e
Doç.Dr.Hasan YÜKSEL
s m a n l ı D e v l e t i n i n dağılma d ö n e m i y l e bir likte b a ş l a y a n t o p r a k k a y b ı neticesinde Balkanlar'dan, Kırım'dan ve Kafkaslar'dan Anadolu'ya bir mülteci akını başlamıştır.-^ Daha d o ğ r u s u , O s m a n l ı ' n ı n sukutuyla A n a d o l u , bu bölgelerde y a ş a y a n Islamî toplulukların sigmaQi olmuştur.
Kafkasya, Kırım ve Balkanlar'dan A n a d o lu'ya olan göçler 1785'te başlayıp, 1912'ye d e ğ i n belirli aralıklarla devam etmiştir.^ 1 7 8 8 - 1 7 9 2 Os-manlı-Rus-Avusturya savaşları s ü r e s i n c e Kırım'dan O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a kitleler halinde g ö ç l e r sü rerken, 1 7 8 0 - 1 8 0 0 yıllan a r a s ı n d a da Kırım, Ka zan, Kafkasya ve Ö z i b ö l g e l e r i n d e n Anadolu'ya 3 0 0 . 0 0 0 ile 5 0 0 . 0 0 0 kişi a r a s ı n d a g ö ç m e n gelmiştir.^ Y i n e , 1 8 5 6 - 1 8 6 4 yılları a r a s ı n d a Kı r ı m ' d a n Anadolu'ya 6 0 0 . 0 0 0 kişi g ö ç etmiştir.'* Bir b a ş k a yazar ise, aynı d ö n e m d e takriben iki mil y o n g ö ç m e n i n O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a sığındığını belirtmektedir.^
1 8 6 4 yılında Samsun'da bulunan H . J . Len-nep, b ü g ö ç m e n l e r e ilişkin gördüklerini şöyle an latmaktadır:
"Samsun'a vardığımızda kasaba{;ı gemi ler dolusu gelen Çerkez göçmenlerle ağzına ka dar dolu bulduk. Kasabanın nüfusu 10.000 ki-şiyi geçmezken Çerkez göçmenler nedenlimle bugün nüfus 45.000 kişiyi çoktan aşmış. İtal yan Konsolosu halen kasabada bulunan Çer-kezler'in 42.000 kişi olduğunu, hergün deniz yoluyla 500'den fazla göçmen geldiğini söylü yor. Samsun bölge içinde sıtması ile meşhur bir yer. Toprağın bataklık olması sıtmanın hız la yayılmasına neden olmakta, hava değişimi ve sıtma yüzünden göçmenlerden günden güne ortalama 700-800 tanesi ölmektedir. Sağ ka lanlar ise başka limanlar ve kentlere
gönderili-yorlar. Gemilere hiçbir eşya kabul edilmedi ğinden yalnızca üzerlerindeki elbiseleri ve si lahlarıyla gelen Çerkezler aç kaldıklarından, küçük yaştakiler dahil çocuklarını çok ucuz bir fiyata pazarda satmak zorunda kalmaktadırlar. Bir kısmı da yolda bizi defalarca durdurup ta banca satmak istediler.Silah ticareti yaparak hayatlarını devam ettirdikleri anlaşılıyor"
B u alıntıdan anlaşıldığına g ö r e Kafkasya ve Kırım'dan gelen g ö ç m e n l e r i n ekserisi, Anadolu'ya buradan giriş yapmışlardır. 1 8 6 4 yılında vukubu-lan bu y o ğ u n g ö ç hadisesinin temel nedeni aynı yıl Çarlık h ü k ü m e t i n i n Kafkasya ve Kuban b ö l g e s i n d e bulunan m ü s l ü m a n halkın bir ay içerisinde bölgeyi terketmeleri için verdiği emir olmalıdır.^ G ö ç m e n
-1. Bu mülteci akınları için bkz.: Bilal N , Şimşir, Rume li'den Türk Göçleri, Ankara 1968-1970, I-II; Faruk-Kocacık, Balkanlar'dan Anadolu'ya Y ö n e l i k G ö ç ler ( 1 8 7 8 - 1 9 0 0 ) . Karşılaştırmalı Yerli ve G ö ç men Köyü Monografileri, Ankara 1978 (Hacettepe Üniversitesi Mezuniyet Sonrası Eğitim Fakültesi, Sosyal Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bilim Dalı Doktora Tezi), s. 171-173;ay.yaz., "XIX. Yüzyılda Göçmen Köylerine İlişkin Bazı Yapı Planlan", T a r i h Dergisi, 32(1979), s.415-426; Ahmet Cevat Eren, T ü r k i y e ' d e G ö ç ve G ö ç m e n Meseleleri, istanbul 1966; Nejat Göyünç, "Hane Deyimi Hakkında", T a r i h Dergisi. 3 7 / 3 7 9 (1970), s.331-348.
2. Sevgi Aktüre, X I X . Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Ç ö z ü m l e m e s i , ODTÜ. Mimarlık Fa kültesi, Baskı Atölyesi, Ankara 1978, s.98.
3. A. C , Eren,age., S.32.
4. S.Yerasimos, A z g e l i ş m i ş l i k S ü r e c i n d e T ü r k i y e , IlıTanzimat'tan I.Dünya S a v a ş ı ' n a , {Çev.B. Kuzu cu), istanbul 1976,s.909.
5. A. C , Eren, age., s. 7.
6. H . J. Van Lennep, Travels in Little-Known Parts of Asia Minor,London:John Murray 1870, C. I , s.43-51(Zikreden: Sevgi Aktüre, age., s.101-102.) 7. I. Berkok, Tarihte Kafkasya, istanbul 1958, s.526.
lerin Anadolu'ya akını zamanla artarak I.Dünya S a v a ş m a değin s ü r m ü ş t ü r . Mesela, 93 Harbi deni len 1 8 7 7 - 1 8 7 8 tarihli O s m a n l ı - R u s S a v a ş ı ' n d a Anadolu'ya g ö ç e n Ç e r k e z sayısı yaklaşık bir mil yon kişidir.^
İşte bu denemede, O s m a n l ı ' n ı n , daha ç o k Kafkaslar'da Ruslara kaptırdığı topraklardan A n a dolu'nun muhtelif b ö l g e l e r i n e g ö ç e n grupların ge lip yerleştikleri topraklarda tesis e t m i ş oldukları va kıflar ü z e r i n d e durulacaktır. Ç ü n k ü o g ü n ü n koşul ları içerisinde binbir sıkıntı ve sefaletle yerinden ve yurdundan ayrılmış olan bu insanlann, a ş a ğ ı d a be lirtileceği ü z e r e kısa bir süre sonra gelip yerleştikleri topraklar ü z e r i n d e vakıf kurabilecek miktarda bir servet ve imkan bulabilmeleri gerçekten enteresan dır. Böylesi bir konu hakkırrla kısa bir deneme bize yeterli bilgi vermese de, bu yazıyla araştırmacıların dikkatleri bu konuya yöneleceğini umabiliriz.
1- T e s i s T a r i h l e r i
Vakıflar Arşivi'nde yaptığımız a r a ş t ı r m a ne ticesinde elde ettiğimiz 119 Kafkas g ö ç m e n vakfı nın vakfiyelerini tesis tarihlerine g ö r e sıraladığımız da, en erken tesis edilen vakfın 1 8 8 0 - 1 8 8 1 ( H . 1298) tarihli o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . ^ Buna g ö r e , yerinden ve yurdundan cebri g ö ç e zorianan ve bü yük bir sefalet içerisinde Anadolu'ya g ö ç e n bu in sanlar ç o k kısa bir s ü r e içinde gelip yerleştikleri topraklarda vakıf kurabilecekleri nisbette artık bir servet ve sermayeye ulaşmışlardır, denilebilir. B u husus vakfiyelerde somut bir şekilde g ö z ü k m e k t e dir. Ö r n e ğ i n , 2 0 Mart 1890 (10 Ş a b a n 1307) ta rihli bir vakfiyede,"...bundon ü ç sene önce Çerkez muhacirlerinin iskan edildiği Hacıkara adındaki k ö y ü n halkından ve sözkonusu göçmenlerden Süleyman b. M e h m e f " l ° ve 13 Ş u b a t 1 8 9 0 (5 Recep 1307) tarihli d i ğ e r bir vakfiyede de, "... padişahın iradesi^^le oluşturulan ve bundan ye di sene önce Batum muhacirlerinin iskan edil diği Muradbey adındaki köy halkmdan"^^, diye iki vakıf kurucusunun hüviyetini açıklayan bu ifa deler, gelen Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n , üç ile yedi yıl gibi kısa bir s ü r e d e iskân edildikleri k ö y l e r d e vakıf k u r m u ş olmaları bu kanaati d o ğ r u l a r gibi g ö z ü k s e de, b a ş k a ihtimaller de d ü ş ü n m e k gerekir.
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n vakıf tesis etme s ü r e ci 1. D ü n y a S a v a ş m a d e ğ i n ( 1 9 1 4 / 1 3 2 2 ) düzenli olarak s ü r m ü ş t ü r ve bu tarihten itibaren savaşın v e r m i ş olduğu vehametle, g ö ç m e n l e r i n vakıf tesis etme faaliyeti son bulmuştur.
2- K u r u c u l a r ı n K i m l i k l e r i
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n tesis e t m i ş oldukları bu vakıfların vakfiyelerinde, gelen g ö ç m e n l e r i n bir-kısmının geldikleri yöreleri, bir bir-kısmının ise men subu bulundukları etnik m e n ş e l e r i belirtilmiştir. Ör n e ğ i n B a t u m muhaciri^^, Kars muhaciri^"^, Oltu muhaciri^'^, Ardahan muhaciri^^, Dagistan muha c i r i ^ v e y a Kafkasya muhaciri diye kaydedilenler olduğu gibi, diğer bir kısmı ise Ç e r k e z muhaciri^^.
Abaza muhaciri^ ^ veya G ü r c ü muhacir?^ diye n i telendirildikleri g ö r ü l m e k t e d i r .
B u a r a ş t ı r m a d a ele alınan 1 1 9 Kafkas g ö ç m e n vakfına g ö r e , Anadolu'ya y e r l e ş m i ş olan bu g ö ç m e n l e r i n geldikleri y ö r e l e r l e nitelenenlerin % 2 9 . 4 1 ' i ( 1 1 9 ' u n 35'i) B a t u m , % 5 . 8 8 ' i Kars, %2.52'si Dagistan, % 1 . 6 8 ' i Ardahan, % 0 . 8 4 ' ü O l tu, % 1 . 6 8 ' i Kazan, % 0 . 8 4 ' ü Lavan ve % 3 . 3 6 ' s ı (geldikleri b ö l g e n i n genel adı olan) Kafkasya m u hacirleri diye belirtilmişlerdir.^^ Etnik m e n ş e l e r i n e g ö r e nitelenen g ö ç m e n l e r i n % 4 8 . 7 3 ' ü Ç e r k e z , % 3 . 3 6 ' s ı G ü r c ü ve % 1 . 6 8 ' i Abaza o l d u ğ u görül mektedir.^^ Gelen g ö ç m e n grupları a r a s ı n d a Ç e r -kezler'in ç o ğ u n l u ğ u oluşturmalarının sebebi, bunla rın Selçuklular'dan itibaren Türkler'le fazla k a y n a ş mış olmalarına bağlanabilir; ç ü n k ü Selçuklular'dan itbaren Anadolu'ya getirilen Ç e r k e z asıllı köle ve cariyelerin m i k t a r ı O s m a n l ı d ö n e m i n d e iyice yo ğunlaştığı bilinmektedir. Hatta vakfiyelerde bu ye ni gelmiş olan Ç e r k e z g ö ç m e n l e r i n i n daha ö n c e k i devir ve d ö n e m l e r d e getirilen Ç e r k e z köle ve cari yelerden a y ı r m a k için, "hür ve müslüman asıllıÇerkez muhaciri" diye belirtildikleri g ö r ü l m e k
-8. I . Berkok, age., S.52-8.
9. Bkz., Kafkas Göçmenlerinin Anadolu'da Tesis Etmiş Ol dukları Vakıfların Genel Özelliklerini Belirtir Tablo. 10. "İnegöl Kazası'na tabi ve bâ irade-i seniyye teşkil olu
nup bundan üç sene mukaddem muhacirin-i Çeraki-se iskan olunan ve hacıkara Kari/esi ismiyle müÇeraki-sem- müsem-ma olan kar^je ahalisinden", Süleymüsem-man Çavuş b. Meh
met Vakfı, V G M A . , Def.No:590/15.
11. "..ve bâ irade-i seniyye teşkil olunup, yedi sene mu
kaddem Batum muhacirleri iskan olunan Muradbey Karyesi ismiyle müsemma olan karye ahalisinden",
Hüseyin b. Mehmet ve diğer beş kişice tesis olunan va kıf, V G M A . , Def. No;591/5, 106/100.
12. 10 R.ahir/1303 tarihli Tayyar Aga Vakfı, V G M A . , Def.No: 5 9 9 / 8 7 / 4 7 .
13. 16 C.ahir 1305 tarihli Eyyup Efendi Vakfı, VGMA., Def.No:588/216/189.
14. 20 Şevval 1320 tarihli Abcıoglu Visab Efendi Vakfı, VGMA., Def. No: 6 0 2 / 1 6 4 / 2 7 5 .
15. 25 Safer 1323 tarihli Musao^lu Şamil Aga Vakfı, VGMA., Def.No:601/154/198.
16. 22 R.evvci 1327 tarihÜ Abdullah b.Musa Vakfı, VGMA., Def.No:600/2/3.
17. 9 Şevval 1323 tarihli Yakup o^lu Mahmut Aga Vakfı, VGMA., Def.No;602/235/404.
18. 6 C.ahir 1298 tarihli el-hac Kelimat b.Hacı İsmail Vak fı, VGMA., Def., No: 5 8 6 / 2 8 7 / 2 8 0 .
19. 11 Şaban 1300 tarihli Sanba-zade Said Bey Vakfı, VGMA. ,Def . , N o : 5 9 3 / l 55/148.
20. 13 Zilkade 1320 tarihli Hasan Ağa b. Abdullah Vakfı, VGMA., Def.No:588/219/192.
2 1 . Bkz., Dipnot:9. 22. Bkz., Dipnot:9.
23. "...fi'iasd Kafkasya ahalisinden ve muhacirin-i
Çeraki-se'den hurru'l-asi müslimü'l-miile olup, hicretle...", 5
Zilhicce 1302 tarihli Hacı Zekerya b. H a s a ı Vakfı, VGMA., Def.No:586/161/154 ve 25 R.evvel 1299 ta rihli Ishak Efendi Vakh, VGMA., Def.No: 588/ 4 5 / 5 9 .
tedir. A y r ı c a , bu g ö ç m e n l e r m ü s l ü m a n oldukları için Ruslarca yerlerinden tardedilmişlerdir, yoksa etnik m e n ş e l e r i sebebiyle g ö ç e zorlanmamışlardır.
B u g ö ç m e n vakıflarının kurucularının k i m liklerine bakıldığında g ö z e ç a r p a n d i ğ e r bir husus ise bey, a ğ a , zade, h a c ı , vs. gibi belli bir sosyal sta tü ve varlıklı insanlar için kullanılan bazı unvanlarla anılmalarıdır. D i ğ e r bir deyişle bu vakıf kuranların ekserisi s ı r a d a n g ö ç m e n l e r o l m a y ı p , gelen g ö ç menlerin ileri gelen varlıklı olanlarıdır. Ö r n e ğ i n , " ü m e r a y ı muhacirin-i Çerakise'den Yahya Bey b. Abdullah" "Abaza muhacirleri ümerasm-dan Sanba-zade Said Bey b.Yerzuk Bey"^^, "muhacirin-i Çerakise ümerasından Ahmed Ağa b. Mustafa'^^ gibi ifadelerle bu vakıf kurucu larının s ı r a d a n g ö ç m e n olmadıklarını g ö s t e r m e k l e beraber, b u n l a r ı n Anadolu'ya iskan edildikten kısa bir süre sonra nasıl vakıf kurma i m k a n ı buldukları na da ışık t u t m a k t a d ı r . Vakfiyelerinde sosyal sta tüleri (ünvanları) belirtilen vakıf k u r u c u l a r ı n ı n %
1 0 . 0 8 ' i bey, % 4 3 . 6 9 ' u ağa, % 2 . 5 2 ' s i zade, % 2.52"si ç a v u ş , % 2 2 . 6 8 ' i efendi diye nitelendiril miştir; ayrıca, bu vakıf kurucularının %19.32'si ha cı u n v a n ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r k i , bu bilindiği ü z e r e var lıklı m ü s l ü m a n l a r d a n hac farizasını yerine getiren ler için kullanılan bir unvandır.^^
3 - I s k a n E d i l d i k l e r i B ö l g e l e r ve Y e r l e ş i m B i r i m l e r i
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n b ü y ü k bir yoğunlukla iskan edildikleri bölgelerin b a ş ı n d a Giresun, Sivas, Kayseri, A n k a r a , B o l u , Sakarya, Kocaeli ve istan bul'dan Orta Karadeniz sahillerine d e ğ i n olan Böl geler ile Batı Anadolu bölgesi gelmektedir. B ü y ü k bir ekseriyetle iskân edildikleri iller a r a s ı n d a ise Samsun, O r d u , Sakarya ve Bursa o l d u ğ u görül-mektedir.22
B u g ö ç m e n l e r i n % 9 5 ' ı k ö y l e r d e (kırlarda) iskân e d i l m i ş t i r . K e n d i l e r i n e ekip biçmeleri için tevzi edilen t o p r a k l a r ı n b ü y ü k bir ekseriyetini va kıf arazileri, bir kısmını ise devlet (miri) veya köylü ler teberru etmiştir. Ö r n e ğ i n , A n k a r a S a n c a ğ ı ' n a bağlı bulunan o n k a z a n ı n 8 8 k ö y ü n e iskan edilen g ö ç m e n l e r e tevzi edilen 1 0 . 5 3 4 d ö n ü m arazinin % 75'i muhtelif vakıflara, % 1 5 . 9 0 ' ı miriye ve % 9 . 0 9 ' u da köylülerce teberru edilen arazilerden oluşmaktadır.^^ B u g ö ç m e n l e r için yeni yerleşim birimleri de teşkil edilmiştir. Ö r n e ğ i n , 14 Mayıs 1 8 9 3 (10 Zilkade 1310) tarihli Batum muhacirle rinden Abdioğlu Mustafa'nın tesis e t m i ş olduğu bir vakfın vakfiyesine g ö r e , Geyve Kazası'nın Akhisar Nahiyesi'ne bağlı Balaban Çiftliği Humayun'u (pa d i ş a h a ait) sınırları dahilinde B a t u m muhacirleri için N u r i Osmaniye a d ı n d a s ö z k o n u s u g ö ç m e n l e r için bir k ö y tesis edilmiştir.^^ 26 Ekim 1 8 9 7 ( 1 1 C.ahir 1315) tarihli diğer bir vakfiyeye g ö r e , ine göl K a z a s ı ' n a tabi, "emlâk-ı hümayun dahilinde bâ irade-i seniyye" ile B a t u m muhacirleri için G ö l b a h ç e a d ı n d a bir köy k u r u l m u ş t u r . ^ ^ B u misal
leri daha da a r t t ı r m a k m ü m k ü n d ü r ; fakat bu g ö ç menlerin bir kısmı ise, nüfusu az olan veya metruk bulunan köylere de yedeştirildiklerini, bu eski yer leşim birimlerinde bulunan mescidlerin, yeni yer leştirilen g ö ç m e n l e r l e bu köylerin n ü f u s u n u n art m a s ı ü z e r i n e , camiye d ö n ü ş t ü r ü l m e l e r i n d e n ve ha tip atamalanndan anlaşılmaktadır.'^^
G ö ç m e n l e r için teşkil edilen yeni köylerin g ö z e ç a r p a n bir ö z e l l i ğ i ise H a m i d i y e Osmaniye^^, Saltaniye"^^, Ihsaniye, Islamiye^^, Selimiye^^ vs. gibi p a d i ş a h ı n , devletin, dinin veya geldikleri y ö r e n i n ismine izafeten adlandırılmış o l -m a l a n d ı r . ^ ^
4 - V a k f e t t i k l e r i M a l ve M ü l k
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n % 9 1 . 5 9 ' u para ve % 8 . 4 0 ' ı ise t a ş ı n m a z mallar vakfetmiştir.'^^ Bunun nedeni ise, bu g ö ç m e n l e r Anadolu'ya iskan edil dikten ç o k kısa bir s ü r e sonra, h e n ü z gereksinim-24. 19 Recep 1307 tarihli Yahya Bey b. Abdullah Vakfı,
V G M A . , Def., No: 5 9 1 / 5 / 7 / 8 ve 4 C.ahir 1313 ta rihli Ben Aziz Bey b. Ali Zuk Vakfı, V G M A . , Def, No: 5 9 6 / 1 2 / 7 .
25. 11 Şaban 1300 tarihli Sanba-zade....Vakfı, V G M A . , Def., NO.-593/155/148.
26. Ğurre-i Şaban 1315 tarihli Ahmet Ağa Vakfı, VGMA., Def., No:596/56/46.
27. Bkz., Dipnot:9.
28. Bkz., Kafkas Göçmenlerinin 1800-1914 Tarihleri Ara sında Anadolu'da Tesis Etmiş Oldukları Vakıflann illere Göre Dağılımını Belirtir Harita.
29. Bkz., Dipnot:9.
30. Ankara Sancağı dahilinde bulunan kazalara iskan edilen Çerkez muhacirlere tevzi edilen araziler için bkz., VGMA., Def.,No:1982.
3 1 . Abdioğlu Mustafa b. Ahmet Vakfı, VGMA., Def., N o : 5 9 2 / 2 5 / 2 1 .
32. Mevlut Ağa b. Recep ve iki kişinin daha tesis etmiş ol dukları 11 C.ahir 1315 tarihli Vakıf, VGMA.,Def., 5 9 3 / 1 3 / 1 2 .
33. 5 Zilkade 1306 tarihli Ahmet Ağa b. Halil Vakfı, V G M A . , D e f . N o : 5 9 0 / 1 2 0 / l l l ve 25 Şevval 1308 ta rihli Ilyas b. Mustafa ve 11 kişice tesis edilen Vakıf, VGMA., Def., N o : 5 9 1 / 5 / 8 / 9 ve 15 C.ahir 1312 ta rihli Mustafa Ağa b. Ahmet Vakfı, VGMA., Def., No:596/32/24.
34. Hamidiye diye adlandırılan bu göçmen köylerine örnek olarak bkz., 25 R.ewel 1299 tarihli Ishak Efendi Vakfı, VGMA., Def., N o : 5 8 8 / 4 5 / 5 9 ; 3 Şaban 1302 tarihli Abdullah b. H ü s e y i n Vakfı, V G M A - , Def.,No: 5 8 8 / 1 4 / 2 0 .
35. Osmaniye diye adlandırılan g ö ç m e n köylerine örnek olarak bkz., V G M A . , D e f . , N o : 5 9 0 / 6 / 5 ; Def.,No: 5 9 6 / 1 0 1 / 8 6 .
36. Bkz., VGMA., Def., N o : 5 9 3 / 1 0 9 / 1 0 1 . 37. Bkz., VGMA., Def,, N o : 5 9 1 / 5 / 1 7 / 2 3 .
38. Kars'ın Selimiye Kazasından Bursa'nın Yenişehir kazası na göçüp ve burada bu göçmenler için teşkil edilen kö yün adı Selimiye olarak verilmiştir, bkz., VGMA., Def., No: 5 8 8 / 2 1 6 / 1 8 9 .
39. Kafkas göçmenleri için tcşUl edilen veya bu göçmenlerin iskan ediHikleri köylerin eski ve yeni köy adbrı için bkz., KafkcE Göçmenlerinin Yerleşin Alanlannı Belirtir Liste. 40. Bkz., Dipnot:9'do zikredilen tablo.
D o ç . D r . H a s a n Y Ü K S E L lerinden artık bir gayri menkule sahip oiamadan
vakıf k u r m a l a r ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Ellerinde ki tek artık servet ise p a r a d ı r . Gayrı menkul vakfe denler ise %8 gibi ç o k cüzi bir nisbet o l u ş t u r m a k tadır k i , b u n l a r ı n vakfettikleri gayrı menkuller de ya ticarethane veya devlete ait (miri) arazi üzerinde tesis e t m i ş oldukları bag ve b a h ç e gibi t a ş ı n m a z m a l l a r d ı r . O m e g i , 8 A ğ u s t o s 1 8 8 7 (Zilhicce 1304) tarihinde (Giresun'un) D e m i r c i K ö y ü n d e B a t u m muhacirlerinden H a l i m A g a , devletten izin alarak hazine(miri) arazisi ü z e r i n d e (beş yüz kuruş kıyme tinde) yetiştirdiği fındık b a h ç e s i n i vakfetmiştir.'*^ Tokat'ın Ç a r d a k K ö y ü ' n e yerleştirilen M a r ş a n - z a d e Osman ise, bir evini ve a m b a r ı n ı vakfetmiştir."*^ 2 Ş u b a t 1 8 8 2 (25 R.evvel 1299) tarihinde A y d ı n ı n Hamidiye K ö y ü ' n d e k i bir Ç e r k e z g ö ç m e n ise, satın a l m ı ş o l d u ğ u iki d ö n ü m l ü k incir b a h ç e s i n i vakfetmiştir."*^
Giresun'da (1887'de) bir fındık b a h ç e s i n i n 5 0 0 kuruş*'* ve B o l u n u n D ü z c e K a z a s ı ' n d a (1893'de) bir d ü k k a n ı n 1 5 0 0 k u r u ş '*^ olduğu bir d ö n e m d e para vakfeden Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n % 2 0 . 1 6 ' s ı ( 1 1 9 ' u n 24'u) 3 0 0 ile 9 0 0 k u r u ş ; % 6 1 . 3 4 ' ü (119'un 7 3 ' ü ) 1 0 0 0 ile 2 0 0 0 k u r u ş ve % 1 0 . 0 8 ' ı (119'un 12'si) 2 2 0 0 ile 4 0 0 0 kuruş ara sında d e ğ i ş e n miktarda para vakfetmişlerdir. O gü n ü n koşullarında Anadolu'ya iskan edilmiş olan bu g ö ç m e n l e r , kısa bir s ü r e d e (üç ile yedi sene arasın da) bu miktarda, kendi ş a h s i gereksinimlerinden fazla bir servet e d i n m i ş l e r s e , bu pek de a z ı m s a n a -cak bir m e b l a ğ değildir.
5 - T e s i s E t m i ş O l d u k l a r ı V a k ı f l a r ı n A m a c ı ve H i z m e t A l a n ı
Vakıf m ü e s s e s e s i , islam d ü n y a s ı n d a tarihi devirler içerisinde muhtelif a m a ç l a r için uygulama alanı b u l m u ş t u r . Ö r n e ğ i n , O s m a n l ı Devleti'nin te sis edildiği d ö n e m d e bir iskan ve kolonizasyon işle vi g ö r e n vakıflar, X V I I . yüzyılda mevcut iskan alan larının m u h a f a z a s ı n d a (imar b a k ı m ı n d a n ) rol oyna makla beraber, b u yüzyıldan itibaren sıkça uygula nan m ü s a d e r e y e k a r ş ı n , mal ve mülk emniyetini s a ğ l a m a k gayesiyle y a v a ş y a v a ş evlatlık vakıflara d ö n ü ş t ü ğ ü n ü ; bu durumun X V I I I . yüzyılda iyice be lirginleştiğini görmekteyiz.'*^
Halbuki, Kafkas g ö ç m e n l e r i n c e tesis edilmiş olan b u vakıfların % l O O ' ü n ü n hayri bir gaye ile tesis edildiğini görmekteyiz."*^ B u durumun sosyal sebeblerine gelince: Birincisi, b u insanlar gelip yerleştikleri yeni iskan alanlarında dinî ve kültürel gereksinimleri olan cami, mektep ve medrese gibi sosyal hizmet m ü e s s e s e l e r i n i n b u l u n m a y ı ş ı veya gelen g ö ç m e n l e r l e artan nüfusa cevap v e r e m e y i ş -lerinden kaynaklanabilir. Ç ü n k ü , bu insanlar gelip yerleştikleri alanları yurt edinmek ü z e r e gelmişler dir. B u sebeble, bu gereksinimlerini k a r ş ı l a m a k için b u t ü r a m a ç l a r l a vakıf tesis etmişlerdir, ikinci si, bu insanların ailevî ve yarı ailevî vakıf kurmak ve b ö y l e c e m a l ve m ü l k emniyetini s a ğ l a m a k (ki
ekserisinin h e n ü z m ü l k ü yoktur ve ü z e r i n d e barın dıkları veya ekip biçtikleri topraklar ya vakıfların veya devletindir) yoluna gitmeleri için artık bir se bep de b u l u n m a m a k t a d ı r ; ç ü n k ü , bu vakıflar tesis edilmeden ç o k ö n c e (Tanzimat'la beraber) Osman lı Devleti'nde m ü s a d e r e resmen kaldırılmıştır.
Kafkas g ö ç m e n l e r i n i n tesis e t m i ş oldukları bu hayri vakıfların hizmet a l a n l a r ı n a baktığımızda %95.'79'u (119'un 75'i) cami y a p ı m ı , mescidlerin camilere d ö n ü ş t ü r ü l m e s i , o n a r ı l m a s ı ve bu cami lerde g ö r e v yapacak olan personelin m a a ş l a r ı vs. gibi giderler için tesis edildiklerini ve %4.20'sinin de mektep ve medrese gibi eğitim k u r u m l a r ı n ı n y a p ı m ı , eğitim ve ö ğ r e t i m h a r c a m a l a r ı için tesis edildiklerini görmekteyiz."*^
6 - S o n u ç
Ele aldığımız vakfiyelere g ö r e , 9 3 H a r b i ve daha ö n c e s i Kafkaslar'da Ruslar'ca tardedilen m ü s -l ü m a n aha-liden Anado-lu'ya g ö ç e n g ö ç m e n -l e r i n 1 8 8 0 - 1 8 8 1 tarihinden itibaren I.Cihan Harbi'ne (1914) d e ğ i n düzenli olarak hayrı a m a ç l ı vakıf te sis ettiklerini ve bu g ö ç m e n l e r i n iskân edildikleri bölgelerin b a ş ı n d a Orta Karadeniz, Iç Anadolu ve B a t ı A n a d o l u bölgelerinin geldiğini; % 9 5 ' i n i n ise kırsal alanlardaki vakıf veya m i r i araziler ü z e r i n e d e v l e t ç e iskân edilerek, kendilerine yeni yerleşim birimleri tesis edildiğini g ö r ü y o r u z .
B u g ö ç m e n l e r i n iskân edildikleri alanlarda k e n d i sosyal ve dini gereksinimlerini gidermek a m a c ı y l a cami, mektep ve medrese yaptırdıkları veya yerleştirildikleri, eski y e r l e ş i m birimlerinde bulunan bu tür m ü e s s e s e l e r i n kendi ihtiyaçlarına cevap verebilecek şekilde g e n i ş l e t m e k ve y a ş a t mak için vakıf k u r m u ş oldukları anlaşılmaktadır.
D i ğ e r bir husus ise, bu g ö ç m e n l e r i n ellerin de ihtiyaç fazlası olarak t a ş ı n m a z mal b u l u n m a d ı ğ ı için % 9 r i para vakfetmiştir.
4 1 . Halim Aga b. ibrahim Vakfı, VGMA., Def. ,No: 5 8 8 / 2 1 5 / 1 8 8 .
42. 15 R.evvel 1300 tarihli Marşan-zade Osman Vakfı, VGMA., Def., N o : 5 8 6 / 1 0 7 / 9 8 .
43. İshak Hendi Vakfı, VGMA., Def., N o : 5 8 8 / 4 5 / 5 9 . 44. Bkz., Dipnot:41.
45. 2 1 C. ahir 1311 ta-ihli Umera-yı Çerakiseden Haa khak Bey ve diğer Vakfı, VGMA., Def., No: 5 9 0 / 6 7 / 5 7 . 46. Vakıf kurucuları müsadereye karşın mal ve mülk güven
cesini sağlamak için tesis ettikleri vakıflann bir kısım ge lirlerini hayri bir amaca ve büyük bir kısım gelirlerini aile bireylerine tahsis etmekle mal ve mülklerine devletçe el konulmasını (müsadere edilmesini) engellemişlerdir. Böylece yan hayri-yan zürri vakıflar ortaya çıkmıştır. İş te, XVIII. yüzyılda en çok tesis edilen vakıf türü bu tür vakıflardır. Bkz., Hasan Yüksel, O s m a n l ı S o s y a l ve Ekonomik Hayatmda V a k ı f l a n n Rolü Üzerine Bir A r a ş t ı r m a ( 1 5 8 5 - 1 6 8 3 ) (Basılmamış Doktora Tezi) Ankara 1990, s. 1 6 1 .
47. Bkz., Dipnot:9'da zikredilen tablo. 48. Bkz., Dipnot:9'da zikredilen tablo.
K A F K A S G Ö Ç M E N V A K I F L A R I
121
25 Temmuz 1864 ile 19 Temmuz 1866 Yılları Arasında
Ankara Sancağı'na Bağlı Kazalara Yerleştirilen
Çerkez Muhacirlere Tevzi Edilen Araziler: (VGMA.,Def.No: 1982)
K a z a Seferihisar Murtazaabad Kalecik Keskini Ç u b u k a b a d Mihaiiccık Ş u r b a Günyüzü(?) Yenibazar T o p l a m i K ö y S a y ı s ı i
î
7
1 i ö1 2 9
• ] • 6
T
9
4
3
2
88
T e v z i E d i l e n A r a z i T ü r ü V a k ı f10
15
6
9
3
2
Y
66
"75 \ T e b e r r u14
14
Î5!90"
6
28
9.Ö9
K ı t a22
31
159
16
•'48
18
24
5 •
4 '
14
341
D ö n ü m875
972
5180
570
585
' ÎÖ2Ö
431
211
240
450
İb!534
K A F K A S G Ö Ç M E N L E R İ N İ N Y E R L E Ş İ M A L A N L A R I ( 1 1 9 G ö ç m e n V a k f i y e s i n e G ö r e ) E s k i A d ı Kadıçayın K ö y ü Hamidiye k ö y ü V e z i r k ö p r ü Kazası İ s h a k / e r i K ö y ü Bakla Köyii Ayvalisokagı K ö y ü S o ğ a n l ı K ö y ü K o n d a n Selimiye K ö y ü Emiroglu Çınarlığı K ö y ü Kaygusuz K ö y ü Veysel Muslibey K ö y ü H a c ı h a m u ş K ö y ü Â ş a g ı t e p e Ü r a k köyü Kızılot Köyü K e s t a n e p ı n a r ı K ö y ü Â ş a g ı T u r g u t İ u K ö y ü D İ n b ü y ü k ( ? r K ö y ü Sıralı K ö y ü Günlük K ö y ü K a b a k d a g ı K a r a d e r e ( Ö s m a n i y e j K ö y ü Kestane A l a n ' K ö y ü O r t a k ö y K ö y ü Agıderesi K ö y ü S a r ı c a Erik K ö y ü • Metrepolu k ö y ü T e p e s a m a n l ı k K ö y ü Hızarbaşı K ö y ü Y e n i A d ı k a d ı ç a y ı n i İ l ç e i V e z i r k ö p r ü illi : Samsun V e z i r k ö p r ü Hçesi(Taskale Mahaİİesij i i İshakyeri j V e z i r k ö p r ü [ B a İ d a i " i Âyvaİısokagı i Ladik S o ğ a n l ı i Bafra i Kaygusuz i Muslubey i Yukanesenli I k ı z ı İ o t i K e s t a n e p ı n a r ı i Turgutlu i Dikbıyık i Sıralı i Günlük(Hızarbaşı) i k a b a k d a g ı i Ç a r ş a m b a i Kavak j Ü n y e İ F a t s a " " i O r d u I Osmaniye Kestane O r t a k ö y A g ı d e r e •i ? ; T e p e k ö y [HızaıbaşıİĞürılük) I Merkez B u c a ğ ı i Merkez B u c a ğ ı i Merkez B u c a ğ ı i Ü n y e122
D o ç . D r . H a s a n Y Ü K S E L E s k i A d ı i Y e n i A d ı Ç a t a l t e p e K ö y ü ' Demirci K ö y ü Hamidiye K ö y ü Hasandegin (?)Köyü Sinop İli Osmaniye (Devrekani) Belovacık K ö y ü Kızıksagır K ö y ü G ö ç e r i K ö y ü Kılcan K ö y ü . Elekadı K ö y ü Kozlu K ö y ü M e y d a n ö z ü K ö y ü Isakebir K ö y ü Isakebir K ö y ü Horun(Hirun) K ö y ü ( > r d a k K ö y ü Tekke K ö y ü Kösürük(KüSFük) K ö y ü türİci K ö y ü Kara A l i K ö y ü Halkaçayır K ö y ü Porsuh K ö y ü Bostankaya K ö y ü U z u n p ı n a r K ö y ü Kızılhan K ö y ü G ö m a r m u t K ö y ü Kaynar K ö y ü Karabacak K ö y ü S ö b e ç i m e n K ö y ü Ç a İ k ö y i İ Karacaviran K ö y ü Hosak K ö y ü D ü z c e Kazası i Ç a t a l t e p e i Demirci i Hamidiye iAlakadı i Kozlu B u c a ğ ı i M e y d a n d ü z ü I Büyüközlü i Büyüközlü i B o y u n p ı n a r j Ç ı r d a k i Tekkeyeni i Damlalı i Karalı : Hölkaçayır i Porsuk i Bostankaya i U z u n p ı n a r i Kızılhan I G ö m a r m u t ; Kaynar B u c a ğ ı i Karabacak ; S ö b e ç i m e n i Ç a l k ö y i K a r a c a ö r e n Abaza Ç a p y a k b e y köyü Kalaycık K ö y ü Fethiye K ö y ü Tekerlek S ü l e y m a n i y e Köyü Islamiye K ö y ü Arifiye K ö y ü Aktüfenk K ö y ü Yerzukbey K ö y ü Ç a y b a ş ı Fuadiye K ö y ü i D ü z c e llçesi(Cedidiye Mahallesi) i G ü v e n j Kalayık Şerefiye K ö y ü Nuriosmaniye K ö y ü Alembek K ö y ü Fevziye K ö y ü Tekerlek S ü l e y m a n i y e I Arifiye B u c a ğ ı j Muhacir Y e n i k ö y i Ç a y b a ş ı Fuadiye i Şerefiye I Nuruosmaniye i İ l ç e i Ü n y e I K e ş a p l E r f e İ e k i Boyabat I Sinop İli (Camii Kebir Mahallesi)i Devrekani İlçesi i Belovacık . İ K ü ç ü k kızılca i G ö ç e r i i Devrekani i Devrekani i A y d ı n c a B u c a ğ ı : G ü m ü ş h a c ı k ö y ü i Geldikgelen ; Merkez B u c a ğ ı j Erbaa İlçesi I Erbaa İlçesi i ' Z i l e Artova ; D ü z c e :• Hendek : Fevziye i Akyazı i Sapanca [ S a r ı d ı k N a h i y e " ( ? r i Merkez İlçe Geyve i Geyve i K a r a m ü r s e l
illi
l Ö r d u i Giresun I Sinop I Kastamonu i Kastamonu i Amasya i Amasya Amasya Tokat i K o m n a n Nahiye(?) i Bedirii BücaŞı 'l'Yİİdızeİi i Karaçayır B u c a ğ ı • J Ü İ a ş ^ • i Pınarbaşı i Pınarbaşı Pınarbaşı Pınarbaşı S a r ı k a y a i Çayıralan i Alaca B e y p a z a r ı SaidiliNahi! i Sivas : Kayseri i Kayseri i Yozgat i Ç o r u m I Ankara i Konya İBoİu : Sakarya i Sakarya i KocaeliE s k i A d ı Fevziye K ö y ü Uzundere K ö y ü Ihsaniye K ö y ü Ferhadiye K ö y ü Hasaneyn K ö y ü Ummiye(Emniye) K ö y ü U m m i y e Köyü Uzuntarla K ö y ü Ketenciler K ö y ü Kurtköy K ö y ü Kervansaray K ö y ü Bıckıdere K ö y ü Ziryarımca K ö y ü Ziryarımca Köyü Resüs(Eskimezarlık) K ö m ü r c ü k a d ı K ö y ü Karaosman K ö y ü D ö l e k ( ? ) k ö y ü Hayırlı K ö y ü Ârapçiftİigi k ö y ü H a c ı k a r a K ö y ü Muratbey K ö y ü G ü l b a h ç e K ö y ü Selimiye K ö y ü Babadiye K ö y ü Osmaniye K ö y ü A r a b a y a t a g ı K ö y ü İrfan iye K ö y ü Orhaniye Köyü Cihangir K ö y ü Salihiye K ö y ü Çiftİikaltı k ö y ü Hacıveli Ube K ö y ü O ç p ı n a r Köyü Fehvaniye(Şarkiye) K ö y ü Dağistan köyü Hamidiye K ö y ü Manisa İli Aynrıkçı Ahmediye Hamidiye K ö y ü Hamidiye K ö y ü Fethiye K ö y ü Islamcıklı Köyü A k h a n K ö y ü i Y e n i A d ı i Fevziye(Aşagı Mh.) i Osmaniye i Ihsaniye B u c a ğ ı i Ferhadiye i Hasaneyn i U m m i y e j U m m i y e i Uzuntarla i Ketenciler i Kurtköy i Kervansaray j Bıçkıdere I B o ğ a z k ö y i K ö m ü r c ü k a d ı i Karaorman İDöİlük
'^^^^7'^
: Hayırlar \ Ekinli I H a c ı k a r a Muratbey i G ü l b a h ç e \ Selimiye i Papatya i Osmaniye i A r a b a y a t a g ı j Irfaniye i Orhaniye i Cihangir i Koçbayırı j Çiftlikalan j Hacıveli Oba i U ç p ı n a r Dag İstan Hamidiye; Manisa (ibrahim Çelebi Mahal.] İÂhmetİi(?j : Kızılcaören(?) ; Hamidiye ; ? i A k h a n l l l ç e j K a r a m ü r s e l
illi
i Kocaeli i Gölcük İzmit İzmit Yalova ş i l e i Gebze i " İ J a ş k ö p r ü N . ; ; M . K e m a l p a ş a : İstanbul : Bursa Karacabey İnegöl i Yenişehir ; Merkez İlçe i Orhangazi i G ö n e n : Balıkesir ;Biga ; Bergama Soma i Simav i Merkez Bucağı Î N a z Ü l i ' 7 ' 7 ' ! ; Kuşadası I Merkez ilçe i Ç a n a k k a l e i izmir i Manisa I K ü t a h y a i Aydın ; DenizliB u A r a ş t ı r m a n ı n Ü z e r i n d e Y ü r ü t ü l d ü ğ ü V a k f i y e l e r ( K a y n a k : V a k ı f l a r G e n e l M ü d . A r ş i v i ) Sıra No
