BROCKAGE S~KKELER
MEL~H ARSLAN.Brockage sikke deyimi Nümismatik Bilim dünyas~nda çok eskiden beri biliniyor ve tan~ n~yor olmas~na kar~~n Türkiye nümizmatik çevrelerinde bi-linmemektedir. Sikke darb~~ s~ras~nda olu~mu~~ bu hatal~~ bas~mlar Brockage diye isimlendirilmektedirler. Burada görülen bu tip nadir sikkelerin nas~l olu~tuklarm~~ Türk sikke bilimi çevrelerine tan~ tmay~~ bir görev bildim.
Anadolu Medeniyetleri Müzesi sikke seksiyonuna 1988 y~l~~ içerisinde I. Constantine ait bu tip bir sikke sat~n almam~zla, bu tip sikkelerle ilk çal~~ma-lar~m~z da ba~lam~~~ oluyordu. Sonunda Brockage adl~~ teknik bir terimin var-l~~~n~~ ve bu sikkelerin nas~l olu~tuklarm~~ ö~rendik. Tüm Brockage sikkelerde oldu~u gibi bu sikkeninde (Bkz. No. 1) normal bir ön yüzü (büst ve yaz~lar-dan olu~an) bulunmakta fakat arka yüzde olmas~~ gereken farkl~~ resim ve ya-z~lar yerine yine ön yüzün çukur bir bask~s~~ (ters olarak) aynen yer almak-tayd~. Bunun hatal~~ bir bask~~ olabilece~ini dü~ünerek fazlaca üzerinde dur-mam~~t~ m. Fakat 1989 y~ l~nda yine bu tipte, Julia Domna'ya ait ikinci bir sikke sat~n al~nca bu tip üzerine ara~urmalar~m~~ h~zland~rarak Brockage de-yimi ve tekni~ini ö~renmi~~ oldum.
Bu ikinci Brockage sikke Ankara Çubuk ilçesinde bulunmu~~ Greko-Romen (~ehir Bask~s~ ) bir sikkeydi'. Arka arkaya müzeye gelen bu iki Brockage sikkeden sonra, 1990 y~l~nda iyi bir ~ans eseri koleksiyoner Nihat ~AHIN bu tip bir sikkeyi koleksiyonuna kaydettirmek üzere müzemize getir-di~inde elimizde üç adet Brockage sikke oldu. Son gelen Elagabalus'a ait bir Denarius'tu (Bkz. No 3). Say~n ~ahin'e e~er kabul ederse bu tip sikkeler üze-rinde çal~~ma yapt~~~m~~ ve onun getirmi~~ oldu~unu da yay~nlamak istedi~imi söyledim. Kendisi memnun olaca~~n~~ söyleyerek kabul etti. Bu arada tüm kolleksiyonerlere ve müzeye sikke getirenlere bu tipte sikke bulmalar~~ du-
Anadolu Medeniyederi Müzesi, Sikke Kabinesi.
Bu makalemde yer alan sikkeleri yay~ nlamama izin veren de~erli kolleksiyoner Say~ n Ahmet Nuri TINAZ ve Nihat ~AH~ N'e sonsuz te~ekkür ederim.
Melih ARSLAN; The Coinage of Ancyra in the Roman Period P. 27 (Pl. 1.9. C.10) Recent Turkish Coin Hoard and Numismatic Studies. Oxford, 1991. (British Institute of Archaeology at Ankara, Monograph No. 12).
586 MEL~H ARSLAN
rumunda beni haberdar etmelerini rica ettim. Ben de müzedeki tüm sikke-leri tekrar elden geçirerek bu tipte ba~ka sikkeler bulmaya çal~~t~m. 1990 iti-bari ile ba~ka bir Brockage sikkeye rastlayamad~m. Bu tipteki ikinci sikkeyle ara~t~rma= sonucunu henüz almam~~um ki, Türkiye'deki meslekta~lar~ma bu tip sikkeler konusunu sordu~umda onlar~n da bu olay~~ bilmediklerini ö~-renmi~~ oldum.
Bu konuyu ara~t~rmaya ba~lad~ktan k~sa bir süre sonra Nihat ~ahin'e ait
Brockage Elagabalus sikkesine British Museum Catalogue Vol. V, Sayfa 585,
No. 332 ve 93. resim levhas~nda 1 no.lu sikkenin bir benzeri olarak kar~~la~-t~m. Söz konusu kitapta sikkenin M.S. 220-222 y~llar~~ aras~nda Antiochia'da (Antakya) darp edilmi~~ oldu~u belirtilmekteydi. Yine bu sikkenin ayn~s~na Almanya'n~n Stuttgart ~ehrinde 25/26 Kas~m 1988 tarihinde düzenlenen bir sikke müzayede katolo~unda raslad~m (Bkz. Munzen und Medaillen Aktion XLI 238 nolu sikke); sat~~~ katalo~unda bu di~erlerinden daha pahal~~ bir fi-yatta saulmaktayd~. 1990 y~l~nda müzemize I. Valentinian'a ait Brockage bronz bir ~ehir sikkesi daha geldi (Bkz. No. 4). Müzenin ald~~~~ bu üçüncü sikke ile Brockage say~m~z dört oldu. Arkeoloji ö~rencisi Say~n Tolga TEK, bir gün müzeye gelerek bana bir müjde verdi. Arkeoloji ö~rencilerinden ve yeni mezun arkada~~~ Barbaros AKÇAYdan bana göstermek üzere, bu konuda epeyce yol almam~z~~ sa~layacak imparator Nero'ya ait Brockage bir sikke daha getirdi. Sikkenin Brockage'li arka yüzünün tam orta k~sm~ nda lehim izinden arta kalan sivri bir ç~k~nt~~ mevcuttu. Olas~l~kla sikke bir kolyede kullan~lm~~t~. K~sa zamanda elimizde 13 adet Brockage bas~m sikke olu~tu. Katalogdaki 1, 2, 4, 7, 9, 11 ve 13 no.lu sikkelerin müzemiz koleksiyonunda, 3, 6, 8, ve 12 no.lu sikkelerin Nihat ~ahin koleksiyonundan, 5 no.lu sikkenin Barbaros Akçay koleksiyonundan ve 10 no.lu sikkenin de A. Nuri T~ naz koleksiyonundan al~nm~~~ oldu~unu belirtmeliyim.
Brockage Bas~m Tekni~i
Antik sikke darb~~ çok yak~n bir zamana kadar, ~ekil l'de görüldü~ü gibi elle vurularak yap~lmaktayd~. Bazen bu i~lem s~ras~nda vurularak ~ekil veril-mek istenen sikke metali, arka yüzün hareketli olan kal~b~ndan ayr~larak, yeni darp edilmi~~ sikkenin yan~na dü~ece~ine, arka yüz kal~b~na yap~~~p kal-maktayd~~ (Bkz. ~ekil 2). Daha sonra arka yüz kal~b~na yap~~m~~~ bu sikke, altta ön yüz kal~b~na yerle~tirilmi~~ bir sonraki bo~~ sikke metaline vurunca, di~eri-nin ön yüz ~eklini olu~turmaktayd~~ (Bkz. ~ekil 3). Böylece 1,2 ve 3 nolu çi-zimlerdeki a~amalar izlenince arka yüz kal~b~na yap~~~p kalm~~~ bir önceki po-
BROCKAGE S1KKELER 587 zitif sikkenin ön yüzü, negatif kal~p görevini yüklenerek Brockage'li arka yüzü olu~turmaktayd~. Bu i~lem sonucunda ortaya Brockage sikke ç~kmaktayd~. Böylece bu yeni tip sikkenin normal bir ön yüzü ve yine ön yüzün bask~s~= ayn~, fakat içe çökük (çukur) bir arka yüz olu~maktayd~2 .
Sonuç olarak yukar~da k~saca anlaulm~~~ ve çizimlerle de gösterilmi~~ olan ve hatal~~ bas~mdan kaynaklanan Brockage tekni~inin bilinmesi ile antik darphanelerin çal~~ma ko~ullar~~ hakk~ndaki bilgilerimize bir yenisini eklemi~~ olmaktay~z. Antik darphanelerin ve bu darphanelere ba~l~~ küçük sikke bas~m atölyelerinin bu hatal~~ paralar~ndan ne kadar darp etmi~~ olduklar~n~n tam olarak bilinememesine ra~men bu say~n~n çok az oldu~unu söyleyebiliriz. Elimize geçen en az say~daki Brockage sikkeden, bas~m s~ras~nda hatan~n an-la~~lmas~n~~ takiben yeniden normal bas~ma geçildi~ini söyleyebilmekteyiz. Di~er ilginç bir husus; sikkelerin imha edilmeyip kullan~ma ç~kanlmas~d~r. Olas~l~kla atölye çal~~anlar~~ taraf~ndan hat~ra veya koleksiyon amac~yla sak-lanm~~, bu sebeplerin sonucunda da günümüze kadar ula~m~~t~r.
Ba~ka bir nokta ise sikkelerin nerede ve hangi darphanede bas~lm~~~ ol-dukland~r. Genel olarak sikkelerin arka yüz tiplemeleri ve yaz~lar~~ sikkenin nerede ve hangi darphanede bas~lm~~~ oldu~unu göstermektedir. Söz konusu Brockage sikkelerin arka yüzleri bilinmemesine ra~men, ön yüzdeki resim ve yaz~lar~n yard~m~yla bazen nerede bas~ld~klan bilinebilmektedir. Örnek ola-rak katalo~umuzda yer alan 4 no.lu sikkenin ön yüzünde yer alan sa~l~~ ve sollu P harfinden Kilikya'daki Tarsus ~ehrine verebiliriz. 8 no.lu Plautilla'y~~ Mysia-Cyzicus, 2 no.lu Julia Domna'y~~ Galatia-Ancyra ~ehrine vermek olas~d~r. Y~ne 3 ve 6 no.lu Denarius'lar Antiochia (Antakya) ve 9 no.lu Postumus sik-kesini Lugdunum (Fransa) darphanesine verebilmekteyiz. Makalemizde yer alan sikkeler katalogda kronolojik s~ra izlemeden müzeye ve bize geli~~ tarih-lerine göre düzenlenmi~tir.
Sonuç olarak müzelerimize bu tip sikkelerin gelmesi durumunda sikke konusunda çal~~an meslekta~lar~m~z~n daha dikkatli olmas~~ ümidiyle, maka-lemin onlara faydal~~ olaca~~n~~ dü~ünüyorum.
FAYDALANILAN KAYNAKLAR
1 - B.M.C.; BRITISH MUSEUM CATALOQUES; Coins of the Roman Empire. London (1923-1962), Vol. V. p. 585. No 332.
2- P.J. CASEY; Understancling Ancient Coins, London, 1986 p. 147.
3 - R.I.C.; H., MATTINGLEY, E.A. SYDENHAM; and Others, The Roman Imperial Coinage. 1923-1981.
4 - C.H.; CO~N HOARDS; London, 1975-1985 7. Vols (The Royal Numismatic Society).
5 - B.M.C.; 15, W. WROTH; Cataloque of The Greek Coins of Mysia, London, 1982.
6 - B.M.C. 22, A. BRITISH MUSEUM CATALOQUE; G.F. Hill, Lycaonia, Isauria and Cilicia, London, 1990.
7 - AUKTION XLI; Münzen und Medaillen 25-26 December/Stuttgart 1988. 8 - M. ARSLAN; The Coinage of Ancyra in The Roman Period, p. 27 (pl. 1.9.
c. 10), Recent Turkish Coin Hoards and Numismatic Studies. Oxford, 1991. (British Institute of Archaeology at Ankara Monograph No. 2). 9 - C; H. Cohen, Description Historique des Mdailles Frappes sous
L'empire Romain. Paris/London, 1880-1892.
10 - RATTO; Monnaies byzantines, Auktion R. Ratto, Lugano, 9. Dez. 1930. 11 - SEAR; D.R. SEAR, Byzantine Coins and Their Values, 2. Aufl. (London,
1987).
12 - SNG AUL; Sylloge Nummorum Graecorum Sammlung H. von Aulock (Berlin, 1957-1968).
KATALOG
1 Env. No : 38-79/5-88 (Anadolu Medeniyederi Müzesi) AE.
Ölçü 20x2 mm.
A~~rl~k 3.30 gr.
Devir CONSTANTINE 1 (Büyük.) (M.S. 307-337)
Ön yüz IMP CONSTANTINVS, P.F. AVG. Constantine I'in
defne taçl~, drapeli ve z~rhl~~ büstü sa~a. Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage).
2 Env. No : 209-1-89 (Anadolu Medeniyederi Müzesi) AE.
Ölçü 25x2.8 mm.
A~~rl~k 7.25 gr.
Devir JULIA DOMNA (M.S. 193-211) Septimius Severus'
un kar~s~.
Ön yüz IOVLIA AVGOVCTA Julia Domna'mn büstü sa~a.
SNG AUL, T. 211/6152'ye benzer. Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage).
3 Env. No : AR. Denarius. (Nihat ~ahin Koleksiyonu Env. No: 1)
Ölçü 18.5x2 mm.
A~~rl~k 3.21 gr.
Devir ELAGABALUS (M.S. 218-222)
Ön yüz IMP. ANTONINVS PIVS AVG. Elagabalus'un defne
taçl~~ ve drapeli büstü sa~a.
Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (Brockage). B.M.C. No. 332.
4 Env. No : 103-115/71-90 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) A.E.
Ölçü 32.5x4 mm.
A~~rl~k 19.50 gr.
Devir VALERIAN I. (M.S. 253-260) TARSUS ~EH~R
S~KKES~.
Ön yüz : AVK. Al. POVLIOVALERIA [NOCCE] Valerian l'in ~ua tach, z~ rhl~~ ve paludamentumlu büstü sa~a. SNG AUL. T. 209/6077'nin benzeri. B.M.C. Cilicia No. 324'ün benzeri.
590 MELIH ARSLAN
Arka yüz : önyüzün çukur bask~s~~ (brockage). 5 Env. No : Barbaros Akçay Kolek.siyonunda
Ölçü 28x2.5 mm.
Devir NERO (M.S. 54-68)
Ön yüz : IMP. NERO. CAESAR AVG. P.MAX TR. P.P.P. Neronun defne taçl~~ büstû sola. Sol altta bir kf~re. C. 253
Arka yüz : Ön yûzün çukur bask~s~~ (brockage).
6 Env. No : Nihat ~ahin Koleksiyonu Env. No. 41. AR Denarius.
Ölçü 19x2.5 mm.
A~~rl~k 3.68 gr.
Devir SEVERUS ALEXANDER (M.S. 222-235)
Önyüz IMP.C.M.AVR.SEV. ALEXAND. AVG. Severus Alexander'in defne taçl~~ ve drapeli büshi sa~a, Arka yüz : ön yûzün çukur bask~s~~ (brockage).
7 Env. No : 74-2/1-92 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi).
Ölçü 26x4 mm.
A~~rl~k 13.35 gr.
Devir TRAJAN (M.S. 98-117)
Ön yüz : AYIN (Greko-Romen) Trajan'~n defne taçl~, sol omuz drapeli büstü sa~a.
Arka yüz : Ön yû 'zün çukur bask~s~~ (brockage). 8 Env. No : Nihat ~ahin Kolleksiyonu No. 43.
~olç û : 25x3 mm. A~~rl~k : 8.28 gr.
Devir : PLAUTILLA (M.S. 202-205) Caracalla'n~n kar~s~. MISIA-Cyzicus ~ehir darb~~ olmas~~ büyük ihtimal? Ön yüz: f0a LOa IAPLAa TILLA SevA Plautilla'n~n
drapeli büstû sa~a.
Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage).
Referans : BMC 15: Sayfa 54 No: 256'dalti Cyzicus sikkesi olabi- lir?
9 Env. No : Anadolu Medeniyetleri Müzesi Edici. Env. No. 1095- 1/1 (Etüldük sikkeler içerisinden bulunmu~tur).
BROCKAGE S~KKELER 591
A~~rl~k 4.97 gr.
Devir POSTUMUS (M.S. 259-268) LUGDUNUM darb~.
Ön yüz IMP. C. POSTVMVS. Pl. AVG. Postumus'un ~ua taçl~~ ve z~rhl~~ büstü sa~a.
Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage)
Referans : RIC (Mattingly and Sydenham: Roman Imperial Coinage. Sayfa. 335).
10 Env. No : Ahmet Nuri T~naz Koleksiyonu No: 48.
Ölçü 15.5x3 mm.
A~~rl~k 3.35 gr.
Devir M.Ö.I. yüzy~l~n son çeyre~i (Ephesus?).
Ön yüz EPI [ Artemis büstü sa~a. Sol omuzda sadak
(ok torbas~).
Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage).
11 Env. No. : 107-4/1-94 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) AR
Ölçü 18.8x2.7 mm.
A~~rl~k 3.30 gr.
Devir AUGUSTUS (M.Ö. 27-M.S. 14) M.Ö. 2 -M.S. 11
(Lugdunum Darb~?)
Ön yüz : [CAESAR AVGVS TVS] DIVI. F. PATER. PATRIAE
Augustus'un defne taçl~~ ba~~~ sa~a. Arka Yüz : Önyüzün çukur bask~s~~ (brockage)
Referans : BMC. Roman Empire. Vol. I, Sayfa 89 No. 519 (Pl. 13.9)'un benzeri.
12 Env. No. : Nihat ~ahin Koleksiyonu No. 44 AE
Ölçü : 22.5x3 mm.
A~~rl~k : 5.64 gr.
Devir : TRANQUILLINA (M.S. 241-244) Gordian IIrün ka- r~s~.
Ön yüz CAB. TPAN-Ka LLINAN Tranquillina'mn diademli
ve drapeli büstü sa~a.
Arka yüz : Önyüzün çukur bask~s~~ (brockage).
Referans : David R. Sear; Greek Imperial Coins and their va- lues. London 1982. Sayfa. 365-370.
13 Env. No.: 1653-306 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) AE.
592 MELIH ARSLAN
Ölçü 33x3 mm.
A~~rl~k 15.16 gr.
Devir JUSTINIANUS I (M.S. 527-565)
Ön yüz : DN. IVSTINI-ANVS. PP. AVG Justinianus I'in di- ademli ve drapeli büstü sa~a.
Arka yüz : Ön yüzün çukur bask~s~~ (brockage)
Referans : R. Ratto; Monnaies Byzantines. Amsterdam, 1959 No. 642, 644.
Melih Arslan
2
3
:11-sla~~
7
8
9
Melih Arslan
1 1
1 2
Çekiç Takoz - Z~mba Arka Yuz Katibi
Arka Yuz Kal~ b~ na yaalsm~ s haldek~~ ~lk S~ kke On Yuz Katibi Ors Ikinci S~ khe (Brockage) Melih Arslan Çekiç
Takoz- Z~ mba (Punch) - Arka Yüz Katibi (Reverse die) — Sikke Metal~~ (Coin blank)
Ön Yüz Katibi (Obverse die) Örs (Anvit)
~ekil: I
~ekil:2
Arka Yuz Katibi
.111111.—. Ilk Söke :<al~ba yap~sm~ s halinde 1
willew—• tkr~c~ S~ kke (Brockage)
Ön Yüz Katibi 1
Ç~kt~ktan sonra boyle oluyor Ilk S~kkenin 9n yuzunün ' çukur (hatal~ ) basilm~s hah
On Yuz
