim.

KAPUDAN-I DERYA

KÜÇÜK HÜSEYİN PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa'da, Deniz Hastahanesi yokuşunun alt başına karşı düşen duvardadır. Suyu vardır. Çeşme aynası üç ambarlı bir kalyonun kıç fe­ nerlerini canlandıran kabartmalarla bezenmiş olup bir diğer bahriyeli çeşmesi olduğu böyle- ce de anlaşılır. Maalesef, bu esere de sahip çı­

kan yoktur. Eserin, teknesi ve seki taşları par­ çalanmış yok edilmiş, geriye sadece ayna taşı ve kitâbesinin meydana getirdiği bir silme kal­ mıştır. Yontma taş ve horasan örülü haznesi sağlamdır. Ne acıdır ki, P.T.T. idaresi haznesi üzerine bir posta kutusu mıhlamıştır. Taşınmaz eski eserlerde ve etrafında yapılacak inşaat ve bu eserlerin korunmasına ait kanun ve hüküm­ lere rağmen, bir aldırmazlık hüküm sürmekte­ dir.

Çeşmenin musluğu çalınmıştır, suyu kesilmiştir. Nefis bir talikle yazılmış olan kitâbesi şöyledir:

Bahr-i ihsan-ü mürüvvet Kapudan Pâşâ kim / Yaptı bu çeşmeyi tevfika erip Mevlâdan / Cev­ herin beyt ile târih-i letâfet-bahşî / Aktı mîzâb-ı kemâl-i kalem-î ihyâdan / Mâ-i zemzem gibi iç âb-ı revân-ı sâfı / Hasaneyn aşkına ayn-i Hü­ seyin Pâşâdan / 1212 (1798)

KAPUDAN-I DERYA

CEZAYİRLİ GAZİ HAŞAN PAŞA ÇEŞMESİ

Beşiktaş'ta, Kılıçali Mahallesinde, Yahya Efendi

Dergâhı içindedir. Suyu kesilmiştir, musluğu yıllardır kayıptır ve bakımsız bir haldedir. Çeş­ menin ayna taşı ve kitabe levhası mermerden­ dir ve üç beyitten ibarettir.

Sülüs ile yazılmış olan kitâbe şöyledir:

Hak bu kaptan-ı şeciâli sıfât / Gazi Haşan Pa- şa-yı serdâr-ı guzât / Hazret-i Yahya civarında hemîn / Kıldı bu hayrı ki cem'i hasenât / Nûş eden âbın kılâ Rüşdî duâ / Çeşmesâr ü mecma-i zâd-i hayât / 1191 (1777)

Kitâbe Müderris Rüştü Ali Efendiye ait olsa ge­ rektir.

KAPUDAN-I DERYA

HACI HÜSEYİN PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa Mevlevihanesi karşısındaki Keramet sokağınaddır. Yaptıran bahriye ümerasından olup 1143 (1730) de Kapudan-ı Derya vekili, ertesi sene Kapudan-ı Deryalığa nasbedilmiş, kısa bir süre sonra bu mevkiden alınmış olan Maryol lâkabıyla anılır Hacı Hüseyin Paşadır. Çeşmenin suyu vardır. Nadide bir sanat eseri­ dir. Bu çeşme, taş oyma sanatımızın pek müs­ tesna bir örneğidir. Çeşmenin cephe kısmı or­ tasında yelpaze şeklinde bir kemer oyması var­ dır; cephenin sağ ve solunda kabartma vazolar içinde üçer kere tekrarlanan gül, yıldız ve kri­ zantem gibi çiçeklerle bezenmiş süslemeler gö­ rülür. Alında, sağ ve solda güller arasında bere­ keti temsil eden buğday demetlerinden meyda­ na gelen yatay kabartmalar, kâseler içinde ar­ mut, incir ve nar süslemeleri bu muhteşem tez­ yinatı tamamlar.

Çeşme kitâbesi dört kıt'altk olup, her mısra bi­ rer kartuş ile çerçevelenmiştir. Cephe kenarları yaprak süsleriyle boydan boya ince bir su ha­ linde kucaklanmıştır. Alın bir diğer kabartma süsleme şaheserini takdim eder. Kitabenin üst kenarındaki frizler, küçük ölçüde, fakat ayni bi­ çimde frizler halinde cephe boyunca hazneyi çevreler.

Talik hat ile yazılmış kitâbe şöyledir;

Habbezâ Sultan Mahmûd Hân kim / Mesned- ârâ şehriyâr-ı hâfikeyn / Böyle bir âsâra kıldı îhtimâm İ Nil-i maksûd olâ fi-'l-âlemeyn / Olı- cak a'yâna taksîm-ül-uyûn / İmtisâlen dediler bir re's-i ayn / Kapudan Pâşâ ki icra eyledi / Oldu hakkaa işbu çeşme nûr-i ayn / Hüsn-i hâl ile mürabıttır velî / Nâm-ü şânıdır ki el-hâc-ı Hüseyin / Vardı sûyunca bu hayrın dâimâ / Bâğ-ı ümmidî olâ güllerle zeyn / Şâd ofâ ruhu İmameynin müdam / Kıldığınca âbını icrâ bu ayn / Kerbelâ ehli tevarîhîn okur / Teşnegâne mâ deyü ayn-ı Hüseyn / 1145 (1732/1733) KAPUDAN-I DERYA

CEZAYİRLİ HAŞAN PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa'da, Camiikebîr ile Haşan Paşa Kış­

lası arasındaki Talih Sokağındadır. Suyu mev­ cut olmakla beraber, çeşme hemen hemen yok denecek kadar tahrip edilmiştir. Sadece kitâbe- sinin bulunduğu mermer kısmı ile üzerinde çı- palar bulunan bir parça kalmıştır.

Okunabilen kitâbe :

Ber mucib-i vakfiye bu çeşmede saka gediği yoktur.

diye başlar ve bu hatırlatmadan sonra şöyle devam eder.

Sahib-ül hayrat Kapdan-ı Derya Cezayirli Gazi Haşan Pâşâ

Bu çeşmede saka çalışmıyacaktır.

Çeşmenin yapılış tarihi kaydedilmemiştir. KAPUDAN-I DERYA

CEZAYİRLİ HAŞAN PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa'da Camiikebîr civarında, Kızılay

Meydanına açılan Medrese Sokağındadır. Ta- mamiyle harap bir haldedir. Haznesi çökmüş, çeşme yüzünün mermerleri altındaki duvar taş­ ları yer yer döküldüğünden, mermer kolonlar askıda kalmıştır.

Haşan Paşa Çeşmesi, özellikle Kasımpaşa sem­ tinde görülen diğer eserlerine nazaran, muhte­ melen sadece bir su ihtiyacı esas alınarak son derece sade hatlarla yapılmıştır. Yalnız bu çeş­ mede bahriyeli alâmetleri mevcut değildir. Tek­ nesi, yolun asfaltlanması sırasında musluk de­ liğine kadar yola gömülmüştür. Musluğu çalın­ mış, suyu kesilmiştir.

Çeşmenin yüzü alın kısmında yatay yarım sa­ çak mermer kirişlerle çerçevelenmiş olup orta­ sında değirmi bir madalyon içinde kitâbesi var­ dır ki, metni şöyledir:

Sahib-ül-hayrat Kapdan-ı Derya Cezayirli Gazi Haşan Paşa

Yıkılmak üzere olan bu çeşme üzerinde evvelce

«Ber mûcib-i vakfıyye bu çeşmede saka çalış- mıyacaktır» yazılı bir mermer levha daha vardı.

Kitâbesinde tarih kaydı bulunmamakla beraber 1190-1197 arasında yaptırıldığı varsayılabilir.

KAPUDAN-I DERYA

CEZAYİRLİ GAZİ HAŞAN PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa'da, Nalıncı Yokuşu alt başında, sir­ keci Muslihiddin Camii karşısındadır. Muazzam haznesinin üstü çatılı ve bnü geniş bir saçakla çevrilidir. Ayna taşı ve cephesi kâmilen mermer olup ayna taşı barok süslemeyle bezenmiştir. Kitâbesi alın üzerinde kabartma korniş içinde­ dir. Celî sülüs ile sekiz satıra kazılmış olan ki­ tâbe şöyledir:

Eyledi bû çeşme-sârı müslimîne yadigâr / Ka­ pudan Gaazi Haşan Pâşâ vezîr-i nârndar / Nef'-i sâri hayy-i câri etmeğe sa'y eyleyip / Buldu zemzem gîbi bir âb-ı lâtif-U hoşgüvâr / İçene sahhâ ve icrâ idene ecr-i cezîl / Sâhib-ül-hayrı

Kaptan-ı Derya çeşmelerinin bugünkü bakımsız haline bir örnek. - Exemple of the neglect into which the Admiral fountains have fallen at the present day.

ede Hak devletinde ber-karâr / Katre-veş nokta döküp târihini Sâfi dedim / Çeşme-i merguub-ü ra'nâdır bu şehvâr âbdâr / Ketebehu Ömer-ül- Vasfî / 1195 (1781)

Bu çeşme de diğer İstanbul çeşmelerinden süs­ lemesinde görülen fener kabartmalarıyla ayrı­ lır ve denizci çeşmelerinin bir timsali gibidir. De­ nizci çeşmelerinde genellikle kıç aynalıklar ve sancak-iskele fenerleri, âlemli olarak kazıldığı halde, sadece bu çeşmenin kitâbe levhası üze­ rindeki silmeye üç fener yapılmıştır.

landırılmış ve iki yanına sancak-iskele fenerleri kazılmıştır.

Bu çeşmede de saka gediği bulunmadığına dair bir ihtar mevcut olup sağ üst kenarına yakın kısmında bir mermer levha üzerine yazılmış bulunmaktadır.

KAPUDAN-I DERYA

CEZAYİRLİ GAZİ HASAIM PAŞA ÇEŞMESİ

Kasımpaşa'da Deniz Hastahanesi yokuşu üst

başında, hastahane duvarı köşesinden sağa

sapan Paşa Çeşmesi Sokağında, yine hastaha- nenin duvarına bitişiktir. Son derece bakımsız ve harap bir halledir. Türk Deniz Kuvvetlerine komutanlık yapmış, ayrıca sayısız eserler ka­ zandırmış olan bu büyük denizci, hayratlarıyla da şehrin muhtelif semtlerine su getirmiştir. Çeşmelerinin bir kısmında, kalyonların kıç ay­ nalıklarını canlandıran kabartma şekiller görü­ lür. Kapundan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa'nın Mutfak Kapısı Sokağı başındaki çeşmesi de bu tarz süsleme ile bezenmiştir. Bu çeşmeler, de­ nizciliğe has şekilleriyle, pek nadide eserleri temsil etmektedirler.

Deniz Hastahanesinin köşesindeki çeşme tek parça bir mermer üzerine işlenmiş Barok kabart­ malı bir ayna taşı ve üst kısmında bir buçuk kıt'alık kitabâeden ibarettir. Teknesi mermer­ dendir. 1977 yılı başında bu sokağı tamir eden İstanbul Belediyesi Fen İşleri sorumluları tara­ fından yoldan sökülen paket taşları çeşmenin teknesine dağlar giib yığılarak, ağır tahribat ya­ pılmıştır.

Çeşmenin kitâbesi tarafımızdan temizlenmiş ve okunur hale getirilmiştir.

Kitabeyi yazan Kethüda Kalemi Hulefasından Rüştü Efendidir Kitâbe şöyledi :

Suyu bol olmakla beraber teknesi yola gömül­ müş, bunca sanat ve tarih değerine rağmen, ne emaneti teslim alanlar, ne de semt halkınca kıymeti bilinmediğinden, otomobil yıkama ma­ halli haline getirilmiştir.

Bir meydan abidesi iken, yanında başlamış olan geniş hafriyat ile bu mahalle dikilen apartman­ lar arasında kaybolup gitmektedir.

Çeşmenin ayna taşı üzerinde yalnız Rokoko süslemeleı görülür ki, bir kalyonun aynalığı

can-Hak budur gaâzi-i ekrem kim Haşan velî / Kıldı irvâ sû-be-sû leb-teşnegânı bî-ilel / Hakkınâ dersem sezadır Rüstem-i Zâl-î zemân / Eyledi a'dâ-y-ı dine fi sebîl-il-lâh cedel / Rüşdiyâ tâ­ rihtir eyle hemân bayr-ı duâ / Çeşmesi resm-i behîn tarzen nıuallâ bî-bedel / nemmekahu Ab­ dullah / sene 1191 (1777)

Bu çeşmenin özelliği, aynataşı süslemelerinin bir kalyonun aynalığı biçiminde olmasıdır. Mer­ mer kabartmalarda hilâl alemli sancak-iskele fe­ nerleri kazılmıştır.

İstanbul'daki Kaptan-ı Derya çeşmelerinden birinin bugünkü durumu. - One of the Admiral fountains in Istanbul as it is today.

FOUNTAINS

OF THE

ADMIRALS

In Turkey immense importance has always been given to the supply and distribution of water, and everywhere in both town and coun­ try one comes across fountains, wells and aqueducts. The fountains of Istanbul are of es­ pecially great value in demonstrating how art and architecture can be adapted to a particular function.

The period to which these fountains belong is clearly shown by the style of architecture employed, but exact information concerning the name of the founder and the date of construc­ tion can be gleaned from the verses that are invariably inscribed on the fountain itself, in the fountains built by admirals and sea-cap­ tains references can also be found to ships and navigation, and of the 800 Istanbul fountains examined by the author only one of the foun­

tains built by an admiral was found to be

lacking in these details.

It is most significant that the fountains dedi­ cated by the Admiral Hasan Pasha of Algiers should have been concentrated in the tw o districts of Kasımpaşa and Biiyiikdere. For centuries Kasımpaşa was a naval station with dockyards, naval barracks and married quar­ ters for the sailors and their families. Büyük- dere, on the other hand, was a harbour for both naval and merchant ships, and in bad weather offered a refuge for ships setting out to the Black Sea, as it still does.

Of all Turkish-lslamic monuments fountains are among those that most clearly display levels of civilisation and technical skill, yet they are also among those that have suffered the greatest damage.

By introducing these few specimens of foun­ tains built by sea-captains I hope that I shall be doing a little towards their care and preser­ vation.

93

Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi