Toplumsal eleştiri geleneğinin başlangıcında Rabelais'in Gargantua'sı

TOPLUMSAL ELE$TIRI

GELENEGiNiN

B

AgLANctclNDn

RABELA

IS'NIN

GARGA.N.TUA,..S.T. . Dr. Iriliz aYnt)Glu* Marmara iletiSim

XVIII.

ytizyrlda

baqlayan

modernleqme stireci, sanayi

devri-mine

kadar

yaqanan

siireg

ve

sanayi devriminden sonra yaganan

siireg

olarak iki

agamada yaqanmrqtrr. Modernleqme stireci,

kilise

otoritesini krsmen de olsa

dengeleyebilen

laik

iktidar

yaprlanmasr ve laik iktidar yaprsr

iginde siyasal segkinler ile ekono-mik segkinlerin iki ayn hayat alanr oluqturarak golulcu toplumun ku-rumlarrnr yaratmasryla baqlamtgttr. Biiti.in

bu

geliqmeler, edebiyatta ve sanat alanrnda verili toplumun etigi ile srnrrlt kalmayan, bunu red-deden edebiyat ve sanat tiirlerinin ortaya grkrqrnr

da

hazrrlamtqttr.

Bdylelikle,

toplumsal

yagamrn

yalnrzca olumlu yanlannt giirmekle kalmayan, olumsuz yanlartnr da farkedebilen toplumsal eleqtiri

ge-leneIi

ortaya grkabilmiqtir. Bu

eleEtiri gelenefi iginde yer alan ilk yazarlardan

biri

Rabelais'dir.

Ortaga!'da

bir

dev ailesinin

kahramanhklartnr

ve

ya$amlnl

anlatan bir halk masaltndan uyar-layarak yazdrfr Gargantua adh

kitabrnda Rabelais, Ortaga['rn

toplumsal yaqamrndan gok farkh.

yepyeni

bir

yagamln tablosunu

gizmigtir. Garg,antua'nrn dyktisii,

Rabelais'nin

gergek

yagamlna

dayanrr. Rabelais'nin gocuklu[unu

gegirdili kdyde bir derebeyi Loire

rrmalr iizerine dalyan kurmak

is-teyince

balrkgrlar

loncastyla mahkemelik olmuq, Rabelais'nin avukat olan babasr da loncayt

sa-vunmugtur. Rabelais'nin bu olay-dan esinlenerek

yazdr!t

kitapta

Pirochole'yle yaprlan savag, bu

* M.lj. ilitiqinr Fhtiiltesi

Marmara IletiSim

derebeyi

ile

babasrnrn davasrnr temsil eder. Gene, kitap boyunca

eleqtirdili

o

zamanki egitim kurumu kiliseye ve kilise d[retisine olan dtiqmanhlr da yazarrn kendi ya$amlnrn

bir

yansrmasrdrr. Qocuklufunda okuma dzlemiyle dolu olan Rabelais o zamanki egitim

kurumu olan manastrra gidip keqiq olmuq, egitim sisteminin insanr aydrnlatmaktan ahkoyan,

hatta

aptallaqtrran bir kurum oldu[unu

keqfetirmiqtir. Daha sonra manastrrdan kurtulmanrn garelerini arayan Rabelais,

din

adamr olarak toplumun iginde yaqayan bir papaz olarak yagama yolunu segmiq, bu dzgiirliikle tiim Fransa'yr dolaqmrq, sonunda doktor olmaya karar vermiqtir. Doktor olduktan sonra verdifi bir derse, kilisenin kurallanna karqr gelerek bir ceset getirmesi, kilisenin Rabelais'ye sava$ agmasrna neden olmuqtur. Bu

olay

iizerine

koruyuculanyla

birlikte

Rcinesans hareketinin

baglatrcrsr olan iilkeye, Italya'ya giden Rabelais'nin Gargantuct'st 1534'te basrlmrqtrr. Difier kitaplarr gibi bu kitap da grkar grkmaz kilise tarafindan yasaklanmrq, Rabelais de dinsizlikle suglanmrqtrr. Rabelais'nin daha 6nce himayesine

girdifi

yiiksek riitbeli papazlar, sansiiriin kaldrrrlmasr igin ferman grkarsalar da, skolastilin merkezi

olan Sorbonne'daki papazlar buna izin vermemiqlerdir ve Rabelais

I 5-53'te cilmiiqtiirt.

Rabelais, Gargantua adh eserine, yaqadrfr yiizyrlda gok dnernli

bir itibar ogesi ve toplumsal konum gcistergesi sayrlan drqgoriiniigiin

dnemli olmadrfrnr belirterek baqlamakta d;r. " H er ke s dt _S g 6 r iintiS

tin-baslgm-Sakaciltfitna, maskcu'algma bakry daha itesine gitmcz. ..

Kutunun iEindeki ilaE, kutunun _{umdurdudundan Eok} daha de{crlitlir,

demek

istiyorum

ki bu

kitapta

islenan

konular

baSlt,{trt

diisf.indtirdii{ii kadar abuk sabuk degildir 2.

Ozellikle yazrldr[r ga! agrsrndan diiqiiniildiifiinde, Ortagaf'dan Yenigaf'a gegiq strastnda, Rabelais'nin kitabr oldukga neqeli ve alayh ama aynr zamanda, kapanmakta olan Ortaqa['rn kasvetli

havasrndan uzak, bu havayr eleqtirel bir agrdan ele alan bir tarzda yazrlmrqtrr. Ciddiyetin

aItr

bastrIr Ortaqa['dan

farkh

olarak Rabelais, kitabrnda gtilmenin yasak bir qey olmadrfrnr, tam tersine gi.ilmenin insanr cennete gottirecelini sdylemektedir. Ashnda soylu

bir

aileden gelen Rabelais, Ortaga['rn srradan insanrna layrk

gdrdiiIi.i perhizci

etik

anlayl$rnln tersine, kitabrnr yiyecek ve

igeceklerle bedenini besleyerek yazdrlrnr, hatta yazma nedeninin

yiyip igmek oldulunu siiyleyerken, okuyuculanna da kitabrnrn bu

bigimde okunmasrnr ci[titlemektedir. Baqka deyigle, varolan etigin

tersine

yiyip

igmenin kendisi

gibi

soylu kesimlerin, egemen kesimlerin ayrrcahfr ohnaktan grkmasrnr, topluma

e$it

olarak

yayrlmasrnr isteyebilmig,

btiylelikle,

Reform

ve

Rtjnesans

Marmarq itetisim

Gergekten rje, Rabelais'nin kitap boyunca eleqtirdi[i skolastik din

ve

cliiqtince

bigimi, bunlann

savunuculart

olan

papazlara yaklaqrmrndaki

alay,

Reform

ve

Rdnesans'rn

getireceli

yeni

ioplumsal yagamrn filizlerini taqrmaktadrr. Kitabrn XIX. btiliimiinde'

ganlarrnr -

geri

alabilmek

igin

Gargantua'ya yalvaran Papaz

yerakliyus sarhoE eclilerek gergek yiizti agrfa grkanlmrq ve ganlar p^paza

de[il,

iiniversitenin rektOriine, kentin valisine ve kilisenin bu$ pupur*a teslim eclilmiqtir3. Rabelais'nin bu baktq agtsr, iktidartn rn,'tnlstit yaplslnm gofulcu yapryla yer defiqtirmesirrit.t zorunlu hale

geldigini gtXt"ttn"si agrsrntlan dikkat gekicidir. Gargunt.un'nrn XL.

6Otti*1n.t". "...papaz ... ne

bir

kdylii gihi topraEt stirer; ne hir

sat)a$EL gihi yurdu savunur; ne hekim gihi hastalara bakar; ne Int'ili

iyi

iiicn

cgiitci bir rahip gibi ge.rEek dini yayar; nc dc tiiccur gibi mcmlcketc. gerckli nesnelcri, araglart getirir ve iste.bunun igin de, harkes horlir,yuhalar onlarl' cliyerek papazlann nedel sevimsiz ve

aylak insanlar olduklannr agrklamrgtrra. XLV. Boli.im'de de vebantn

eimiElerden kaynaklanrlfrnr sanan ve bunun igin ermiqlere adak ,rnrnuyu

gittiklerini

silyleyen hacrlarla konuqan Grandgousier (Gargintui'nrn babasr), insanrn baqrna gelen herqeyin azizletin guru6r oklufuna inandrnlan Ortagaf insantna seslenerek, sorunlann

ie

giiztimleiin insanrn drqrndaki, giiglerde defil, insanrn kendi elinde

olctulu gortiqiinti dile getirmiqtirs'

Kitabrn baqrnda Rabelais, kitabrn Sorbonne'daki hocalanndan aldrfir clerslerle yetiqen baq kahramanr Gargantua'yr, tam bir aylak,

u" tigbit kurali

uymadan ya$ayan

biri

olarak tanrmlamaktadrr.

Gargantua, sabahlair uyandrktan sonra igen, daha sonra kiliseye gicien, yarrm saat ders gahqtrktan sonfa mutfafa giderek karnrnt

inyurun,

daha sonfa kitapta

4

sayfa boyunca

adla'

saytlan isimlerdeki oyunlan oynayan, oyundan sonra tekrar igen, igtikten

sonra uyuyan, uyanrfiktan sonra gene igen, biraz dolaqtrktan ve

gahqtrktan sonra tekrar yemek yiyip arkadaqlarryla igki igen, akqarn yemefinden Sonfa tavla oyunlan oynaytp, arkadaqlarryla ktzlail

gOr-Jy" gidip geltlikten sonra gene yemek

yiyip

yatan

biri

olarak iunrmtantirqtrrtis. 101-108). Ancak, aynr Gargantua yeni hocast Ponokrates ile tanrqtrktan sonla bu yaqamr buakmrq, onun efitimine

girrnigtir. Bu efitimle birlikte Gargantua tiim zamantnt okumaya, zdl

ve

tigrt

oyunlarr yerine bedenini geliqtiren oyunlar oynamaya

vermiqlir. Yalnrzca bedeni defil, ruhu da temizlenen Gargantua'ntn.

oynadrfr oyunlann bir krsmr zihnini geliqtirecek-.matematik ile ilgili oyunlaia clttntiqmiiq, kahraman bu oyunlarla birlikte pek gok miizik

aietini galmayi da dfrenmigtir(ss. 109-116). Bu yeni efiitim diizeni ,rnu a,n6urcla ekin dcivmek, odun kesmek gibi bedeni yoran iqleri de yaptrrtmrqtrr. Ponokrates'in ayda

bir

kez

olmak koqulu

ile t2l

Marmara iletiEim

Gargantua'nrn _bii.ti1.

_g.in

_{e!lenebilmesi,}

_igki

_igebilmesi,

$arkr sriyleyip dans edebilmesi

igin

verdigi zamanr

'uit"

_curgantua gimenler tizerinde qiirler _{okuyirak gegi.i-,ey"}

_{;"$i;_;;..}

Ancak, bu mutlu gtinler, picrochore'nin

Gargantua,nrn babasrnrn topraklarrna girmesiyle son bulur,

.gtinkii ciunogourier, do!al

yasalarrn _{ofluna emanet ettigi}

insanlirr ve -uituir" torumak igin

ollunu

Paris'ten _{g.a!urr.. Arkadaqlarryla}

_birlitt,

_,uuuq,

kazanan Gargantua, diler kiliselerden farkh'olarik yeni ui, manustr kurmaya karar verir. Thelme manastr' adr verilen bu manastrr, ashnda Rabelais'nin _{deligtirmek istedigi toplumsal yaqamrn}

_y.iln.

olmasrnr istedigi yeni yagamrn _{dzellikl-erinf taqu. riunyaoaki ttim}

dinrerde herEeyin _{saatle berirlendigini,. herqeyin}

_kuralia.,

_uuii,

oldulunu

soyley-en Gargantua,

kuraca!r

_{manastrrda cincelikle saatrerin}

kaldrrrlmasrnr ve herkesin canr isteyince gahgmasrnr _ister. ,,Diinyuda cn biiyiik aptall*, i.nsantn.hayatmt safiduyusina _{ve akrria gdre cte{it}

de,

bir

gan

sesine

gdre

ayarlamaitdr,,T diyen -Ga.gantuu, aydrnlanmanrn en _{onemli diiqtincesi olan insanrn kendi akhyL kendi} yag.amrna _{bigim verebileceli fikrinin dnci.iltiltinti yapmrgtrr.}

Giizel

kadrnlann.ve yakr$rkh, sa[hkh erkeklerin

ihip

_{u"'rurriu" .larak}

kabul edilece!i rhelme

manastr.nda,

_rahip

_ve

_rahibererin

evlenmesine,

_z_enginlik sahibi olmasrna, rizgtirci ya$amasln

d

rzin verilecektir. Herkesil

_glit

oldugu bu manastrrda,'yasalarrn _ve kurallarrn gegerli oldugu bir yaqam scizkonusu _{degildii. bunun yerine}

yaqam, insanlann ozgi.ir iradelerine ve keyiflerini baghdrr.

"canlart _{istedidi zaman yatakranndan kalkar, iglerinden gctdi{i} z.aman ye.r iEer, galtEtr, _{uyurlardt; onlart kimse uyandrmaz, kimic} tgmeye, yemeye

_{ya da}

baska

bir

_{{ey . yapmaya zorlamazdt.} Diizenlerinde yalruz gu kural vardt: iSr-poiGiYi yAp,,r.

Roman sanatrnrn diinyaya Tanrr'nrn

gtiliiqii

olarak geldifini

di.iqtinen

Milan

_{Kundera, Frangois Rabelais'nin}

_de

_Tanrr'nrn

giiltiqiinti

ilk

igiten ydzar _{olarak Avrupa'nrn}

_ilk

_{btiyiik romanrnr}

yazdrlrnr belirtmi gtir.

_Qti$it

ideolojik kesinlikler.

uyl.''

dtiqtinceler

iireten roman, mizahtan dofmuqtur. Rabelais de bunun

ilk

farkrna varan yazarlardandrr. _{Mizah anlayrqr olmayan}

_kigi

_anlamrnda Grekge'den kendi

ttirettigi

Agelaste sbzci.igtinti kullanan Rabelais, Agelaste'lerden korktu[unu ve onlardan nefret ettigini soylemiqtir. Qtinkti Agelaste'ler tek bir dolrunun _{olcluluna, heikesin aynr qeyi} di.iqtinmesi gerektigine inanrrlar. _{oysa biiey, ancak do[runun've} kesinligin olmadrlr yerde ve zamanda _{birey olur.}

_igte,

_herqeyin

kesinligini

yitirdigi

ortagaf'dan g*arken

_tek

_bir

_{dogru yerine}

Marmara iletisim

tek kesinlik, belirsizli|rn bilgeligidir. Trpkr Cervantes

gibi,

bu gergefi kegfeden Rabelais de insanrn bu yeni durumunu farkeden ve romanrnr bunun iizerine kuran bir yazardrre.

Bu

nedenle, Rabelais'nin Gargantud'sl, modern dtjnemin

edilginleqtirilmig,

tek

bigimlileqtirilmiq, yabancrlaqmrq srradan insanrnrn varolan toplumsal ya$ama eleqtirel

bir

bakrq aqlst kazanabilmesi, varolandan

farkh ve

daha insanca

bir

yaqamr tarkedebilmesi agrsrndan kugkusuz gok dnemli bir kaynaktrr.

DiPNOTLAR

1.

Rabelais'nin yaqaml ve eserleri hakkrnda aynntrh bilgi igin bkz. Ana Brittanica, C.18.

2.

Rabelais,

Gargantua,

_Qev.: S. Eytiboflu-

A.

Erhat- V.

Giinyol, Ist: Cem Yay., 1983, s.24.

3.

A.g.e., s.96.

4.

A.g.c., s. 171. -5. A.g.e., ss. 186-189.

6.

A.g.c., ss. 117-119. 7

.

A.g.e.. s. 208.

8.

A.g.c., s.221.

9.

Milan Kundera, Roman _{Sanail, Qev.:} ismail Yergtiz, ist.: Afa