GENETIC ADVANCE IN BREAD WHEAT CULTIVARS IMPROVED FOR DRIER PARTS OF TURKEY

KURU TARIM ALANLARI iCiN GELi~TiRiLEN EKMEKLiK BUGDAY

C~iTLERi iLE SAGLANAff GENETiK iLERLEHE

UZERiNE BiR ~TIRMA

Nusret ZENCiRCi1 _{iMREN BARAN}1

oZET

Bu ~a119mada 1932-91 Y111ar1 aras1nda, Orta ARado1u ve Ge~it Bo1ge1eri i~in ge1i9tiri1en ekmek1ik bugday

~e9it1eri _{i1e sag1anan genetik i1er1eme ince1enmi9tir.}

iki yon1li interaksiyonsuz bir model kullam1arak yap11an varyans ana1izi sonucunda, y111ar ve ~e9it1erin

istatistikse1 olarak fark11 oldugu gorli1mli9tlir. Daha sonra

~e9it1er, tesci1 Y111ar1na gore 3 donemde deger1endiri1mi 9tir. Her bir donem i~in genetik i1er1eme hesap1an.19tH. 1932-91 doneminde tescil _edilmi9

~e9it1er1e top1am % 74'llik bir genetik i1er1eme saglanm19t1r. Bu ilerleme, bugday 1s1ah ~a119ma1ann1n

Tlirkiye bugday liretimine yapt1g1 katk1n1n bir gostergesi say11abilir.

SUMMARY

GENETIC ADVANCE in BREAD WHEAT CULTIVARS IMPROVED for DRIER PARTS of 'I'URKEY

Genetic advance was investigated using cuI tivars released for Central Anatolian Plateau and Transitional Zones during 1932-91 in Turkey. Average yield of cultivars was analyzed in a 2-waY,no interaction model to see differences in cultivars and obtain genetic co.ponents for

each cultivar. Computed genetic variances for each

cultivar

were

utilized

to

co.pute

narrow

sense

heritability and, later, genetic advance induced by early cultivar.Mean genetic advance in three succeding periods Le. 1932-51, 1952-71, and 1972-91 was calculated averaging ge~~tic advances of cultivars. A total of % 74 genetic advance during 1932-91 has revealed a higher impact of wheat breeding on Turkey wheat production.

GiRi~

Geli:?tirilmi:? bugday I;e:?itlerinin uygun tan. teknikleriyle yeti:?tirilmesi tilkemiz bugday tiretiminin artmaslnda btiytik paya sahiptir. Yeni I;e:?itlerin eski I;e:?itlere olan genetik tisttinltigti 0 I;e:?itle saglanan

genetik ilerleme miktarl ile oll;tilebilir. Bu ise yapllan lslah I;all:?malarlnln ba:?arls1nl oll;mekte kullanllan bir yoldur.

A.B.D'inde lslah l;al1:?malan sonucunda verim yantinden bugdayda % 35-50 (FREY, 1971; JENSEN, 1978), mlS1rda % 57­ 63 (RUSSEL, 1974; DUVICK, 1977), soya fastilyesinde % 21-42

(LUEDDERS, 1977; BOERMA, 1979; WILCOX vd. 1979) ve yer flstlglnda % 100 'tin tizerinde (DUNCAN ve ark. 1978) genetik ilerleme saglanml:?tlr. Yulafda ise genetik ilerlemesadece

% 9-14(BROWNING ve ark. 1984; LANGER ve ark. 1978) olmu:?tur.

Cumhuriyetin ilanlndan sonra tilkemiz kuru tarlm alanlarl il;in butday I;e:?itlerinin lslahlna yonelik

I;all~.alar yogunla~tlrllml~tlr. Bunun sonucunda bir I;ok

I;e~it geli:?tirilmi:?tir. Bunlann ilki Sivas 111-33

ekmeklik bugday <;e$idi olup 1933' te tescil ettirilerek uretime sunulmu$tur.~all$malar sonucunda geli$tirilen en son <;e$it ise Gun-91"dir. Sivas 111-33'le ba$laYlp Gun 91'e dek uzanan <;e$itlerle saglanan uretim artl$lnda ls1ahln rolu surekli merak edilmi$tir.

Bu <;all$ma, uzun Ylllar alan <;e$it lslahl <;all$malarlnda -saglanan genetik ilerlemeyi belirlemek amaclyla yapllml$tlr.

MATERYAL VE YONTF.M

Bu <;all$mada, 1932-1991 Ylilarl araslnda, Orta Anadolu ve Ge<;it Bolgeleri i<;in tescil ettirilmi$ 17 ekmeklik bugday <;e$idi (Gizelge 1) yer alml$tlr. Tarla Bitkileri Merkez Ara$tlrma Enstitusu taraflndan Orta Anadolu ve Ge<;it Bolgelerinde kurulan bolge denemelerinden derlenen ortalama verim degerleri (ANONYMOUS) istatistik ve genetik hesaplamalarda kullanllml$tlr.

Istatistiksel analizlerde ilk once iki yonlu interaksiyonsuz bir model kullanllarak varyans analizi yapllml$tlr. Varyans analizinde duyarll1lgl arttlrmak i<;in bazl ileri hatlarda kullanllml$, ancak bu ileri hatlara ait degerler genetik ilerleme hesaplarlna dahil edilmemi$tir (DUVICK, 1977). Daha sonra, varyans analiz tablosundaki <;e$it karaler ortalamasl par<;alanarak her bir

~e$ide ait genetik varyans hesaplanml$tlr (ALLARD, 1984). En so nunda da, <;e$itlerin genetik varyanslarl kullanllarak

~e$itlerin dane verimine ait kalltlm dereceleri ve genetik ilerleme oranlarlyla mi~tarlarl belirlen.i$tir.

Her bir ~e~it i~in genetik ilerleme oran ve

miktarlarl hesaplandlktan sonra

tescil Ylilarlna

gore 1932-51, 1952-71 ve 1972-91 oillak lizere 3 gruba

(~izelge 1) ayrllml~tlr.Her bir ~e~ide ait genetik ilerleme kullanllarak her bir donem i~indeki genetik ilerleme hesaplanml~tlr

~izelge 1. 1932-51, 1952-71 ve 1972-91 Donemlerinde Tescil Edilmi~ Ekmeklik Bugday ~e~itleri.

DtiNEMLER 1932-51 Sivas, CESiTLER 111-33,Kose 22Q-39, Ankara 093-44 1952-71 Mentane,4-11,Slirak 1593-51, Bezostaya 1, Bolal 2973. Klra~ 66,

1972-91 Tosun 21, Tosun 144, Lancer, Haymana 79, Gerek 79. Klrkplnar 79. Atay 85. Glin 91.

BULGULAR VE TARTI~MA

iki yonlli ve interaksiyonsuz bir .odel kullanllarak yapllan varyans analiz sonu~lanna gore ylllar ve ~e~it1er

araslndaki fark istatiksel olarak (P< 0.01) one.li

bulunmu~tur (~izelge 2). Ylilar ve ~e~itler araslnda bu farkllllgln ortaya ~lkmasl beklenen bir olgudur.

~izelge 2. 17 Ekmeklik Bugday Qe~idi ve 5 ileri Hatta Ait iki Yonlli ve interaksiyonsuz Bir Model Kullamlarak Hesaplanan Varyans Analiz Tablosu. VARYASYON KAYNAKLARI SERBESTLiK KARELER _ _ _ _ _ _ _ _. DF..aE~...Sl....· ----'O=R...,T""AL""""'AMA...,S....I'-­

YILLAR 20 597843.40**

((E:?iTLER 21 . 293221.80**

RATA 2252 12371.79

ye9itlerin genetik ilerleme oran ve miktarlarl kullanllarak donemlere ait genetik ilerleme hesaplanm19tlr

(yizelge 3).

yizelge 3. 1932-51, 1952-71, 1972-91 Donemlerine Ait Verim ve Genetik ilerleme Degerleri.

Donemler Verim kg/da Alt ve Ust Genetik Ulerleme (kg/da) Verim Degerleri kg/da % 1932-51 218.70+ 99.68 148.35-298.16 38.1117 1952-71 227.64+ 90.53 80.19-643.66 89.38 39 1972-91 321. 98+ 120.27 219.03-553.95 59.47 18

1932-51 done.inde ortalama veri. 218.70+99.68 kg/da, genetik ilerleme % 17 (38.11 kg/da) olarak bulun.u~tur.8u

doneme ger<;ekle~en ve ilerle.e sonucu hesaplanan done. verimleri geki1 I 1 _{de gosteril.i~tir.}

----Gcr~cklc'ien - - I l c r l e m e

VRRIN (ltg/da)

~k i 1.1. 1932-51ooneminde tescil edi Imi§ ekmek I ik bugday

~e§itlerinin gerc;ekvegenetik ilerleme sonucu hesaplanan verimleri (kg/da)

1952-71 doneminde ise ortalama verim 227.64+90.53 kg/da olarak gerGekle$mi$tir. Bu donemde %39 alan genetik

ilerleme 1932-51 donemindeki ilerlemeye gore 2 kattan fazla olmu~tur. 1952-71 y11lar1 aras1nda genetik ilerleme dekara verim olarak 89.38 kg'd1r. Bu donemde ger~ekle~en ve genetik ilerleme goz online al1narak hesaplanan donem verimleri ~ekil 2'de verilmi~tir.

- - - -Gcr~eklclicll _ _ IlcrIcmc :~ ," J ~ : I , \ , \ , \ , I , I : I , I , I "" ~ 2 : I , I I \ , I I I : I , I

/)

~ekil.2. 1952-71 dbneminde teseil edilrni~ ekrneklikbugday

~e;; it lerinin ger~ek ve genetik ilerleme sonucu

hesaplanan verimleri (kg/ da)

1972-91 Y111an aras1nda tescil edilen ~el;>it lerin olul;>turdugu donemde ise 321.98+120.27 kg/da'11k bir ortalama verim ger~eklel;>mil;>tir. Bu donemde verim art1l;>1 daha yliksek olmas1na karl;>1n genetik ilerleme ancak % 18 (59.47 kg/da) ol.ul;>tur (l;>ekil 3). 1972-91 Done.indeki genetik ilerle.enin 1952-71 donemindekine gore azal.as1 ileri 1slah progra.lannda genetik ilerlemenin gittik~e

51 ----Gerl;ekleien

_ _ llerlerne

.J

VBRtW (kg/da)

$ekil.3. 1972-91 donemindetescil edilmi~ ekmeklik bugday

~e;;i t lerinin ger~ek ve genetik ilerleme S<rlUCU

hesaplanan verimleri (kg!da)

daha yava~ olmas1ndand1r. Bilindigi gibi, yeni ba~layan

1slah programlannda ilk Y111arda huh olan ilerlelle modern c;e~itler geli~tirildikten sonra goreceli olarak

azalmaktad1r. Bu c;aI1~mada da ayn1 egilim gortilmli~tlir.

1932-91 y111an aras1nda .1slah edilen c;e~nlerle

toplam % 74 oran1nda bir genetik ilerleme saglanm1~t1r.

A.B.D'de bugday 1slah programlannda bu oran1n % 35-50 (FREY, 1971; JENSEN,1978), m1S1r 1slah prograll1nda % 57­ 63 (RUSSEL, 1974; DUVICK, 1977) oldugu goz online al1nd1g1nda tilkemiz kuru tar1m alanlar1 ic;in geli~tirilen c;e~it1er1e sagIanan genetik ilerlellenin oldukc;a yliksek oldugu gorti1mtiktedir.

KAYNAKLAR

ANONYMOUS. Tarla Bitkileri Merkez Ara~tlrma Enstittisti

~all~ma Raporlarl.( 1932-91), ANKARA.

ALLARD,R.W. Principles of Plant Breeding, 92-98. Sayfa1ar. John Wiley and Sons,Inc.

BOERMA,H.R. 1979.Comparison of past and Recently Developed Soybean Cu1tivars in Maturity Groups VI,and VIII. Crop Science 19:611-613.

BROWNING,J.A.K.J.FREY, and R.L. GRINDLAND,1984. Breeding Multiline Oat Varieties to Iowa. Iowa Farm Science, 18(8): 5-8.

DUNCAN, W.G.O.E. McCloud, R.L. MvGraw, and K.J. Boote, 1978. Physiological Aspects of Peanut Yield

Improvement. Crop Seience 18: 1050-1020.

DOVICK, D.N.1977, Genetic Rates of Gain in Hybrid Maize Yield During the Pest 40 Years. Maydica 22: 187-196. FREY,K.J. 1971. Improving Crop Yields Through Plant

Breeding.Pp 15-58.In J.D.Eastin and R.D.Munson ed Moving of the Yield P1ateau.Am Soc.of

Agron.Spec.~ub.Co.Madison,Wis.

JENSEN, N.F.1978. Limits to Growth in World Food Production. Science 201: 317-320.

LANGER, I.K.J.FREY, and T.B.BAILEY. 1978. Production Response and Stability Characteristics of Oat Cultivars Developed in Different Eras.Crop Science, 18 :938-942.

LUEDDERS,V.D.1977, Genetic Improvement in Yield of Soybeans.Crop Science 17: 971-972.

RUSSEL, W.A. 1974. Comparative Performance for Maize Hybrids Representing Different Eras of Maize Breeding. Proc.Annu. Corn-Sorghum Res.Conf.29: 81­ 101.

WILCOX,J.R.W.T.SCHAPAUGHJr.R.L.BERNARD,R.L.COOPER,W.R.FEHR and M.H. NICHAUS, 1979. Genetic Improvement of Soybeans In the Midwest.Crop Science 19: 803-805.