Karadi koyununda yapağı verimi ve bazı yapağı özellikleri

(1)

FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Mohammed Madhi Zinalabidin ZINALABIDIN KARADĠ KOYUNUNDA YAPAĞI VERĠMĠ VE

BAZI YAPAĞI ÖZELLĠKLERĠ ZOOTEKNĠ ANABĠLĠM DALI

Aralık-2017 KONYA

(2)

(3)

(4)

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.

Ġmza

Mohammed Madhi Zınalabıdın ZINALABIDIN Tarih:

(5)

iv

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

KARADĠ KOYUNUNDA YAPAĞI VERĠMĠ VE BAZI YAPAĞI ÖZELLĠKLERĠ

Mohammed Madhi Zinalabidin ZĠNALABĠDĠN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

Zootekni Anabilim Dalı

DanıĢman: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK

2017, 23 Sayfa Jüri

Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof.Dr. Uğur ZÜLKADĠR

Yar.Doç.Dr.Süleyman DOĞU

Bu çalışma Irak‟ın Kerkük iline bağlı Hasar Köyü‟nde yetiştirilen karadi koyunlarında yapağı verimi ve bazı yapağı özelliklerini araştırmak amacıyla yapıldı. Çalışma 62koyun üzerinde yürütüldü. Koyunların kirli yapağı verimi (KYV) ile yapağı özelliği olarak mukavemet (MU), elastikiyet (EL), incelik (ĠNC), uzunluk (UZ) ve randıman (RA) ile bu özellikler üzerine koyun yaşı ve canlı ağırlığının etkisi araştırıldı. Koyunların kırkımdaki canlı ağırlığı ile KYV, MU, EL, ĠNC, UZ ve RA‟ya ait hesaplanan en küçük kareler ortalamaları sırasıyla, 52.28 kg, 1.65 kg, 21.74 cN/tex, % 31.58, 36.10 µm, 18.33 cm ve % 67.98‟dir. Koyun yaşının MU, EL ve RA üzerine etkisi önemli (P<0.05), diğer özellikler üzerine önemsiz bulunurken, canlı ağırlığın etkisi incelenen hiçbir özellik üzerine etkili çıkmadı. Hesaplanan sortiman değerinden (44'S) karadi ırkının kaba yapağılı koyunlar sınıfında değerlendirilebileceği sonucuna varıldı.

(6)

v

ABSTRACT

MS THESIS

FLEECE YIELD AND SAME CHARACTERISTICS OF KARADI SHEEP

Mohammed Madhi Zinalabidin ZINALABIDIN

THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY

THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN DEPARTMENT OF ANIMAL SCIENCE

Advisor: Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK 2017, 23 Pages

Jury

Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK Prof.Dr. Uğur ZÜLKADĠR

Yar.Doç.Dr.Süleyman DOĞU

This research was carried out to investigate fleece yield and characteristics of karadi sheep in Hasar village of Kirkuk/Iraq. Sixty two were used in this study. Greasy fleece yield (GFY), breaking strength (BS), fiber elasticity (FE), fiber diameter (FD), fiber length (FL) and clean fleece percentage (CFP) and effects of some environmental factors on the these characteristics have been also studied. Least squares means for body weight at shearing (BWS), GFY, BS, FE, FD, FL and CFP were 52.28kg, 1.65 kg, 21.74 cN/tex, 31.58 %, 36.10 µm, 18.33 cm and 67.98 %, respectively. Effects of ewe age on BS, FE and CFP was statistically significant (P<0.05), but on the other characteristics were not significant. The effect of BWS was not statistically insignificant on all characters. From sortiman value (44'S) calculated, it was concluded that Karadi breed could be evaluated in the class of coarse wool sheep.

(7)

vi

Öncelikle tez konusunu seçerken isteklerimi göz önünde bulundurup ve bu tez çalışmanın planlanmasını sağlayan, çalışmalarım sürecinde her aşamada yol gösteren, yardımlarını eksik etmeyen, akademik kariyerimin oluşmasında bana derin bilgisiyle yardımcı ve destek olan danışman hocam Prof. Dr. Ayhan ÖZTÜRK'e teşekkürlerimi sunarım. Ġstatistik analizlerde ve sonuçların yorumlanmasında yardım ve desteklerini esirgemeyen Zootekni Bölümü Öğretim Üyesi hocam sayın Prof. Dr. Uğur ZÜLKADĠR'e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, kaynak temininde ve çalışmamın birçok safhasında yardımcı olan Kerkük Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Öğretim Üyesi hocam sayın Doç. Dr. Ayhan BAYRAKDAR'a teşekkür ederim. Bu günlere ulaşmamda her türlü maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen ve her zaman yanımda olan sevgili annem ve aile fertleri ile bu zorlu tez sürecinde benden manevi desteğini esirgemeyen nişanlım Aya ARSALAN'a şükranlarımı sunarım.

Mohammed M. Z. ZINALABIDIN KONYA-2017

(8)

vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii 1. GĠRĠġ ... 1 2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 3 3. MATERYAL VE YÖNTEM ... 8

4. ARAġTIRMA BULGULARI VE TARTIġMA ... 10

4.1. Yapağı Verimi ve Özellikleri ... 10

4.1.1. Kirli yapağı verimi ... 10

4.1.2. Özellikler ... 11 4.1.2.1. Mukavemet ...11 4.1.2.2. Elastikiyet ...13 4.1.2.3. Ġncelik ...14 4.1.2.4. Uzunluk...15 4.1.2.5. Randıman ...16 5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 18 KAYNAKLAR .... ...19 EKLER ... ..21 ÖZGEÇMĠġ ... 24

(9)

(10)

1

1. GĠRĠġ

Irak'taki koyunculuk ülke hayvancılığı içerisinde önemli bir yer tutmakta ve koyun et, süt ve yün için yetiştirilmektedir. Bu ürünlerin koyunlarda yıllık gelirleri sırasıyla yaklaşık % 60, % 25 ve % 15'tir (Aziz ve Hama, 2008) ve ilave olarak gübre geliri sağlanmaktadır. Karadi koyunu diğer Irak koyun ırkları (Ġvesi ve Arabi) gibi yağlı kuyruklu ve halı yapağısı veren koyunlar grubundandır ve ülkedeki koyun varlığının yaklaşık % 18-20‟sini oluşturmaktadır. Akdeniz iklim koşulları ile karakterize olan kuru tarım arazileri ve Kuzey Irak‟ın dağlık bölgelerinde yaşarlar (Juma ve Alkass, 2000).

Irak'ta başlıca üç koyunun yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunlar; ivesi, arabi ve karadi (kurdi) koyunlarıdır. Koyun varlığının yaklaşık % 60'ını ivesi, % 20‟sini arabi ve geri kalan kısmını da karadi oluşturmaktadır (Juma ve Alkass, 2000). Ayrıca karadi koyununun kurdi, cafi, hamdani, dizeyi ve herki olmak üzere beş varyetesinin bulunduğu bildirilmiştir (Anonymous, 2016). Irak'ın kuzey dağlık bölgesinde (Kerkük, Erbil, Musul, Dohok ve Süleymaniye) en çok yetiştirilen lokal bir ırk olan karadi koyunu yağlı kuyruklu, beyaz renkli omuz ve vücudun farklı bölgelerinde siyah lekeler bulunan, canlı ağırlığı 60-80 kg arasında değişen, yılık 2.5-3 kg kaba karışık yapağı verebilen bir ırktır (Al-Saigh ve Gezal, 1980).

Karadi koyunu 2014 verilerine göre Irak‟ta mevcut 6.545.146 baş koyunun (Anonymous, 2017a) yaklaşık % 20‟sini (yani yaklaşık 1.310.000 baş) oluşturması nedeniyle ülke koyunculuğu açısından önemli bir ırktır. Irk, düşük verimli, primitif, bütün verimleri değerlendirilen ve yapağısı kaba-karışık, halı dokuması için uygun niteliklerde bir ırktır. Bölgede halıcılık gelişmemiş olmakla birlikte, yetiştiriciler ürettikleri yapağıyı ihraç etme imkanına sahiptir. Nitekim 2017 yılında Irak Basra Limanı‟ndan Birleşik Arap Emirlikleri, Ġran ve bazı Avrupa ülkelerine 113 ton yapağı ihraç edilmiştir (Anonymous, 2017b).

Koyunlarda yapağı ve onu oluşturan kılların özellikleri ekonomik bir öneme sahiptir. Çünkü yapağı halıcılık, dokumacılık ve giyim sanayinde kullanıldığı gibi, medikal alanda, sargılarda, basınclı bandajlarda, yara örtülerinde, jeotekstiller olarak otoban, hava alanı, demir yolu, spor sahaları, barajlar, çatılar ve bentlerde ayırıcı, kuvvetlendirici ve filtre edici olarak, tarım ve bahçecilikte örtme, koruma ve ambalajlama uygulamalarında da kullanılmaktadır. Ayrıca, havacılıkta uçuş personelinin

(11)

giysilerinde ve daha birçok alanda kullanıldığı gibi, 2003 yılından itibaren Avrupa Birliği'nde yapı materyali olarak kabul edilmiştir (Peşmen ve Yardımcı, 2012).

Irak‟ta yetiştiriciliği yapılan çiftlik hayvanları içerisinde koyunun, koyun ırkları arasında da karadinin önemli bir yere sahip oluşu, yapağının gerek yetiştiriciler gerekse ülke ekonomisi açısından ekonomik getirisinin yüksek oluşu ile karadi koyunu yapağı özellikleri ve ona etkili faktörler (koyun yaşı, cinsiyeti, canlı ağırlığı, bakım ve beslenmesi gibi) hakkında sınırlı sayıda araştırmanın yapılmış olması ve çelişkili bilgiler bulunması (Aziz ve Hama, 2008) bu araştırmanın gerekliliğini ve önemini artırmaktadır. Kaba-karışık yapağılar halı dokumacılığı ve keçeleşme olmadığından özellikle yatak-yorgan yapımında kullanılmaktadır. Karadi koyunu da kaba-karışık bir yapağıya sahiptir. Dolayısıyla karadi yapağısının ıslahına veri sağlayabilmek açısından yapağı özelliklerinin ve onu etkileyen faktörlerin etki şekillerinin belirlenmesi oldukça önemlidir.

Bu araştırma, Kerkük‟ün kuzeyinde ve Kerkük'e 50 km uzaklıkta yer alan Hasar Köyü‟nde yetiştirilen karadi koyunlarının yapağılarının bazı fiziksel özellikleri (incelik, uzunluk, randıman, elastikiyet ve mukavemet) ile bu özelliklere koyunların kırkımdaki canlı ağırlık ve yaşlarının etkisinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır.

(12)

3

2. KAYNAK ARAġTIRMASI

Araştırma materyali karadi koyunları kaba-karışık, halı tipi yapağıya sahip olduğundan ve doğrudan karadi ile ilgili erişebilen literatür çok az olduğundan bu bölümde daha çok benzer özellikteki koyunlarla ilgili yapılmış araştırmalara yer verilmiştir.

Demir (1989), Eskişehir Çifteler Ġşletmesi‟ndeki dağlıç ve ramlıç koyunlarında kirli yapağı verimi, lüle uzunluğu ve elyaf çapına ait değerleri sırasıyla, 2.24 ve 2.96 kg, 18.8 ve 7.3 cm ve 30.8 µm ve 21.64 µm olarak bildirmiştir.

Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Uygulama Ağılı‟nda bulunan Anadolu merinosu, kıvırcık ve türkgeldi koyunlarının kiri yapağı verimi, lif inceliği, lüle uzunluğu, mukavemet, elastikiyet, randıman ve ondülasyon değerleri sırasıyla 3.2, 2.7 ve 2.4 kg, 20.4, 25.7 ve 24.1µm, 5.9, 8.8 ve 8.3 cm, 7.6, 15.2 ve 18.3 g, % 32.5, 39.3 ve 41.5, % 51.3, 41.5 ve 46.7, ve 15.6, 7.5 ve 5.2 adet olarak belirlenmiştir (Koyuncu ve ark., 1996).

Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999), Malya Tarım Ġşletmesi'nde yetiştirilen malya ve akkaraman ırkı koyunların kirli yapağı verimini sırasıyla 2.35 kg, ve 2.45 kg olarak bulmuştur. Araştırıcılar, akkaraman ve malya için yapağı randımanı, elyaf uzunluğu, elyaf çapı, ondülasyon ve medullalı elyaf oranını sırasıyla % 48.34 ve % 51.41, 10.27 ve 14.15 cm, 24.61 ve 27.96 µm, 8.75 ve 4.01 adet, % 0.00 ve % 0.25 olarak hesaplamıştır. Koyun yaşının kirli yapağı verimi üzerine etkisini ise çok önemli (P<0.001) bulmuşlardır.

Koyuncu ve ark. (1999), Uludağ Üniversitesi Ġşletmesi‟ndeki karayaka erkek tokluların yapağı verim özelliklerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda kırkım sonu canlı ağırlık ortalamasını 49.0 kg, kirli yapağı verimi, lif inceliği, lif uzunluğu, medullalı elyaf oranı, kemp kıl oranı ve yapağı randımanı ortalamalarını sırasıyla, 2.0 kg, 42.0 µm, 21.4 cm, % 10.7, % 44.5 ve % 68.9 olarak tespit etmiştir.

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Veterner Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çifitliği'nde yetiştirilen 132 baş morkaraman, 114 baş hamdani ve 108 baş karagül‟den

(13)

oluşan sürüde en küçük kareler ortalamaları yukarıdaki sıraya göre elyaf inceliği için 36.32, 34.20 ve 39.11 µm, elyaf uzunluğu için 5.22, 6.10 ve 7.34 cm, elyaf elastikiyeti için % 31.46, 30.03 ve 30.67, mutlak mukavemet için 12.50, 11.70 ve 13.37 g, medullalı elyaf oranı için % 24.47, 6.40 ve 42.57, kempli elyaf oranı için % 4.54, 0.19 ve 45.61 ve yapağı randımanı için % 66.64, 68.39 ve 61.33 olarak tespit edilmiştir. Koyun yaşının etkisi elyaf inceliği ve elyaf uzunluğu üzerine çok çok önemli (P<0.001), medullalı ve kempli elyaf üzerine çok önemli (P<0.01), mutlak mukavemet üzerine önemli (P<0.05) ve elastikiyet ile randıman üzerine ise önemsiz bulunmuştur (Küçük ve ark., 2000).

Aksoy ve ark. (2001), Türkiye‟de sadece Kars ve Ardahan illerinde yetiştirilen ve 9 baş koç ve 79 baş koyundan oluşan bir tuj koyunu sürüsünde, yapağı verimi, elyaf çapı, medullalı elyaf oranı, lüle uzunluğu ve ondülasyon sayısı ortalamalarını sırasıyla, 1.94 kg, 28.65 µm, % 7.84, 11.49 cm ve 2.93 adet olarak bildirmiştir. Cinsiyetin yapağı verimi ve ondülasyon sayısı üzerine etkisi önemli (P<0.05 ve P<0.01) bulunurken, yapağı verimi ile lüle uzunluğu ve ondülasyon sayısı arasında ve elyaf çapı ile medullalı elyaf oranı arsındaki korelasyonlar da önemli ve pozitif bulunmuştur.

Elibol ve Dağ (2004), Ereğli Koyunculuk Üretim Ġstayonu'nda yetiştirilen 452 baş akkaraman, ivesi ve ivesi x akkaraman (F1xĠG1) melezi koyuna ait iki yıllık verim

kayıtlarından kirli yapağı verimini sırasıyla 1.75 kg, 2.13 kg ve 2.08 kg, yapağıda gerçek uzunluğu 16.97 cm, 15.94 cm ve 15.07 cm, ondülasyon değerlerini 52.40 deg/mm, 48.33 deg/mm ve 47.89 deg/mm ve lif inceliğini ise 31.94 µm, 30.69 µm ve 30.76 µm olarak tespit etmiş, yaşın ve cinsiyetin kirli yapağı verimi ve canlı ağırlık üzerine etkisinin önemli (P<0.01) olduğunu bildirmiştir.

Yılmaz ve Denk (2004), 57 baş koyun ve 14 baş koçtan oluşan bir norduz sürüsünde kirli yapağı verimi, elyaf çapı, elyaf uzunluğu, elyaf elastikiyeti, mutlak mukavemet, medullalı elyaf, kempli elyaf ve yapağı randımanı ile bu özellikler üzerine bazı çevre faktörlerinin etkisini araştırmıştır. Araştırıcılar buldukları değerleri yukarıdaki sırayla, 2.91 kg, 37.51 µm, 6.89 cm, % 32.71, 13.71g, % 7.50, % 1.81 ve % 68.25 olarak bildirmiştir. Kirli yapağı verimi üzerine yaş (P<0.01) ve cinsiyetin etkisi çok önemli (P<0.001), canlı ağırlığın etkisi ise önemsiz olmuştur. Elyaf uzunluğu, kemp kıl oranı ve yapağı randımanı üzerine yaş, cinsiyet ve canlı ağırlığın etkisi önemsiz

(14)

5

çıkmıştır. Elyaf çapı üzerine yaş (P<0.001) ve canlı ağırlığın (P<0.05) etkisi önemli, cinsiyet etkisi önemsiz, elyaf elastikiyeti ve mutlak mukavemet üzerine yaşın etkisi önemli, cinsiyet ve canlı ağırlığın etkisi önemsiz, medulla elyaf oranı üzerine yaşın ve cinsiyetin etkisi önemli ve canlı ağırlığın etkisi önemsiz bulunmuştur.

Hama (2005), Süleymaniye'de Kula Raş Köyü'nde özel bir işletmede 139 dişi ve 34 koç‟tan oluşan toplam 173 baş karadi koyununda kırkım sonu canlı ağırlık ve kirli yapağı ağırlığı ile yapağı özelliklerinden, lif uzunluğu, incelik ve yapağı randımanı değerlerini sırasıyla 58.07 kg, 1.85 kg, 12.82 cm, 30.84 µm ve % 78.42 olarak belirlerken, koyun yaşı ve cinsiyetinin kırkım sonu canlı ağırlık üzerine etkisi çok önemli (P<0.01) bulunmuştur. Kirli yapağı verimi, incelik ve lif uzunluğuna cinsiyetin etkisi çok önemli (P<0.01) ve aynı özellikler üzerine yaşın etkisi önemli (P<0.05) çıkmıştır.

Aziz ve Al-Oramary (2005), Erbil‟deki 196 baş hamdani koyunu üzerinde yaptıkları araştırmada, koyunların kırkım sonu canlı ağırlığını 59.4 kg ve kirli yapağı verimini de 2.3 kg olarak tespit etmiştir. Aynı araştırmada lüle uzunluğu, lif uzunluğu, incelik, medullalı elyaf oranı ve kemp kıl oranı sırasıyla, 11.9 cm, 18.3 cm, 37.2 µm, % 3.4 ve % 2.8 olarak belirlenirken, koyun yaşının kirli yapağı verimi ve incelik (P<0.01) ile lüle uzunluğu ve lif uzunluğu üzerine etkisi de önemli (P<0.05) bulunmuştur.

Aziz ve Hama (2008), Süleymaniye'de özel üç sürüyü oluşturan toplam 173 baş karadi koyununda canlı ağırlık, yapağı kırkım ağırlığı, randıman, lüle uzunluğu, lif uzunluğu, incelik, ondülasyon, medullalı kıl oranı ve kemp kıl oranını sırasıyla 58.1 kg, 1.8 kg, % 78.4, 9.1 cm, 12.8 cm, 30.8 µm, 1.14 kıvrım/cm, % 4.2 ve % 8.2 olarak bildirmiştir. Araştırıcılar, erkeklerin yapağı veriminin dişilerden önemli ölçüde daha fazla olduğunu ve koyun yaşının ağırlık üzerine, kirli yapağı verimine, lif uzunluğu ve inceliğine, randıman ile ondülasyon üzerine etkisini önemli bulmuştur.

Al-Dabbagh (2009), Musul Üniversitesi Ġşletmesi‟ndeki Ġvesi (106 baş) ve hamdani (73 baş) koyunlarında kirli yapağı ağırlıklarını sırasıyla, 1.474 ve 0.939 kg olarak tespit etmiştir. Sürü ortalaması olarak yapağı randımanını % 64.45, lüle uzunluğunu 10.320 cm, lif uzunluğunu 16.517 cm ve lif çapını da 31.604 µm olarak

(15)

bildirmiştir. Yapağı özellikleri üzerine yaşın etkisini önemsiz bulmuştur. Aynı araştırıcı Al-azzawi‟den (1977) naklen arabi, karadi ve hamdani ırklarında kirli yapağı verimi ve randımanı sırasıyla, 1.85, 1.49 ve 2.05 kg ve % 57.52, % 53.88 ve % 48.94 olarak bildirmiştir.

Sivas iline bağlı Kangal Ġlçesi‟nde halk elinde yetiştirilen üçü elit dördü taban sürü olarak nitelendirilen yedi işletmedeki toplam 1623 baş akkaraman koyunda kirli yapağı verimi ortalamaları elit ve taban sürü için sırasıyla, 2.37 ve 1.58 kg olarak bildirilmiştir. Araştırmada 30 baş elit ve 40 baş da taban sürüdeki koyunlardan alınan yapağı örneklerinden hesaplanan randıman, lif çapı, lif uzunluğu, elastikiyet ve mukavemet değerleri elit ve taban sürü için sırasıyla, % 60.78 ve % 53.77, 28.63 µm ve 26.96 µm, 30.33 cm ve 27.73 cm, % 38.98 ve % 32.94, 20.04 g ve 16.67 g‟dır (Garip ve ark., 2010).

Al-Dabbagh (2011), 100 baş ivesi ve 70 baş hamdani koyunu üzerinde yaptığı araştırma sonucunda; kirli yapağı verilerini sırasıyla 0.938 kg ve 1.20 kg, elyaf uzunluklarını 9.92 cm ve 8.75 cm, lif inceliğini ise aynı sıra ile 31.2 µm ve 33.36 µm olarak bulmuştur.

Atatürk Üniversitesi Ziraat Ġşletmesi'nde yetiştirilen 20 baş morkaraman ve 20 baş ivesi koyunda yapağı lüle uzunluğu sırasıyla, 9.366 cm ve 11.747 cm, elyaf uzunluğu 15.596 ve 17.905 cm, incelik 32.877 ve 31.246 µm olarak bulunmuştur. Yapılan varyans analizi sonunda; morkaraman ve ivesi ırkları arasında lüle ve elyaf uzunluğu bakımından gözlenen farklılık önemli, incelik ortalamaları arasındaki farklılık önemsiz bulunmuştur (Topal ve Emsen, 2011).

Shihab ve Hamdoon (2011), Irak‟ta Musul Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ġşletmesi‟ndeki 3, 4, 5, 6 yaşlarında toplam 24 baş iveside lüle uzunluklarını sırasıyla 11.69, 9.47, 10.08 ve 10.22 cm olarak bulmuş, yaşın lüle uzunluğu üzerine etkisinin önemli olduğunu bildirmiştir.

Öztürk ve Odabaşıoğlu (2011), Van yöresindeki hamdani koyunlarında kirli yapağı verimi, yapağı randımanı, uzunluk, incelik, kıvrım ve sortiman değerlerini

(16)

7

sırasıyla, 2.41 kg, % 56.91, 18.04 cm, 30.15 µm, 2.50 adet ve 50 sortiman olarak tespit etmiştir.

Ahmed ve ark. (2012), Musul Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ġşletmesi‟ndeki ivesi ve hamdani koyunlarında lüle uzunluğu, lif uzunluğu ve lif inceliği için hesapladıkları ortalama değerleri ivesi için sırasıyla 5.96 cm, 9.70 cm ve 25.23µm, hamdani için ise aynı sırayla 5.67 cm, 9.24 cm ve 26.30 µm olarak bildirmiş, koyun yaşının lüle uzunluğuna etkisini önemli bulmuşlardır.

Peşmen ve Yardımcı (2012), menemen koyunlarında kırkım sonu canlı ağırlığı, kirli yapağı verimi, randıman, incelik, uzunluk, elastikiyet ve mukavemet değerlerini sırasıyla 51.68 kg, 1.583 kg, % 66.78, 30.91 µm, 36.35 mm, % 32.60 ve 20.69 cN/tex olarak bildirmiştir.

(Al-Dabbagh ve Sabbagh (2014)), Musul bölgesindeki ivesi, karadi ve arabi koyunları yapağılarında incelik ve randımanı sırasıyla, 31.48, 33.17 ve 30.18 µm ve % 70.65, % 79.19 ve % 61.75 olarak tespit etmiştir.

(17)

3. MATERYAL VE YÖNTEM

Araştırmanın hayvan materyalini, Kerkük‟ün 50 km kuzeyinde yer alan Hasar Köyü‟nde özel bir koyunculuk işletmesinde yetiştirilen 62 baş koyundan oluşan sürüdeki karadi koyunları oluşturmuştur. Nisan ayı sonunda yapılan kırkımdan önceki gece ve kırkım süresince hayvanlar aç bırakılarak yemleme yapılmamış, kırkımdan önce 500 g hassasiyetle tartılarak canlı ağırlıkları belirlenmiş, aynı anda kulak numarası ve kayıtları olmadığından dişlerine bakılarak yaşları tayin edilmiştir. Belirlenen ağırlık, yaş ve cinsiyetler aynı anda kaydedilmiş, yazılan bilgiler, alınan yapağı örnekleri ile birlikte küçük naylon poşetler içerisine konmuş ve muhafaza edilmiştir. Yapağı örnekleri Ertuğrul‟un (1996) bildirdiği şekilde omuz, yan (kaburga) ve buttan olmak üzere üç yerden alınmıştır. Kırkımdan sonra her hayvandan elde edilen yapağı miktarı 100 g duyarlıkta kantarla tartılarak belirlenmiştir.

Yapağı örneklerinde, Mukavemet (cN/tex), Elastikiyet (%), Ġncelik (Elyaf Çapı, µm) ve Randıman (%) gibi fiziksel özelliklerin tayini Lalahan Uluslar Arası Hayvancılık Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü‟nde (Ankara) yapılmıştır. Elastikiyet (%) ve Mukavemet (cN/tex) analizi ʿSingle Fiber Tensile Tester Fafegraphʾ cihazı ile yapılmıştır. Ġncelik Uster Ofda 100 (Optik Fibre Diameter Analyzer) cihazı ile belirlenmiştir. Lif uzunluk (mm) ölçümleri ise kurumdaki ilgili cihazlar çalışmadığından, siyah bir kumaş zemin üzerinde kılların iki ucu bir pens yardımıyla gerdirmemek koşuluyla kıvrımları giderilmiş olarak tutularak (mm) taksimatlı cetvelle tarafımızdan yapılmış ve (cm) olarak kaydedilmiştir. Randıman tayini kirli yapağı örnekleri tartılıp, yıkama ünitesinde sıcak deterjanlı su ile yıkandıktan ve etüvde 105 ºC'de 6 saat bekletildikten sonra temiz ağırlık kirli yapağı ağırlığına oranlanarak yapılmıştır.

Ġstatistik analizlerde yapağı verim özelliklerine etkisi incelenen faktörler arasında önemli interaksiyon bulunmadığı varsayılarak, çevre faktörlerinin analizinde Harvey'in (1987) geliştirilmiş olduğu bilgisayar paket programından yararlanılmıştır. Faktör seviyeleri arasındaki farklılıklar Duncan çoklu karşılaştırma testi kullanılarak belirlenmiştir (Düzgüneş ve ark., 1993). Yapağı verimi ve özellikleri için En Küçük Kareler Varyans Analizinde aşağıdaki matematik model kullanılmıştır.

Yijk = µ+ai+bj+eijk

Yijk : i. yaştan, j. canlı ağırlık grubundaki k. koyunun yapağı verim ve özellikleri (kirli

(18)

9

µ : Genel ortalama,

ai : i. koyun yaşının etki miktarı, ( i= 1, 2, 3, 4, ≥5),

bj : j. canlı ağırlık grubunun etki miktarı [1. Grup (32.50-50.50 kg), 2. Grup (50.51-59.50

kg) ve 3. Grup (59.51-68.50 kg)],

eijk : Hata etki miktarı.

(19)

4. ARAġTIRMA BULGULARI ve TARTIġMA

Kerkük Hasar Köyü'ndeki özel bir işletmeye ait 62 baş karadi koyunda yürütülen araştırma sonucunda 32.5 kg ile 68.5 kg arasında değişen canlı ağırlıklara ait en küçük kareler ortalaması 52.278±2.812 kg olarak bulunmuştur. Canlı ağırlığın incelenen yapağı özellikleri üzerine etkisi koyunlar canlı ağırlıklarına göre üç gruba ayrılarak belirlenmiştir.

4.1. Yapağı Verimi ve Özellikleri

4.1.1. Kirli yapağı verimi

Araştırma sürüsünde kirli yapağı verimine ait en küçük kareler ortalaması 1.6468±0.3263 kg olarak hesaplanmıştır. Etkisi incelenen yaş ve canlı ağırlık gruplarına göre yapağı verim ortalamaları ve etki miktarları ile standart hataları Çizelge 4.1'de verilmiştir.

Çizelge 4.1. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre kirli yapağı verimine ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, kg), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

Faktörler N EKKO±SH EM±SH

GENEL 62 1.6468± 0.3263 YaĢ ÖS 1 3 1.343 ± 0.213 -0.213 ± 0.169 2 4 1.518 ± 0.177 -0.039 ± 0.149 3 20 1.655 ± 0.086 0.098 ± 0.086 4 18 1.626 ± 0.091 0.068 ± 0.090 5 17 1.642 ± 0.090 0.084 ± 0.094 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1. (32.50 - 50.50) 25 1.657 ± 0.129 0.100 ± 0.150 2. (50.51 - 59.50) 27 1.568 ± 0.081 0.011 ± 0.058 3. (59.51 – 68.50) 10 1.445 ± 0.211 -0.111 ± 0.163 ÖS : Önemsiz

Bulunan 1.65 kg'lık kirli yapağı verimi (KYV) değeri, Al-Dabbagh‟ın (2009) Musul‟da ivesi ve hamdani ırkları için bildirdiği sırasıyla 1.47 ve 0.94 kg‟lık değerler ile Peşmen ve Yardımcı‟nın (2012) menemen koyunlarında tespit ettiği 1.58 kg‟dan yüksektir. Buna karşılık, Demir‟in (1989) dağlıç ve ramlıç için bildirdiği 2.24 ve 2.96 kg, Koyuncu ve ark.‟nın (1999) karayaka tokluları için bildirdiği 2.0 kg, Çolakoğlu ve Özbeyaz‟ın (1999) akkaraman ve malya için bildirdiği 2.46 ve 2.36 kg, Arık ve ark.‟nın (2000) akkaraman için bildirdiği 2.14 kg ve Aksoy ve ark.‟nın (2001) tuj koyunu için

(20)

11

bildirdiği 1.94 kg‟dan küçüktür. Ayrıca, akkaraman ve ivesi (Dağ, 1996), norduz (Yılmaz ve Denk, 2004), akkaraman ve ivesi (Elibol ve Dağ, 2004), hamdani (Aziz ve Oramary, 2005), karadi (Aziz ve Hama, 2008) ve hamdani (Öztürk ve Odabaşıoğlu, 2011) için bildirilen sırasıyla 2.24, 3.29 kg, 2.91 kg, 1.75, 2.13 kg, 2.3 kg, 1.8 kg ve 2.41 kg‟lık değerler bu araştırmada hesaplanan KYV‟den yüksektir. Bütün verimlerde olduğu gibi buradaki farklılıklarda da genetik ve çevre faktörleri etkilidir. Dolaysıyla farklılıklar bu iki etkenden kaynaklanmaktadır.

Yapılan istatistik analiz sonucunda kirli yapağı verimi üzerine koyun yaşı ve canlı ağırlığın etkisi önemsiz çıkmıştır. Bu sonuç genel olarak literatür bildirişleri ile uyumsuz (Dağ 1996; Çolakoğlu ve Özbeyaz, 1999; Elibol ve Dağ, 2004; Aziz ve Oramary, 2005; Öztürk ve Odabaşıoğlu, 2011) olmakla birlikte, Vanlı (1976) morkaraman sürüsünde KYV‟ye yaşın etkisini önemsiz bulmuştur. Yılmaz ve Denk (2004) ise, norduz koyunlarında canlı ağırlığın etkisini önemsiz, yaşın etkisini ise yine önemli bildirmiştir. Bu araştırmada yaşın KYV üzerine etkisinin önemsiz çıkması özellikle bir ve iki yaş gruplarındaki hayvan sayısının (sırasıyla üç ve dört baş) ve genelde koyun sayısının az olmasıyla açıklanabilir. Benzer durum canlı ağırlık gruplarındaki sayının azlığı, buna bağlı olarak koyunlarda bu özelliklere ait varyasyonun ortaya çıkmasını sağlayacak sayıda verinin bulunmaması nedeniyle canlı ağırlık için de söylenebilir.

4.1.2. Özellikler

4.1.2.1. Mukavemet

Yün liflerinden yapılan iplik ve bu iplerden elde edilen kumaş veya diğer mamuller üretilinceye kadar pek çok mekaniksel etkiye, üretildikten sonra kullanım esnasında da birçok sürtünme ve baskıya maruz kalırlar. Bu nedenle endüstride mukavemeti iyi lifler tercih edilir. Bu araştırmada bulunan koyun yaşlarına ve canlı ağırlık gruplarına göre ortalama mukavemet değerleri Çizelge 4.2‟de verilmiştir. Çizelgeden de görüleceği gibi, yapağı kıllarının kopma anına kadarki dayanıklılığını ifade eden ve bazı kaynaklarda g cinsinden ifade edilen mukavemet değeri ortalaması 21.7439±4.2746 cN/tex‟dir. Bu değer Peşmen ve Yardımcı‟nın (2012) menemen koyunlarında hesapladığı 20.69 cN/tex değerinden yüksektir.

(21)

Çizelge 4.2. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre mukavemete ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, cN/tex), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

Genel 62 21.7439±4.2746 YaĢ * 1 3 15.091±2.743B -5.093±2.179 2 4 18.246±2.335AB -1.938±1.975 3 20 23.015±1.147A 2.830±1.099 4 18 22.592±1.213A 2.408± 1.164 5 17 21.977±1.213A 1.793±1.242 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1 (32.50 - 50.50) 25 19.326±1.700 -0.859±2.014 2 (50.51 - 59.50) 27 20.312±1.084 0.127±0.783 3 (59.51 – 68.50) 10 20.916±2.849 0.731± 2.196 A,B,C =Aynı sütunda farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar önemlidir. *: P<0.05 seviyesinde önemli, ÖS : Önemsiz.

Anadolu merinosu, kıvırcık ve türkgeldi koyun liflerinde mukavemet değerleri g cinsinden sırasıyla 7.6, 15.2 ve 18.3 olarak saptanmıştır (Koyuncu ve ark., 1996). Küçük ve ark. (2000) morkaraman, hamdani ve karagül koyunları, Yılmaz ve Denk (2004) ise norduz koyunu için yapağı mukavemet değerlerini sırasıyla, 13.73, 12.50, 11.70 ve 13.71 g olarak bildirmiştir. Koyuncu ve Duru‟nun (2008) karacabey merinosu ve kıvırcık koyunu için bildirdiği yapağı mukavemet değerleri ise sırasıyla 2.8 ve 7.4 g‟dır. Yapağı liflerinde çap arttıkça mukavemet de artmaktadır. Karadi koyunu yapağısında da lifler kalın olduğundan mukavemet yüksek çıkmıştır.

Araştırmada mukavemet üzerine koyun yaşının etkisi önemli (P<0.05), canlı ağırlığın etkisi ise önemsiz çıkmıştır. Çizelge 4.2‟den görüleceği gibi yapağı mukavemet değeri üç yaşlı koyunlarda en yüksek, bir yaşlılarda ise en düşük bulunmuştur. Üç yaşlılarla iki, dört ve beş yaşlı koyunlara ait yapağı mukavemet değerleri arasındaki fark önemsizdir. Küçük ve ark. (2000) morkaraman, hamdani ve karagül koyunlarında, Koyuncu ve Duru (2008) karacabey merinosunda ve Peşmen ve Yardımcı (2012) menemen koyunlarında mukavemet üzerine yaşın, Yılmaz ve Denk (2004) ise norduz‟da yaş ve canlı ağırlığın etkisini önemli bulmuştur.

4.1.2.2. Elastikiyet

Sıkmak, çekmek ve bükmek suretiyle şekli değiştirilen yün ve yünlüler bu etki kaldırıldığında tekrar eski halini alabilmektedir ve bu özellik yapağının elastikiyeti

(22)

13

olarak adlandırılmaktadır. Ġçinde mıh kanalı bulunmayan lifler daha esnek, bulunanlar ise daha az esnek olmaktadır. Yapağı elastikiyetine ait en küçük kareler ortalamaları ve etkisi incelenen faktörlerin etki miktarları Çizelge 4.3'te verilmiştir.

Çizelge 4.3. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre elastikiyete ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, %), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

Faktörler N EKKO±SH EM±SH GENEL 62 31.5843±3.6114 YaĢ * 1 3 33.509±2.437 AB 1.238±1.932 2 4 36.211±1.906 A 3.941±1.588 3 20 31.751±0.981AB -0.519±0.987 4 18 29.502±0.986B -2.769±0.946 5 17 30.380±1.011B -1.891±1.036 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1. (32.50 - 50.50) 25 34.686±1.397 2.416±1.669 2. (50.51 - 59.50) 27 31.924±0.931 2.416±1.669 3. (59.51 – 68.50) 10 30.201±2.401 -2.069±1.834 A,B,C =Aynı sütunda farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar önemlidir.

*: P<0.05 seviyesinde önemli, ÖS : Önemsiz.

Çizelge 4.3‟ten görülebileceği gibi, bu çalışmada yapağı elastikiyetine ait karadi koyunları için bulunan değer % 31.5843 ± 3.6114'tir. Bulunan bu değer, Küçük ve ark.‟nın (2000) morkaraman için bildirdiği % 31.46 değerine yakındır. Koyuncu ve Duru‟nun (2008) karacabey merinosu ve kıvırcık için bildirdiği sırasıyla % 19.0 ve % 28.7 ve hamdani ve karagül için bildirilen sırasıyla % 30.03 ve % 30.67‟lik (Küçük ve ark., 2000), elastikiyet değerlerinden yüksektir. Buna karşılık, anadolu merinosu, kıvırcık ve türkgeldi koyunları için bildirilen sırasıyla % 32.5, % 39.3 ve % 41.5 (Koyuncu ve ark., 1996), norduz için bildirilen % 32.71 (Yılmaz ve Denk, 2004) ve menemen koyunu için bildirilen % 32.60 (Peşmen ve Yardımcı, 2012) değerlerinden küçüktür.

Araştırmada elastikiyet üzerine etkisi incelenen faktörlerden yaşın etkisi önemli (P<0.05), canlı ağırlığın etkisi ise önemsiz çıkmıştır. Yapağı elastikiyeti bakımından en yüksek değer iki yaşlı koyunlar için hesaplanmıştır. Ġki yaşlılarla bir ve üç yaşlı koyunların yapağı elastikiyet ortalamaları arasındaki fark istatistik anlamda önemsizdir. Bir, üç, dört ve beş yaşlılar arasında da elastikiyet değeri bakımından ortalamalar arasında istatistik olarak fark yoktur. Yılmaz ve Denk (2004) tarafından norduz koyunlarında da aynı sonuç bildirilmiştir. Koyuncu ve Duru (2008) da kıvırcık

(23)

koyununda yapağı elastikiyeti üzerine yaşın etkisini önemli bulurken, morkaraman, hamdani ve karagül ırklarında (Küçük ve ark., 2000) ve karacabey merinosunda (Koyuncu ve Duru, 2008) yaşın etkisi önemsiz bulunmuştur.

4.1.2.3. Ġncelik

Yapağı kalitesini ifadede en önemli özellik inceliktir. Ġstenen özelliklerde ve kaliteli iplik ve bu iplerden kaliteli kumaş elde edilebilmesi yapağı liflerinin inceliğiyle doğrudan ilişkilidir. Bu araştırmada karadi koyunu yapağısında incelik (lif çapı/elyaf çapı) 36.104±4.249 µm olarak tespit edilmiştir. Bu değerin tekabül ettiği sortiman („S) değeri ise 44 olup (Topal ve Emsen, 2011), karadi koyun yapağısının kaba yapağı sınıfına girdiği söylenebilir. Bu araştırmada bulunan incelik değeri Koyuncu ve ark.‟nın Çizelge 4.4. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre inceliğe ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, µm), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

GENEL 62 36.1037±4.2493 YaĢ ÖS 1 3 37.943±2.874 2.142±2.263 2 4 34.747±2.365 -1.053±1.977 3 20 34.880±1.142 -0.920±1.157 4 18 35.060±1.202 -0.740±1.202 5 17 36.371±1.206 0.571±1.258 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1 (32.50 - 50.50) 25 38.096±1.701 2.296±1.979 2 (50.51 - 59.50) 27 36.046±1.097 0.245±0.778 3 (59.51 – 68.50) 10 33.259±2.805 -2.541±2.156 ÖS : Önemsiz

(1999) karayaka toklularında, Yılmaz ve Denk‟in (2004) norduz koyununda ve Aziz ve Oramary‟nin (2005) hamdani koyununda bildirdikleri sırasıyla 42.0 µm, 37.51 µm ve 37.2 µm‟lik incelik değerlerinden küçüktür. Buna karşılık Aziz ve Hama‟nın (2008) karadi koyunu için bildirdiği 30.8 µm‟den yüksektir. Ayrıca çok sayıda değişik ırklardan koyun için bildirilen incelik değerlerinin bu çalışmada bulunandan küçük olduğu görülmektedir (Aksoy ve ark., 2001; Elibol ve Dağ, 2004; Koyuncu ve Duru, 2008; Al-Dabbagh, 2011; Öztürk ve Odabaşıoğlu, 2011; Ahmed ve ark., 2012; Peşmen ve Yardımcı, 2012; Topal ve Emsen, 2011; Al-Dabbagh ve Sabbagh, 2014).

(24)

15

Bu araştırmada yapağı inceliği üzerine etkisi incelenen faktörlerin (yaş ve canlı ağırlık) etkilerinin önemsiz olduğu tespit edilmiştir. Elibol ve Dağ (2004) ile Al-Dabbagh (2009) da incelik üzerine yaş faktörünün etkisini önemsiz bildirirken; Dağ (1996), Hama (2005), Aziz ve Hama (2008) ve Aziz ve Oramary (2005) ise yaşın etkisini önemli bulmuşlardır. Norduz koyununda ise hem yaş hem de canlı ağırlığın yapağı inceliği üzerine etkisi önemli bulunmuştur (Yılmaz ve Denk, 2004).

4.1.2.4. Uzunluk

Yapağı kıllarının inceliği ile uzunluğu arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Ġnce yapağılar daha kısa, kalın yapağılar ise uzun olmaktadır. Karadi koyunu yapağısı üzerinde yürütülen bu araştırmada gerçek kıl uzunluğuna ait en küçük kareler ortalaması 18.329±3.287 cm olarak bulunmuştur (Çizelge 4.5). Demir‟in (1989) Eskişehir Çifteler‟deki dağlıç, Aziz ve Oramary‟nin (2005) Irak Erbil‟deki hamdani ve Öztürk ve Çizelge 4.5. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre uzunluğa ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, cm), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

Faktörler N EKKO±SH EM±SH GENEL 62 18.3290±3.2873 YaĢ ÖS 1 3 18.233±2.232 -0.040±1.766 2 4 20.668±1.805 2.394±1.495 3 20 18.088±0.893 -0.184±0.900 4 18 17.481±0.929 -0.792± 0.926 5 17 16.895±0.911 -1.378±0.955 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1 (32.50 - 50.50) 25 20.828±1.286 2.554±1.508 2 (50.51 - 59.50) 27 18.099±0.848 -0.174±0.602 3 (59.51 – 68.50) 10 15.893±2.165 -2.380±1.656 ÖS : Önemsiz.

Odabaşıoğlu‟nun (2011) Van yöresindeki hamdani koyunu için bildirdikleri sırasıyla 18.8 cm, 18.3 cm ve 18.4 cm‟lik uzunluk değerleri bu araştırmada hesaplanan değere oldukça yakın değerlerdir. Tuj (Aksoy ve ark. 2001), norduz (Yılmaz ve Denk, 2004), karadi (Aziz ve Hama, 2008), ivesi ve hamdani (Al-Dabbagh, 2011) ile morkaraman ve ivesi (Topal ve Emsen, 2011) için bildirilen sırasıyla, 11.49 cm, 6.89 cm, 12.8 cm, 9.92 ve 8.75 cm, 15.59 cm ve 17.90 cm‟lik uzunluk değerleri bu araştırmada hesaplanan

(25)

değerden küçüktür. Buna karşılık, karayaka erkek toklularında Koyuncu ve ark. (1999) tarafından tespit edilen uzunluk değeri (21.4 cm) bu araştırmada hesaplanan uzunluktan yüksektir.

Bu çalışmada koyun yaşı ve kırkım öncesindeki canlı ağırlığının yapağı gerçek uzunluğu üzerine etkisi önemsiz çıkmıştır. Bu sonuç, Yılmaz ve Denk‟in (2004) norduz koyunu için bildirdiği sonuçla uyumludur. Al-Dabbagh (2009) ise uzunluk üzerine yalnızca yaşın etkisini önemsiz bildirmiştir. Buna karşılık yaşın etkisini önemli bildiren araştırıcılar da vardır (Küçük ve ark., 2000; Aziz ve Oramary, 2005; Hama, 2005; Aziz ve Hama, 2008; Shihab ve Hamdoon, 2011; Ahmed ve ark., 2012).

4.1.2.5. Randıman

Genel olarak kaba yapağılı koyunlarda yapağı randımanı % 55-65 (yüksek), ince yapağılılarda ise % 30-35 (düşük) olarak bildirilmiştir (Sönmez, 1963). Bu araştırmada hesaplanan yapağı randımanı değeri % 67.985±9.430‟dir.

Çizelge 4.6. Koyunların yaşı ve canlı ağırlık gruplarına göre randımana ait en küçük kareler ortalamaları (EKKO, %), etki miktarları (EM) ve standart hataları (SH)

GENEL 62 67.9855±9.4309 YaĢ * 1 3 78.584±6.222A 9.271±4.891 2 4 75.082±5.169 AB 5.769±4.323 3 20 67.539±2.562 ABC -1.773±2.572 4 18 63.849±2.624 BC -5.464± 2.561 5 17 61.509±2.513C -7.803±2.566 Kırkım öncesi canlı ağırlık ÖS 1 (32.50 - 50.50) 25 77.709±3.567 8.397±4.287 2 (50.51 - 59.50) 27 69.744±2.422 0.430±1.728 3 (59.51 – 68.50) 10 60.486±6.199 -8.827±4.68 A,B,C =Aynı sütunda farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar önemlidir. *: P<0.05 seviyesinde önemli,ÖS : önemsiz.

Bu sonuç, karadi koyununun kaba yapağılı olduğu bilgisini teyit etmektedir. Hesaplanan bu randıman değeri, karayaka tokluları için bildirilen % 68.9 (Koyuncu ve ark., 1999), menemen koyunu için bildirilen % 66.78 (Peşmen ve Yardımcı, 2012), norduz için

(26)

17

hesaplanan % 68.25 (Yılmaz ve Denk, 2004) ve hamdani ırkı için bildirilen % 68.39‟luk randıman değerlerine yakın olmakla birlikte literatürde bildirilen kimi değerlerden küçük, kimilerinden ise yüksektir (Aziz ve Hama, 2008; Al-Dabbagh, 2009; Öztürk ve Odabaşıoğlu, 2011; Al-Dabbagh ve Sabbagh, 2014).

Yapağı randımanı üzerine koyun yaşının etkisi önemli (P<0.05), canlı ağırlığın etkisi ise önemsiz bulunmuştur. En yüksek yapağı randıman değeri bir yaşlılar için (% 78.584), en küçük değer ise beş yaşlılar için (% 61.509) bulunmuş olup, bir, iki ve üç yaşlı koyunlar arasındaki fark önemsiz çıkmıştır. Aynı şekilde iki, üç ve dört yaşlı koyunlara ait ortalamalar arsındaki fark da istatistik anlamda önemsizdir. Yaşın etkisiyle ilgili olarak, Küçük ve ark. (2000), Yılmaz ve Denk (2004) ve Al-Dabbagh (2009) benzer sonuçları bildirirken, Dağ (1996) ve Aziz ve Hama (2008) aksi yönde sonuç bildirmiştir. Canlı ağırlığın etkisiyle ilgili olarak Yılmaz ve Denk‟in (2004) bulgusu bu çalışmanın sonucuyla uyumludur.

(27)

5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER

Hasar Köyü'ndeki (Kerkük/Irak) 62 baş karadi koyunu üzerinde yürütülen araştırma sonunda elde edilen bulgular ışığında aşağıdaki sonuçlar ve öneriler sıralanabilir:

1. Sürüde canlı ağırlık ortalaması 52.278 kg olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçtan hareketle karadinin iri cüsseli bir ırk olmadığı söylenebilir.

2. Araştırma sürüsünde kirli yapağı verimi ortalaması 1.647 kg'dır ve düşük bir değer olarak değerlendirilmiştir.

3. Yapağı mukavemeti 21.75 cN/tex bulunmuştur ve mukavemet değeri

bakımından karadi yapağısı mukavim (dirençli-sağlam) olarak

değerlendirilebilir.

4. Hesaplanan elastikiyet değeri (% 31.584) açısından karadi koyunu yapağısının normal değerler gösterdiği söylenebilir.

5. Çalışmada tespit edilen 36.104 µm'lik incelik değeri 44 sortimana tekabül etmektedir. Bu değer karadi yapağısının kaba ve halı dokumacılığına uygun bir yapağı olabileceğini göstermektedir.

6. Genel olarak ince yapağılar kısa, kaba yapağılar ise uzun olmaktadır. Bu araştırmada hesaplanan yapağı gerçek uzunluk değeri 18.33 cm olup, kaba yapağı özelliklerini taşıyan bir nitelik olarak görülebilir.

7. Kaba yapağılarda randıman oranı yüksek çıkmaktadır. Bu araştırmada da buna uygun olarak randıman % 67.98 ile yüksek bulunmuştur.

Sonuç olarak elde edilen bulgular ışığında araştırma sürüsünü oluşturan karadi koyunlarında yapağı veriminin düşük, yapağı özelliklerinin üstün olmadığı, yapağısının kaba-karışık olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu durumda karadi yapağısının halı ve benzeri dokuma sektöründe değerlendirilmesi uygundur. Daha fazla gelir sağlamak amaçlandığında, karadi koyunlarında yapağı verim ve kalitesinin artırılması, öncelikli olarak yapağı özelliklerinin ıslahı ve birörnek yapağı üretmek düşünülmelidir. Bu amaçla melezleme ve seleksiyon önerilebilir.

(28)

19

KAYNAKLAR

Ahmed, N. N., Al-Dabbagh, S. F. ve Al-Masry, N. A. J., 2012, Study of some genetic and non-genetic factors affecting wool growth and ıt‟s relation with some blood biochemical components in Iraqi, Mecelle Camia Tikrit Ulum Al- Ziraiya,, 12 (1),42-49.

Aksoy, A. R., Kırmızıbayrak, T., Saatcı, M. ve Dalcı, M. T., 2001, Tuj ırkı koyunların verim özellikleri, II. süt verimi ve yapağı verimi, Veteriner Bilimleri Dergisi, 17,(2),123-126.

Al-Dabbagh, S. F., 2011, Evaluation of genetic parameters of milk yield and some of its composition with wool yield and some of its physical traits in two breeds of Iraqi sheep, Mecelle Ulum El-raafidain, 22, (4), 48-57.

Al-Dabbagh, S. F. ve Sabbagh, H. R., 2014, A comparison of some physical traits of Iraqi sheep wool, Mecelle Al-Iraqiya lil ulum Al-Baytariya, 28, (1), 15-18. Al-Dabbagh, S. F. M. S., 2009, A comparison of the productive and physiological

performance of both milk and wool traits in awassi and hamdani ewes, Doctor of Philosophy, University of Musul, Iraq.

Al-Saigh ve Gezal, 1980, Ġntac Al-ağnam ve Al-suff (Koyun ve yapağı üretimi), Musul Üniversitesi Yay.

Anonymous, 2017a, Hayvan Ġstatistikleri, FAOSTAT,

http://www.fao.org/faostat/en/#data/QA [Ziyaret Tarihi: 16 Mayıs 2017].

Anonymous, 2017b, http:www.alsumaria.tv/news/126948/iraq-news[Ziyaret Tarihi: 21 Mayıs 2017].

Anonymous, 2016, Kürt koyunu Türkleşiyor,

http:www.rudaw.net/turkesh/business/090120161 [Ziyaret Tarihi: 17 Mayıs 2017].

Arık, Ġ., Z., Dellal, G., Cengiz, F. ve Cedden, F., 2002, Anadolu Merinosu, Akkaraman, Ile de France x Anadolu Merinosu (F1) ve Ile de France x Akkaraman (F1) Melezi Koyunlarda Ġlk Kırkım Canlı Ağırlığı ve Kirli Yapağı Verimi,, Yüzüncü

Yıl Üniversitesi Tarım Bilimleri Dergisi, 12 (2), 69-72.

Aziz, K. ve Hama, A., 2008, An Evaluation of Karadi Sheep Fleeces, , Bull. Fac. Agric., Cairo Univ., 59:179-186. .

Aziz, K. O. ve Al-Oramary, R. A. S., 2005, A study on fleece characterization of hamadani sheep in Erbil plain, , Mesopotamia J. Afric,, 33 (1), 28-39.

Çolakoğlu, N. ve Özbeyaz, C., 1999, Akkaraman ve Malya koyunlarının bazı verim özelliklerinin karşılaştırılması,, Tr. J. of Vet. and Anim. Sci, 23, 351-360.

Dağ, B., 1996, Tigem Gözlü Tarım Ġşletmesinde yetiştirilen Akkaraman ve ivesi sürülerinde süt ve yapağı verimiözelliklerini etkileyen bazı faktörlerin tahminni,

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.

Demir, H., 1989, Dağlıç ve ramlıç koyunlarının önemli verim özellikleri yönünden karşılaştırılmaları, II. döl verimi, süt verimi ve yapağı özellikleri, , İstanbul

Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 15 (1), 39-52.

Düzgüneş, O., Kesici, T. ve Gürbüz, F., 1993, Ġstatistik metodları, II. Baskı, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay., Yay. No:1291, Ankara.

Elibol, M. ve Dağ, B., 2004, Ereğli koyunculuk üretimi istasyonu'nda yetiştirlen Akkaraman, Ġvesi ve Ġvesi x Akkaraman melezi koyunlarda kırkım sonu canlı ağırlık ve bazı yapağı verimi özellikleri etkileyen faktörlerin parametrelerinin tahmini Selçuk Tarım Bilimleri Dergisi, 18 (34), 1-10.

(29)

Ertuğrul, M., 1996, Küçükbaş hayvan yetiştirme uygulamaları, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay., Yay. No:1446, Ankara.

Garip, M., Coşkun, B., Polat, E., S., Yılmaz, A., Tekin, M., E., Çağlayan, T. ve Kılıç, N., 2010, Kangal Akkaraman koyunlarında yapağı özellikleri, , Eurasian

Journal of Veterinary Sciences, 26, 2, 93-99.

Hama, A. A., 2005, Süleymaniye ili'nde karadi koyunun yapağı verimi, Yüksek lisans tezi, Süleymaniye Üniversitesi Enstitüsü, Süleymaniye Üniversitesi Ziraat Fakültesi, 1-4.

Harvey, W. R., 1987, User‟s Guide for LSMLMW PC-1 Version Mixed Model Least-Squares and Maximum Likelihood Computer Program. Ohio State University, Columbus, Mimeo.

Juma, K. H. ve Alkass, J. E., 2000, Sheep in Iraq, The Arab Center for the Studies of Arid Zones and Dry Lands (ACSAD), Damascus.

Koyuncu, M., Tuncel, E. ve Ferik, A., 1996, Anadolu Merinosu, Kıvırcık ve Türkgeldi koyunlarının yapağı verim ve özellikleri üzerine bir araştırma,, Uludağ

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 12, 101-108.

Koyuncu, M., Duru, S. ve Tuncel, E., 1999, karayaka erkek tokluların yapağı verim özellikleri, Hayvansal Üretim, 39-40, 24-29.

Koyuncu, M. ve Duru, S., 2008, Variation in fleece characteristics of Karacabey Merino and Kivircik sheep at different ages,, Indian veterinary journal, 85 (11), 1196-1199.

Küçük, M., Yılmaz, O. ve Ateş, C. T., 2000, Morkaraman, Hamdani ve Karagül yapağılarının halı tipi yapağı özelliklerine göre değerlendirilmesi, Yüzüncü Yıl

Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 11 (2), 54-59.

Öztürk, Y. ve Odabaşıoğlu, F., 2011, Van ve yöresinde hamdani koyunlarının verimleri ve morfolojik özelliklerinin araştırılması, I. koyunların çeşitli verim özellikleri ,

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 22, (2), 75-80.

Peşmen, G. ve Yardımcı, M., 2012, Menemen koyununa ait yapağı özellikleri, I. morfolojik ve fiziksel özellikler, Eurasian Journal of Veterinary Sciences, 28, (2), 99-105.

Shihab, S. L. ve Hamdoon, M. Y., 2011, Effect of age and body region on some physıcal and chemical traits of awassi ewes wool,, Mecelle Ziraat Al-Rafidayn, 39, (4), 167-175.

Sönmez, R., 1963, Yapağı, Atatürk Üniversitesi yayınları No. 25, Erzuru, 98.

Topal, E. ve Emsen, H., 2011, Morkaraman ve Ġvesi Yapağılarının Bazı Morfolojik Özellikleri, Alınteri Zirai Bilimler Dergisi, 20 (1), 9-17.

Vanlı, Y., 1976, Atatürk Üniversitesi morkaraman sürüsünde yapaği ve süt verimi Özelliklerinin fenotipik ve genetik parametre tahminleri, Journal of the Faculty

of Agriculture, 7 (2).

Yılmaz, O. ve Denk, H., 2004, norduz koyunlarının yapağı verimi ve özellikleri,,

(30)

21

EKLER

Ġncelen faktörlerin çeşitli yapağı verimi özellikleri üzerine etkilerine ait varyans analizi çizelgeleri

EK 1. Kirli yapağı ağırlığına ait varyans analiz sonuçları

Kaynak SD KT KO F P Kirli yapağı ağırlığı

Koyun yaşı 4 0.227 0.056 0.555 0.6964 Köca 2 0.048 0.024 0.235 0.7915

Hata 49 5.0209 0.1024 Köca: Kırkım öncesi canlı ağırlık

EK 2. Mukavemete ait varyans analiz sonuçları

Kaynak SD KT KO F P Mukavemet Koyun yaşı 4 198.032 49.508 2.709* 0.0407 Köca 2 3.937 1.968 0.108 0.8981 Hata 49 895.3588 18.2726 *: P < 0.05 seviyesinde önemli

Köca: Kırkım öncesi canlı ağırlık

EK 3. Elastikiyete ait varyans analiz sonuçları

Kaynak SD KT KO F P Elastikiyet Koyun yaşı 4 160.299 40.074 3.073* 0.0246 Köca 2 32.291 16.145 1.238 0.2989 Hata 49 639.0788 13.0424 *: P < 0.05 seviyesinde önemli

EK 4.Ġnceliğeait varyans analiz sonuçları

Kaynak SD KT KO F P Ġncelik

Koyun yaşı 4 39.307 9.826890 0.544 0.7040 Köca 2 25.606 12.803269 0.709 0.4971 Hata 49 884.7803 18.0567

EK 5. Uzunluğa ait varyans analiz sonuçları

Kaynak SD KT KO F P Uzunluk

Koyun yaşıy 4 38.730 9.682 0.896 0.4735 Köca 2 32.631 16.315 1.510 0.2310 Hata 49 529.4998 10.8061

(31)

EK 6. Randımana ait varyans analiz sonuçları Kaynak SD KT KO F P Randıman Koyun yaşı 4 1055.423 263.855 2.967* 0.0285 Köca 2 343.828 171.914 1.933 0.1556 Hata 49 4358.205027 88.942960 *: P < 0.05 seviyesinde önemli

(32)

23

ÖZGEÇMĠġ

KĠġĠSEL BĠLGĠLER

Adı Soyadı : Mohammed Madhi Zinalabidain ZINALABIDIN

Uyruğu : Irak

Doğum Yeri ve Tarihi : Kerkük/ 1993-10-01

Telefon : 05316060432

Faks :

e-mail : memetturkmen14@gmail.com

EĞĠTĠM

Derece Adı, Ġlçe, Ġl Bitirme Yılı