DÜSMÂNLARIMIZA BÂ'~S-~~ HELECÂN VERMEK:
ED~RNE YEN~~ SARAY'I TAIVI~R ETMEK*
MURAT KOCAASLAN.*
1. Giri~:
~stanbul'dan önce Osmanl~~ Devleti'ne uzun y~llar ba~kentlik yapm~~~ olan Edirne'de, hanedan üyelerinin ya~am~~~ oldu~u iki saray~n mevcudiyeti bilinmektedir. Bunlardan ilki I. Murad saltanat~~ y~llannda (1359-89) 767 /1365-66'da Edirne'nin fet-hinden sonra in~a ettirilen ve Saray-~~ Atik° olarak bilinen sarayd~. Ancak bu saray günümüze ula~mad~~~ndan mimari bir tasvirini yapmak oldukça güçtür.' Edirne'deki ikinci saray~n in~as~na ise eski saraydan yakla~~k seksen y~l sonra (854/1450) II. Murad döneminde (1421-1444) ba~landm~~t~r.3 Saray-~~ Cedid-i Âmire —Tunca Saray~, Edirne
Bu çal~~ma Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Ara~t~rmalar ve Projeler Birimi (Prof no: 012D007701001) taraf~ndan desteklenmi~tir.
• Dr, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Ankara / TÜRK~YE muratkocaaslan@gmail.com
Süheyl Ünver, Saray-~~ Atik olarak adland~nlan saray~n ilk yap~ld~~~nda Teni Saray olarak bilindi~ini, ancak Tunca kenar~nda yeni bir saray yap~ld~ktan sonra buras~na Eski Saray denilmeye ba~land~~~n~~ belirtir. Süheyl Ünver, ilim ve Sanat Bak~m~ndan Fatih Devri Notlan, ~stanbul 1947, s. 58.
Eski Saray hakk~ndaki bilgilerimizin kayna~~n~~ Evliya Çelebi olu~turur. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi
Seyahatndmesi, c. III, Haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Da~h, Yap~~ Kredi Yaymlan, ~stanbul 1999, s. 255;
Modern ara~urmac~lann çal~~malan da bu kaynaktan beslenir. Eski Saray hakk~nda aynca bk. Ahmed Bâdi,
Riydz-~~ Belde-i Edirne —Edirne ~ehri Bahçeleri— (Edirne ~ehri Tarihi), c. I, çev. Ratip Kazanc~gil, Edirne Valili~i,
Edirne 2000, s. 35; R~fat Osman, Edirne Saray~, Yay. Ahmet Süheyl Ünver, Türk Tarih Kurumu Yarnlan, Ankara 1989, s. 16-20; Ekrem Hakk~~ Ayverdi, Istanbul Mimari Ça~~n~n Mengi Osmanh Mimarisi ~lk Devri, c. I, ~stanbul 1966, s. 295; Mithat Serto~lu, "Bursa, Edirne Saraylan ve Eski Saray", Resimli Tarih Mecmuas~, c. V, 1954, ss. 3462-3463; ~smail Hakk~~ Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, ~stanbul 1953, ss. 11-25; Ünver, s. 58-59; Semavi Eyice, "Edirne Mimari", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, c. X, (1994), s. 431; ~smail Hakk~~ Uzunçar~~h, Osmanl~~ Devleti'nin Saray Te~kildt~, Türk Tarih Kumu, Ankara 1988, ss. 10-12; Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, ~stanbul 1939, ss. 43-44; Raup Kazanc~gil, Edirne ~ehir Tarihi Kronolojisi
(1300-1994), Edirne Valili~i Yay~nlan, ~stanbul 1999, s. 16; Satoshi Kawamoto, "Edirne Eski Saray~", Uluslararas~~ Edirne'nin Fethinin 650. fili Sempgyumu, 4-6 May~s 2011, (2012), ss. 43-48.
3 Evliya Çelebi Saray-~~ Cedid-i Âmire'nin yerinin fetihten önce av seferlerinin yap~ld~~~~ bir yer ol-du~unu söylüyor. Evliya Çelebi, a.ge., s. 255-256; Aya Bk. Ahmed Bâcli, a.ge., s. 35; Abdurrahman Hibri,
Enisül-Miisdmirin (Edirne Tarihi 1360-1650), Çev. Ratip Kazanc~gil, Edirne Valili~i Yay~nlar~, ~stanbul 1999,
Saray-~~ Hümayunu, Hünkdr Bahçesi Saray~ — olarak adland~r~lan saray uzun y~llar Osmanl~~ hanedan üyelerine ev sahipli~i yapm~~t~r.
Bu makalenin amac~~ Saray-~~ Cedid-i 2inzire'nin tarihsel sürecini ve mimarisini ayr~n-t~l~~ olarak ortaya koymak ve tan~tmak de~ildir. Zira böyle bir yakla~~m daha kapsaml~~ bir çal~~may~~ zaruri k~lar. Bundan ziyade yapmaya çal~~t~~~m, k~rk dört y~la yak~n bir süre kafes hayat~~ ya~ayan Abdülhamid-i Evverin on be~~ y~ll~k saltanat~~ döneminde Saray-~~ Cedid-i Âmire'de gerçekle~tirmeye çal~~t~~~~ tamiradann bir k~sm~na dikkat çekerek, bunlar üzerinden Sultan'~n, saray~n tamiratma balu~~m ortaya koymak ola-cakt~r. Bu çerçevede bu çal~~ma iki bölümden olu~maktad~r. Birinci bölüm bir sonraki bölümü daha anla~~l~r lulmak amac~yla I. Abdülhamid ve onun saltanat~~ y~llannda devletin ekonomik durumunu, ikinci bölüm ise makalenin as~l odakland~~~~ konuyu olu~turan Saray-~~ Cedid-i Âmire'deki onanm projelerine odaldanmaktad~r.
2. Abdülhamid-i Evvel
Sultan I. Abdülhamid, III. Ahmed (1703-1730) ile Râbi'a ~ermi Kad~nefendi'nin o~lu olarak 5 Recep 1137 Sah/20 Mart 1725 günü dünyaya geldi~inde4 yalda~~k k~rk dört y~la yak~n bir süre kafes hayat~~ yasayaca~~n~~ elbette bilemezdi. ~ehzade, do~du-~unda tüm di~er hanedan üyeleri gibi ona da özel kutlamalar ve törenler yap~ld~. Ba-bas~~ Sultan Ahmed'in onun do~umuna kadar yapm~~~ oldu~u Edirne seferleri bir daha gerçelde~meyece~inden, ~ehzadenin hayat~~ Istanbul'da ve özellilde de babas~~ tahttan indirildikten sonra kafeste geçecekti.' Kafese kapat~lmas~ndan iki y~l sonra annesini' ve on bir ya~~nda da babas~n~~ kaybeden' ~ehzade Abdülhamid, tahta ç~kaca~~~ 1187/1774 y~l~na kadar gözetim alt~nda bir hayat ya~ad~. On be~~ y~ll~k saltanat~~ sonras~nda 11 Re-cep 1203/7 Nisan 1789 tarihinden ölene" kadar da iç ve d~~~ birçok olayla me~gul oldu.
'Münir Aktepe, "Abdülhamid I.", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi; c. I, (1988), s. 213. Kâmil Pa~a, Tarih-i Siyasi-yi Devlet-i Aliye-yi Osmaniye: Teessüs-i Devkt-i Aliyeden Cennet-mektin Sultan
Ab-dülmecit Han~n Evahir-i Saltanatma Kadar Güzeran Eden zamana Aittir, c. 2, Matbaa-y~~ Ahmet ~hsan, ~stanbul
1909, s. 191; Aktepe, Abdülhamid L, s. 213; Fikret Sancao~lu, Kendi Kaleminden Bir Padi~ahm Portresi Sultan 1.
Abdülhamid (1774-1789), Tarih ve Tabiat Vakf~, Ankara 2001, s. I; ~ehzâde Abdülhamid, Patrona Halil is-yan~~ sonras~nda babas~~ tahtas~~ indirilince, 18 Rabiülevvel 1143/1 Ekim 1730'da be~~ buçuk ya~~nda ~im~irlik dairesine kapauld~. Münir Aktepe, "Ahmet III.", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, c. II, (1989), s. 37; Kâmil Pa~a ise be~~ ya~~nda kapauld~~~n~~ söylüyor. Kâmil Pa~a, a.ge., s. 191.
M. Ça~atay Uluçay, Pad:~ahlan:L Kad~n/an ve K~zlar~, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara 1980, s. 83. ' Aktepe, Abdülhamid L, s. 213.
"Kaymakam Pa~a bi-enz~ fildhi tedld ammim Sultiln Abdülhamid Hin ecel-i müsem~ndszYla ddr-i cind~n
Mühimme Defterleri, nr. CD<C, s. 4/h.1; Yay. Sancao~lu, a.ge., s. 36; Bedi ~ehsuvaro~lu padi~ah-lar~n ölüm nedenlerini tart~~t~~~~ çal~~mas~nda, Abdülharnid'in beyin kanamas~~ ile öldü~ünü belirtir: "K~r~m
harbinden fena haberler gelmeye ba~lay~nca Sultan Abdülhamid 1. bir ba~~ a~r~szna müpkld olup Ozi kalesinin dü~tü~ünü bildiren tahriratz okurken daha birkaç satir bile okuyanzadan: "Bilmem bana ne oldu, ba~~m dönüyor...", Ay~-~nt~~ için bk.
Bedi ~ehsuvaro~lu, "Osmanl~~ Padi~ahlanmn Ak~betleri", V Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Eylül 1956
Kongreye Sunulan Tebli~leri Ankara 1960, ss. 401-402; ölümü sonras~nda gerçekle~tirilen cenaze i~lemleri için
DO~MANLARIMIZA Bk~S-~~ HELEGAN VERMEK ED~RNE YENI SARAYI TAM~R ETMEK 151
Kafes hayat~nda geçen uzun y~llar sonras~nda, yakla~~k k~rk dokuz ya~~nda olan ~ehzade Abdülhamid, geleneklere uygun protokoller ile kendisine biat olunarak (Re-sim 1) tahta ç~kt~.° Tahta ç~kan yeni padi~ah pek parlak bir tablo ile kar~~la~mad~. Suraiya Faroqhi'nin tan~mlamas~yla Abdülhamid'in tahta ç~kt~~~~ yüzy~l~n son dönemi halk kadar idareciler için de bir "bir kabus dönemiydi".1° Abdülhamid ilk olarak ata-malar ve tayinler ile u~ra~t~. özellilde uzayan seferlerle birlikte önemli bir sorun haline gelmeye ba~layan zahire s~k~nt~s~, stokçuluk gibi meselelere ciddi ve sert önlemler getir-di." Mali s~k~nt~lara kar~~n ilk dönemde al~nm~~~ olan bu tedbirler sonras~nda, ekme~in gramaj~n~n artmas~'', g~da maddelerinde indirime gidilmesi halk aras~nda memnuni-yet de yaratt~.13 Devletin içinde bulundu~u s~k~nt~l~~ durumda k~sa süreli rahatlamalar sa~lasa da Sultan Abdülhamid saltanat~= son y~llar~na kadar bu sorunlarla u~ra~mak zorunda kald~."
3. Saray-1 Cedid-i Âmire'yi Tamir Etmek
R~fat Osman, Edirne Saray~~ kitab~nda, I. Abdülhamid dönemi öncesinde yap~lan tamiratlara de~inir. Yazar, özellikle III. Ahmed sonras~nda Saray'~n önemini yitirdi~i-ni ve 1165/1752 ile 1166/1753 y~llanndaki iki depremde ise harap oldu~unu söyler. Saray, III. Mustafa'n~n 1182/1768-69 senesindeki ziyaretine kadar da harap bir halde kalm~~t~r. Bununla birlikte yazar, özellikle bu çal~~man~n odaldand~~~~ I. Abdülhamid döneminde meydana gelen 1190/1776-77 yang~ndan da söz etmektedir:15 Buna göre; mabeyn mescidinde ç~kan yang~n saraya ait k~ymetli e~yalann zarar görmesine yol
9 ~elll'CUI. 1~-Zâde Frndlkilll Süleyman Efendi, ~e~n'ddni-zilde F~nd~kl~k Süleyman Efendi Td~ihi
c. II/B, Edt. M. Aktepe, ~stanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yar~-Ilan, ~stanbul 1980, ss.116-117; Ak-tepe, Abdülhamid 1., ss. 213-214, Sancao~lu, age, s. 4; Bu konuda bk. Bâb-i âli Defterleri, Sadârs et Te~rifât Kalemi (A.TSF), def. Nr. 350, vr. 29a; KK. Te~rifâtal~k Defterleri, nr. 676 mük. 1, s. 1; Rûzmerre, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, yazma nr. 1001, s. 1; Yay. Sancao~lu, a.ge., s. 4.
Suraiya Faroqhi, Osmanl~~ Kültürü ve Gündelik Ya~am: Ortaça~dan rirminci rikv~la, Çev. E. K~l~ç, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf~, ~stanbul 1998, s. 245.
" Mesela, cülusundan sonra finnlardan ekmek örnekleri ald~rm~~, eksik gramajh ekmek satan, mum stoklayan ve rü~vete bula~anlardan banlann~~ i~yerlerinin önünde asarak cezaland~rm~~t~r. Sancao~lu, a.ge., s. 6. '2 Istanbul'da finnlarda pi~irilen ekme~in gramaj~mn eksik oldu~una dair tespitler 1100/1689 y~l~nda da yap~lm~~~ ve gerekli önemlerin al~nmas~na çal~~~hru~t~r. Bk. Ahmet Refik, Hicri On ~kinci As~rda ~stanbul
Hayat~: (1100-1200), Devlet Matbaas~, ~stanbul 1930, s. 5, Ayr. Bk. S. M. Kütülco~lu, "Istanbul'da Ekme~in Ternininde Devletin Rolü (XVIII-XIX. Yüzy~llar Ar~iv Kaynaklar~)", Selçuk üniversitesi Ata Dergisi, Prof Dr
.1§1"&t Goyünç Özel Say~s~, 7, (1997), s. 55-74. Sancao~lu, a.ge., s. 6.
14 Dönemin ekonomik durumu hakk~nda bk. Yavuz Cezar, Osmanl~~ Ma4yesinde Bunal~m ve De~i~im Dönemi: XVIII. rikv~ldan Tanzimat'a Mali Tarih, Alan Yay~nc~l~k, ~stanbul 1986; Gülfettin Çelik, 1750-1792 Y~llar~~ Arasmda Osmanh Devletinin Merkezi Hazine Gelir ve Giderleri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~stanbul 1989.
'5 R~fat Osman 1190/1776 y~l~ndaki yang~n~n, küçük bir mecmuada okudu~u Saray~n kap~eba~~-lanndan Edirneli Malac~k Zâde Ra~id A~a'n~n mütaleasmda zikretti~ini belirtir. Bk. Osman, dge., s. 42.
açm~~t~r. Yang~n, kum kasr~~ ile arz odas~na ait e~yalar~n yan~nda, taht-~~ hümayun sofas~~ ve
mabeyn mescidinde (Resim 2) muhafaza edilen e~yalar ile meydandaki k~ymetli levhalara zarar vermi~tir. Ayr~ca bin be~~ yüzden fazla kitap, hahlar, seccadeler, perdeler, gümü~~ ~amdanlar, avizeler de zarar görmü~tür.'
Yukar~da belirtilen tarihlerde Saray'~n ya~am~~~ oldu~u felaketlerin yan~nda önceki dönemlerde baz~~ onar~m giri~imleri de olmu~tur. Mesela yine R~fat Osman, 1171/1757-58 y~l~nda Hamarni Zâde Yusuf Efendi'nin bina ernini olarak tayin edildi~i bir tamirat-tan söz eder. Buna göre, Ha~im Ali Bey tamirat için görevlendirilmi~, ancak k~sa süre sonra görevden azledikli~inden proje tamamlanamam~~t~r. Yakla~~k on bir y~l sonra III. Mustafa'n~n ziyareti s~ras~nda yap~lan tamir ise ancak mabeyn k~sm~yla s~n~rl~~ kalm~~-t~r. Yazar, Sultan Mustafa'n~n ziyaretinden 1263/1846-47 y~l~na kadar geçen sürede Saray'm onar~m~~ için be~~ defa ke~ifnâme haz~rland~~m~~ belirtir. Hicri, 1201, 1217, 1222, 1226 ve 1243 tarihlerini ve sonras~m kapsayan tamirat giri~imleri s~ras~nda Saray'~n çe-~itli yerlerinin onar~lmas~~ amaçlar~rm~t~r." Mesala 1265/1849 y~l~nda yap~lmas~~ planla-nan tarniratlara ili~kin haz~rlanm~~~ bir plan" da bulunmaktad~r (Resim 3).
R~fat Osman'~n belirtti~i tarihler içinde bu çah~may~~ do~rudan ilgilendiren sade-ce hicri 1201 tarihidir." 1703 Edirne Vakas~'ndan sonra III. Ahmed hariç padi~ahlar Edirne'yi kullanmachlar. Ancak I. Abdülharnid'in yine de buradaki saray ve di~er dev-let binalanmn tamirat~~ için ba~ka ke~if defterlerini haz~rlatt~~~~ ve bunun sonucunda çe~itli onanmlar yapt~rmay~~ planlad~~~~ bilinmekteclir.20
Yukar~da belirtilen ve Saray'daki e~yalara büyük zarar veren 1190/1776-77 yan-g~n~n hemen sonras~nda yanan yerlerin onanhp onanlmad~~ma dair bir bilgiye ne ya-z~k ki henüz sahip de~iliz. Sultan I. Abdülhamid'in tahta geçti~i 1187/1774 y~l~ndan iki y~l sonra meydana gelen yang~n~n izlerini örtmek için bu y~llarda bir giri~im yap~l-mad~~~~ da dü~ünülebilir. Zira Sultan'~n öncelikli olarak ekonomik s~k~nt~lar ile ilgilen-di~i dönemin mevcut durumundan anla~~lmaktad~r. Bununla birlikte R~fat Osman'm de~inmedi~i ve yang~ndan sekiz y~l sonras~na ait kimi belgelerden ise onanma yöne-lik giri~imlerin geç de olsa ba~lat~ld~~~~ söylenebilir.21 Bunlardan biri 27 Rebiyülevvel 1198/19 ~ubat 1784 (Resim 4), bir di~eri ise 11 Rebiyülahir 1198/4 Mart 1784 tari-
'6 Osman, a.ge., s. 42-43. 1' Osman, a.ge., s. 42-43. 18BOA, ~.MVL.00138.
12 Günümüzde ~stanbul Ba~bakanlik Osmanl~~ Ar~ivinde Hicri 1201 tarihli birkaç defter bulunmaktad~r. BOA. D.B~M.d. 5458, 5477 ve BOA. CS., 7956, 8480, 7202.
" Bu dönemde yap~lan kimi ke~if ve onar~mlar hakk~nda bk. BOA. D.B~M.d. 5225, 5458, 5477; BOA. CS., 6497, 7202, 8275, 8480. Ayr. Bk. önder Demir, Belgelerle Saray-~~ Ce~r~el-i Âmire-i Edirne, Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~stanbul 1999, s, 56.
DÜ~MÂNLARIMIZA BÂ'~S-~~ HELECÂN VERMEK: ED~RNE YEN~~ SARAY'~~ TAM~R ETMEK 153
hine aittir. Defterlerden anla~~laca~~~ üzere padi~ah~n Edirne Saray~-~~ Hüm4yanu ve Bâb-~~
Hazret-i Sadr-~~ Alt ile lu~lalar~nda ve ta~rada tamirat yap~lmas~n~~ istemesinden dolay~,
Agop Kalfa" tamir olunacak yerleri ve masraflar~~ içeren defterleri haz~rlam~~t~r." Yak-la~~k iki y~l sonra 17 Muharrem 1201 /9 Kas~m 1786 tarihinde (Resim 5) bu defa ba~ka bir ke~if defteri haz~rlanm~~~ ve Saray'da onardacak yerlerde yap~lmas~~ gereken i~ler daha ayr~nt~l~~ olarak belirtilmi~tir.
Peki devletin büyük bir ekonomik s~k~nt~~ içinde ya~ad~~~~ bu dönemde hanedan üyelerinin kullanmad~klan Saray-~~ Cedid-i Amire'yi neden onanlmak istenmekteydi? Sultan böyle bir giri~imde bulunmakla neyi amaçl~yordu? Muhakkak ki Abdülhamid'in yapmay~~ dü~ündü~ü tamiratlann ihtiyaçtan ziyâde siyasi bir yönü bulunmaktayd~. Zira Sultan'~n, Rag~p Pa~a (1698-1763) sadered zaman~ndan beri tamir edilmeyen Saray-~~ Cedid-i Âmire'nin onar~lmas~~ dü~üncesinin alt~nda yatan as~l neden24 dü~man-lara bir mesaj vermek istemesiydi." Bunula birlikte devletin içinde bulundu~u s~k~nt~l~~ durumu saldamaya yönelik bir çaba oldu~u da anla~~lmaktayd~.26 Mesela dönemin vezirine hitaben yazd~~~~ hatt-~~ humayândaki sat~rlar her iki varsay~m~~ da destekler yöndedir: hun~Ciynun Enderun ve Bira'n iktizâ eden ta'mirât~~ dostlanm~za in~irâh-~~ kalbleri ve dii~rnanlanm~za heledin vermek ~ân-~~ Devlet-i Albye olma~la iktiziis~nca huAsu ho~~ olmak gerekdir..."." Abdülhamid, hatt-~~ hümayunda öncelikle saray~n
onanl-masm~n gereklili~ine dikkat çekip, ard~ndan biraderi asrmda Rag~p Pa~a zaman~nda, yaln~z pa~a kap usu, a~a kap usu, dqfterhâne ve k~~lalar (Resim 2) gibi yerlerin onanid~~~n~~ söy-lemektedir. Yeni ba~lanacak tamirat için ne gerekiyor ise yap~lmas~n~~ ve bununla bizzat ilgilenilmesini istemektedir.28 Sultan'~n bu konudaki genel tutumunun ~srarc~~ oldu~unu söyleyebiliriz. Zira Sultan yukandaki hatt-~~ humayânunda zikredilen saray hakk~nda daha sonra yine malumat isteyince: "birkaç sene zanda saray-~~ mezb~lrun tamiri mesCir~lât~~
ne vechiledir ve kimlerin ma'rifetiyle idü~i Ba~muhasebe'den derkenar ola", konu ara~t~r~l~p son
durum hakk~nda bilgi verilmi~tir."
" Agop Kalfa için bk. Kevork Pamukçiyan, "Hassa Miman Edirneli Agop Kalfa (1738-1803), Tarih ve
Toplum, c. 12, sy. 72, (1989), ss. 24-25.
" BOA. D.B~M.d. 5225, s. 2, 7. 27 Rebiyülevvel 1198 tarihli defterde i~i yapan ki~inin Agop Kalfa oldu~u aç~kta belirtilmi~ken, 11 Rebiyülahir 1198 tarihli olamnda isim geçmemektedir. Ancak ikinci defter-de belirtilen mevcut masraf~n birinci defter-defter ile birlikte hesapland~~~~ görülmektedir. Mevcut bu durum her iki defterin de Agop Kalfa tarafinda haz~rland~~nm gösterir.
" Sultan~n bu anlay~~~na Sancao~lu da dikkat çeker; bk. Sancao~lu, a.ge., s. 176; Bununla birlik-te 2011 y~l~nda Trakya Üniversibirlik-tesi Edebiyat Fakülbirlik-tesi Tarih Bölümü taraf~ndan düzenlenen Uluslararas~~
Edirne'nin Fethinin 650. rth Sempozyumu'nda Miraç Tosun 17. yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren Osmanl~~
sultanlann~n Saray-~~ Cedid-i Âmire'nin tamiratlanna yakla~~mlan üzerine bir de~erlendirme yapm~~t~r. " TSMA. E. 7029/208; Sancao~lu, a.ge., s. 176.
" D.B~M.d., 5458. s. 9
" BOA. HAT. 58529; Yay. Sancao~lu, a.ge., s. 298.
28 BOA. HAT 58529; Yay. Sancao~lu, a.ge., s. 298.
"Seksen iki tarihinde Sârim Pa~a Kethudâs~~ el-Hâc Selim A~a ma`rifetiyle Edir-ne Saray-~~ Hümâyûnu tamir ve termim olunup mesârif-i tamiri olan mebla~-~~ merkûmun tezkiresi verildi~i ve doksan sekiz senesinde dahi Pa~a Kap~s~~ ve Bâb-~~ Defteri ve Topçu ve Arabac~~ K~~las~~ ve Mehterhâne umûru Edirne Cizyedâr~~ Mehmed Efendi ma`rifedyle tamir ve termim olunmak üzere ale'l-hesâb bu mikdar mebla~~ Darbhâne-i A~nire ve Haremeynü'~-~erifeyn Hazinesi'nden i`tâs~~ için sûretleri verildi~i mukayyeddir.
Ferman, devletlü inâyetlü sultân~m hazretlerinindir. Fi 9 Safer 1201/1 Aral~k 1786.
3.1. 27 Rebiyülevvel 1198 ve 11 Rebiyülahir 1198 Tarihli Defterler Sultan'~n iste~i do~rultusunda Agop Kalfa'n~n haz~rlad~~~~ ke~if defterlerinde ne-redeyse Saray'~n tümünün (Resim 2) ve bununla birlikte saray d~~~nda kalan yerlerin onar~lmas~~ öngörülmekteydi." Oysaki bu dönemde padi~ah ve hane halk~~ Topkap~~ Saray'~nda ikamet etmekteydi ve Saray önceki y~llarda oldu~u üzere s~kl~kla ziyaret edilmiyordu.
Peki, Sultan'~n önemsedi~i tamirat için, Agop Kalfa nerelerin onar~lmas~~ gerekti-~ini dü~ünüyordu ve bunun için ne kadar bir masraf öngörüyordu? Defterlerde tamir olunmas~~ gereken yerler ayr~nt~l~~ olarak belirtilirken, nereye ne kadar masraf yap~laca-~~~ da belirtmektedir. Bununla birlikte Agop Kalfa, yap~lacak tamiratlann neler oldu-~una dair aynnt~ya ise girmemi~tir. Buna göre Agop Kalfa onarllacak yerleri: "harem,
harem d~~~ndaki bölümler, saray-~~ hiimdyanun ta~rasmda olan al~~rlar, hasfinn, defterhane, topc~yân k~~laklan, cebel~dne, arabac~ydn k~~laklan, mehterhdne has ahur ve sarachdne" olarak
ay~rmak-tad~r."
27 Rebiyülevvel 1198/19 ~ubat 1784 tarihli defterde öncelilde harem bölümün-deki onanmlar ve bunlar için ne kadar masraf yap~laca~~~ belirtilmektedir." Daha sonra harem d~~~nda kalan saray~n di~er bölümlerine geçilir. Bir sonraki bölümler ise saray~n d~~~nda bulunan farkl~~ yap~lan ihtiva eder.
Agop Kalfa, harem bölümünde tamire muhtaç yerlerden illdnin Icasr-t hümâyün oldu~unu söyler. Ona göre kas~r için yakla~~k 8.640 kuru~~ gerekmektedir. Bu mahalde onanlacak yerler aras~nda yatak odas~n~n, divdnhanenin, mermer havuzun, ha~nam~n, kahve
odas~n~n ad~~ geçer. Ancak mimar defterin sonraki bölümlerinde de oldu~u gibi yap~la-
' "Sd~hr olan emr[u] fermdrzlan üzere Edirne Saray-z Hüm~iyanu ve Bdb-z Hazret-i Sadr-z Arz ve k~~lalar ve sdir
ebm'yelerin bazzsz tamir ve tecdf~l olunaeak mahallesi muayene ve tahmin için irsdl olunan Agop Kalfa kullan getürdi~i defierlerin resimleri ve mesdr~f mitfredahd~r". BOA. D.BSM.d., 5225. s. 2.; "Bdb-z Hazret-i Sadr-z dli ve daire-i harem-i dli ve ddire-i sdirekrin bazen tamir ve bazen tecdidz". BOA. D.BSM.d., 5225. s. 8.
BOA. D.BSM.d., 5225. s. 2, 7, 9, 10.
DO~MÂNLARIMIZA BMS-~~ BELEGAN VERMEK ED~RNE YEN~~ SARAY~~ TAM~R ETMEK 155
cak i~leri ayr~nt~~ belirtmemektedir." Tamiri yap~lacak yerler aras~nda bulunan ba~kad~r:
dairesi ve acemydn~n fevkani koku," valide sultan dairesi ve kasr-z alay (Resim 2) için öngör-dü~ü masraf 2.300 kuru~un üzerindedir. Mesela, valide sultan dairesinde yap~lacak tamiratm yan~nda hamam~n~n s~va, boya i~leri ve camlar~= de~i~tirilmesi için 2.563 kuru~~ masraf öngörmektedir."
Defterde mimarm belirtti~i Sultan Mustafa Efendi odas~, efendiler dairesi, çama~zrhane,
horandegan ko~u~u, ba~lcap~~ g~da= dairesi ve hamam~, ace~nyt~n dairesi gibi (Resim 2) yerler için öngördü~ü masraflarm dü~ük olmas~~ bu bölümlerdeki mevcut hasarlar~n fazla olma-d~~~m dü~ündürür. Bununla birlikte ak a~alar dairesinin tamiri için 5.830 kuru~~ masraf belirtmesi ise buradaki tamiratm büyüklü~üyle alakal~d~r. Bu bölümdeki onar~m mas-raflarma kum kasr-~~ hünulydn, rndbn cdmi'-i ~erzfi, h~rka-i saadeti'~-ierife odas~~ ve kasr-~~ alay da (Resim 2) dahil edilmi~tir. Ancak mimar yine tüm bu yerlerde yap~lacak onar~mlarm ayrmt~larnu belirtmemektedir."
Agop Kalfa, harem d~~~nda kalan yerlerde yap~lacak tamirat için 57.899 kuru~~ masraf öngörmektedir." Bunlar aras~nda bulunan cihdriniimd ve has odan~n (Resim 2) tamiri için 2.000 kuru~~ belirtse de yap~lacak tamiratm detaylarma yine girmemektedir.
Buhurdan odas~, tülbend c~~as~~ odas~, seferli ko~u~lan, silahddr a~a yeri, arz odan, ak a~a dairesi; bdb-: hiandyt~n, ddrüssadde a~ac~~ matbahlannda (Resim 2) yap~lacak tamiratlarm neler
ol-du~una dair bir ayr~nt~~ da bulunmamaktad~r. Bununla birlikte masraflar içinde saray-t
hümdydn-z enderanda kullan~lacak kur~unlara harcanacak 15.828 kuru~~ önemli bir yer tutar. Ayr~ca bostanOdn kglalanndaki kiremiderin de~i~tirilmesi için de 2.125 kuru~a ih-tiyaç oldu~u belirtilir."
Bu bölümde baz~~ kas~rlar için gerekli olan tamirata da de~inilmi~tir. Bunlar,y~khz
kasr-~~ hürndydnu, tebdil kasr-~~ hürndydnu, kasr-~~ sepetfile~; kasr-~~ ifidnjye-i hümayundur. Ayr~ca
köprülerde yap~lacak onar~mlardan da söz edilir. Mimar, Mamak köprüsü için 2.176, av
kapusu yak~n~ndaki köprü için 800, Sepetfiler köprüsü için ise 300 kuru~~ masraf öngörmek-tedir."
Defterde saray-~~ hiimdydnun ta~ras~nda olan ahurlann tamir ve tecdidi ba~h~~~ alt~nda ah~r-larda yap~lmas~~ gereken tamiratlar belirtilir. Bunlar aras~nda ~ad~roan ahuru, odalar ve
33 Mesela kahve odasnun sadece tamir edilmesi, hamam~n ise camlarm~n de~i~tirilmesi ve s~va
yap~l-mas~~ belirtilir. BOA. D.B~M.d., 5225, s. 4.
34 BOA. D.B~M.d., 5225, s. 2. 33 BOA. D.B~M.d., 5225, s. 3-4. 36 BOA. D.B~M.d., 5225, s. 6.
BOA. D.B~M.d., 5225, s. 4-5. " BOA. D.B~M.d., 5225, s. 6.
~ad~rvan için 21.352 kuru~~ gerekti~i", bu mahaldeki cami ve minaresi~~in, hatab anbari ve
ka-pr.suun, otluk anbari odalaw~tn, kal~r ahurunun da tamirata ihtiyac~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Has .fiminda yap~lacak tamiratta fevkani odalar~n, sundurmanm, iki adet hama-m~n ad~~ geçer. Yap~lmas~~ gereken masraf ise 2.412 kuru~tur. Bununla birlikteyemekha-nede duvar ile matbah~n kap~s~~ ve fevkati odalar~n tamire ihtiyac~~ vard~n')
Mimar, yukanda üzerinde durulan tüm bu tamiratlar için toplam 139.488 kuru~~ masraf öngörmektedir. Bu masraf içinde önemli bir tutan divdn-t kasr-~~ l~tim~lyun ile sa-raym enderun bölümünde kullan~lacak olan kur~un ve ~ad~rvan ahurunun tamirat~= olu~turdu~u görülmektedir.
11 Rebiyülahir 1198/4 Mart 1784 tarihli ikinci defter saray~n bölümlerini, kylakm,
mehterhdneyi ve ahurlar~~ ihtiva eder.4' Genel olarak saray~n d~~mda kalan bölümlerde yap~lacak ta~niradarm belirtildi~i defter yukar~da üzerinde durulan defterin devam~-d~r. Zira ikinci defterin sonunda, yap~lacak olan tamiratlar için öngörülen 199.340 kuru~luk masrafin42 önceki defterdeki masraflar~~ da ihtiva etti~i anla~~lmaktad~r. ~öyle ki; ikinci defterde her bölüm için yap~lacak tamiratm masraflar~~ ayr~~ olarak verilmi~~ ve bunlar~n toplam~~ yakla~~k 59.650 kuru~~ tutmu~tur. Son sayfada ise toplam olarak belirtilen 199.340 kuru~~ önceki defterdeki 139.488 kuru~~ ile birlikte elde edilen tutan olu~turur. Sonuç olarak 1198 tarihinde sarayda yap~lmas~~ dü~ünülen tamiratlar için mimar, 199.340 kuru~~ masraf öngörmektedir.43
~kinci defterde, 6db-t hazret-i sadr-~~ dil ve daire-i harem-~~ dil ve ddire-i sdirelerin ba~l~~~~ alt~nda belirtilen bölümler için öngörülen masraf~n 32.662 kuru~~ olmam= yan~nda, önceki mekânlarda oldu~u gibi burada da yap~lacak i~lerin ayr~nt~lar~~ befirtihnemek-tedir. Bununla birlikte kimi yerlerde yapilar2k i~lere ise de~inilir. Mesela diudn-~~ dil
mahallinin ve arz odas~n~n boyaya ihtiyac~~ vard~r."
Onar~lmas~~ gerekli görülen bir ba~ka yer kdgir defterhanedir. Yap~lacak tamirat için 2.848 kuru~~ masraf öngörülmü~~ ve üst örtüdeki kur~unlar ile ah~ap k~s~mlarda çal~-~~lmas~~ gerekti~i befirtilmi~tin Topc~ylin ktilaklannda da benzer bir çal~~ma yap~lmas~~
" BOA. D.B~M.d., 5225, s. 6. BOA. D.B~M.d., 5225, s. 7 BOA. D.B~M.d., 5225, s. 8-10. " BOA. D.B~M.d., 5225, s. 10
" Hesab~n toplanunda küçük farkl~l~k görülmektedir. Mevcut durum kimi yerlerde öngörülen mas-raflarda bazen tenzilat yap~lmas~ndan kaynaklanmaktad~r. ~kinci defterin sonunda toplam 199.340 kuru~~ belirtilmi~~ ancak iki defterin toplanunda elde edilen ise 199.138 kuru~tur.
"Defterin bu bölümünde tamir edilecek yerler aras~nda: "çavu~~ ba~a& dairesi, tezkireci lendikr daireleri,
arz odan tamir ve boyast, has~r odan, gedikli a~alart odalar:, hazine daim; k~bfr hamam, mit:erler ve sarafiar dairesi, mal-bak odalar~, tebdil Icapusu ve kapueu odalar~, a~pba~t odas~~ ve ahurla; çuka~la~~ ko~ru~unda ve muhztr a~a talamlan, orta kap~ , harem tarafindaf~vlainf üç ad~d odamn" ad~~ geçmektedir.
De~MANLARIMIZA Bk~S-~~ HELECAN VERMEK: ED~RNE YEN~~ SARAY'~~ TAM~R ETMEK 157
planlanm~~t~r. Buna göre kap~~ üstündeki fevkani odalann kiremiderinin de~i~tirilmeye, sa~~ taraftald tahtâni odalann ve kap~~ üstü kur~un örtünün tamire ihtiyac~~ vard~r:45
Cebehâneli~~ in farkl~~ bölümlerinde yap~lmas~~ gereken onanmlar olsa da harcanmas~~ öngörülün tutar azd~r. Yakla~~k 2.292 kuru~~ masraf dü~ünülen bu bölümde,fevkani
oda-n~n, mahbâshane ile mahzenin, kap~~ ded~nunda câm'i ~enfin ve yine fevkani çavu~~ odas~n~n tamir
edilmesi, barut anbann~n ise kiremiderinin de~i~tirilmesi gerekmektedir.46 Defterde ad~~ geçen arabac~yân la~/a/ar~nda yap~lacak onanmlar da cebehânelikte oldu~u gibi farkl~~ bölümleri ihtiva eder. Tamirat için belirtilen 2.808 kuru~~ ile fevka~~i odalar~n, orta kap~~
derânundaki odalar~n, zâbitân odalar~n~n, kethuda odas~n~n, havuz üzerindeki fevkani iki odan~n, kethuda odas~~ civar~ndaki duvar~~ ve kap~~ üstündeki kur~un örtüsünün tamiri yap~lacakt~r.47
Son sayfada iki yerin daha ad~~ geçer: bunlardan birincisi olan mehterhânede ngferât
odalar~n~n üst örtüsünün ldremitleri de~i~tirilecek ve kap~~ üstü fevkani odalanmn
ze-mini tamir edilecektir; ikinci yer has ahur ve saraçhanede ise mehterhânede oldu~u gibi odalann ve üst örtünün tamiri yap~lacakt~r.48
3.2. 17 Muharrem 1201/9 Kas~m 1786 Tarihli Defter
Üzerinde durulacak bir di~er defter I. Abdülhamid'in ölümünden üç y~l öncesine aittir.49 Önceki iki defterden yakla~~k iki y~l sonras~na ait bu defterde Saray-~~ Cedid-i Amire'de tamire muhtaç olan yerlerin daha aynnt~l~~ olarak tasvir edildi~i görülür. Özellikle y~k~lma tehlikesi olan odalann tespiti yap~lm~~~ ve bu bölümlerin onar~m~~ için ihtiyaç duyulan malzeme ayr~nt~l~~ olarak belirtilmi~tir.5°
" BOA. D.B~M.d., 5225, s. 9. BOA. D.B~M.d., 5225, s. 9. " BOA. D.B~M.d., 5225, s. 9. " BOA. D.B~M.d., 5225, s. 9.
"Ddru'n-nasr vel-meymene mahrüse-i Edirne ce`alehe'lldhu Te`dld fi-sdnihil-aliyyede vaki Saray-z Hu~rulydn'un baz~~ mahalleri inhiddma r~tdil oldu~una bind'en szydnet-i miii vdcibesine ridyet olunmak ~artyla ke~if ve muayene ve muhtdc-~~ tamir olan mahall ve ~nevdzi` t~21 ve arz ve kad ve umku ve hesdb-t krbrisi beydn olunarak müfteddt üzere memhdr ve mümzd defteri Dersaddet'e irsdl olunmak bdb~nda bu deflerine ve m~~hrt2se-i mezbdre Bostanc~ba~~s~~ a~a ve Hdssa mimar: hulefdstndan Ba~halife el-Hdc Ebabeldr A~a kutlama hitdben ~eref-efzd-y~~ suddr bulan emr-i ciluln-mutd`, mahrüse-i mezkdre mahke-mesine viir~ld ve baile>t-tescil inztisdk~~~ le/tü label-i ~er`-i kaut~nden irsdl olunan Eyüb Efendi ve Kdtib Süleyman Efendi, Bostanc~ba~t a~a tarafindan mürsel Ocak Athudds~~ Mustafa A~a ve Tazzcz Hdfiz Ali ve husus-t mezkâra tayin buyurulan mdmd ikyh el-Hile Ebdbekir Halife ile Saray-t Hümdydn-t ~nezkfira vanp cdnib-i miii mesdnf-i beyhudeden szyanet olunarak Saray-t Iliim4yt2n-~~ mezkdr ebnyesinin inhiddma miii ve tamire e~edd-i ihtiydc ile muhtdc olan mahall ve mevdzi`i mimar-z mamd ikyh mdrifetiyle kemdl-i taharrt ve ihtimdm bine ke~if ve muayene ve mesdha ve terbrisi hesdb ve yaz' olunan mahall ve mevdzi`in müfteddt delieridir ki ber-vech-i ili zikr olunu~: Tahrfren: a~er min Muharremil-hard~n sene ihdd ve mi'eteyn ve elf [17 Muharrem 1201/9 Kas~m 1786]". BOA. D.B~M.d., 5458, s. 2.
5° BOA. D.B~M.d., 5458; Defte~rde ad~~ geçen yerler: "Htrka-i Saddet odas~, Arz-t litinzdyun Odas~, Sofa Kasr-~~ hümdydnu, Taht-t Hüm~lydn Soba Odas~, Mab9,n ~kballer Odas~, Hazine Odas~, Taht-t Hümdyan Odas~, Divdnhdn-i &bit; Ayna]: Kasr-~~ Hihn~fyiln, Kasr-~~ Valide, Efendiler Dairesi, Yeni Efendiler Dairesi, Hastalar Hamam~, Ba~kapt guldm~~ odas~, Ddrüssaade A~an odas~, Alay Kasr-~~ Hümdydnu, Harem bekiler odan, leberddrdn Kethu~ldst dairesi,
Ke~if çal~~mas~na öncelikle harem ve çevresinden ba~lanm~~, daha sonra di~er bölümlere geçilmi~, son olarak da Saray'~n d~~~nda kalan bölümlerin ke~fi yap~lm~~t~r. Defterde ad~~ geçen ilk yer Saray'~n içindeki arz odas~n~n kar~~s~nda bulunan h~rka-i saddet odas~d~r." Odan~n sa~~ndaki mevcut duvarda k~r~lm~~~ olan masnü cam duvar~n yenilen-mesi gerekti~i ve bu mahalde be~~ rub ayna cama ihtiyaç oldu~u belirtilir."
Arz-~~ hümdythz odas~nda yap~lacak tamirat farldll~k gösterir. Mesela odada kullan~l-
mak üzere be~~ ayna istenmi~tir." Aynca odan~n önündeki bölümün taban~n~n ya~murdan dolay~~ çöktü~ü ve bunun da yenilenmesi gerekti~i belirtilmi~tir. Bununla birlikte odada kullan~lmak üzere boya da istenmi~tir." Ayna cam~mn ihtiyaç duyul-du~u bir ba~ka yer ise sofa kasr-~~ hümdyth~udur. Ayr~ca kasnn duvarlar~n~n alt k~sm~nda bulunan ve y~k~lm~~~ —harap olmu~— olan 1c/1;s-derin yerine konulmas~~ için üstâdiyeye de ihtiyaç olunmaktad~r.55
Mimar, taht-~~ hümdyün soba odas~~ olarak belirtilen odan~n divan k~sm~n~n tavan~-n~n ya~murdan dolay~~ zarar gördü~ünü -y~k~ld~~~, hasar gördü~ü— ve "tez,hible musanna
i~lemeli tavan~n" yenilenmesi gerekti~ini söyler. Ayn~~ yerde mevcut çerçevede üç adet
cam aynan~n eksik oldu~una da dikkat çeker. Odada yap~lmas~~ gereken ba~ka i~lerde vard~r. Mesela odan~n dehfizinin mevcut ba~dadi tavan~na üç kat nalu~h s~va yap~lmas~~ gerekmektedir.'
Onanlacak yerler aras~nda ~nabeyn çevresi ve mdbeyn cdmisinin de oldu~u görülür. Mâbeyn yolu önünde bulunan "üç s~ra ku~akh, sütunlu ve payandah açma ba~l~~ ça~gar boyah
parmakl~~~n" tamire ihtiyac~~ oldu~u, bununla birlikte ~ndbow camisinin sa~~ tarafindaki duvar~n ise baz~~ bölümlerinin y~k~ld~~~~ ve çöktü~ü için yenilenmesi gerekti~i belirtilir." Harem-i hümâyunda bulunan ikballere ait bölümler için ön görülen onanmlar aras~nda, odan~n sol tarafindaki dolma duvar y~k~ld~~~ndan yerine sütunlu ve payan-
Cihannü~nd, Bâb-: Hümâyün, A~alar Kap~s~, Çukadar A~a ko~u~~~, Has Oda, Kilerli ve Seferli ve Hazineli daireleri, Seferli odan, Hazine dairesi, Siliihdar A~a dairesi, Ak A~alar ko~u~u, Helvahân4 Matbah-~~ Amire, A~a bahçesi, Zozbeki Dairesi, Mamak Bahçesi, Sepetçiler Kasn, Bostanyân Kethudas~~ Dairesi"dir.
51 "Saray~~ Hüm~lyün derünunda viiki` Arz Odas~~ m~tkiibilinde H~rka-i Sa~ldet yaz' olunan odan~n cânib-i yemininde
mevcut duvarda ~ikest olunan masnü` cam duvar tecdidi ve müceddeden binas~". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2. 52 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2.
" 51rz-1 Hümâyün Odan dernekle ~ndrilf mahalle be~~ ayna geçme". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2
"KasT-: Hümâyan-~~ merkamun duvar~~ zeylinde münhedim olan mevcut ke~~iler mahalline yaz' ve iistüdiyesi". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2.
" BOA. D.B~M.d., 5458. s. 2.
"Ta~ik-i merküm ittinflinde ~evketlü mehâbetlü efendimiz hazretlenne mahsus olan Mâbun ~er~fi'nin cânib-i yemfninde vaki' duvar~n baz~~ mahalli münhedim ve baz~~ mahalli dahi inhidâma mdil olma~la mahalline ikisi bir arabalzk ta`bir olunan cabadan dikine sütanlu ve payandah duvar tecdidi mei' üç kat s~va". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 3.
DO~MANLARIMIZA BÂ'~S-~~ HELECAN VERMEK ED~RNE YEN~~ SARAY'~~ TAM~R ETMEK 159
dal~, üzeri üç katl~~ siyah yeni bir duvar yap~lmas~", ayr~ca odan~n önündeki dehlizin tavamn~n da boyanmas~~ say~lmaktad~r.
Defterde, taht-1 hürndyn odas~n~n kubbesinin tamire ihtiyac~~ oldu~u", yine bu ma-halde bulunan dolma duvar ile odan~n yak~n~nda bulunan divdnhâne-i kel* odas~n~n örtüsünün tamiri ve y~luk ki~ilerin de yerlerine konulmas~~ gerekti~i belirtilir.6° Aynca mimar, aynah kasr-~~ hüm4yth~un durumunu pek parlak görmemektedir. Zira oda için 468.000 akçe gibi yüksek bir bütçe öngörür." Bununla birlikte kasnn yan~ndaki büyük havuzun —havz-~~ etrafina parmakl~kl~~ bir asmal~k yap~laca~~n~~ ve bunu için de 112.500 akçe gerekti~ini belirtir.62
Efendiler dairesi ve çevresinde yap~lmas~~ planlanan onanmlar da farkl~~ tamiradan ihtiva eder. Mesela odan~n dolma duvar~n~n tamiri ve kimi camlarm tamamlanmas~, ayr~ca dairenin dehlizindeki sütunlann hasarl~~ oldu~u için de~i~tirilmesi gerekmekte-dir. Onar~lmas~~ dü~ünülen bir ba~ka yer ise dairenin solunda bulunan dolma duvar ve yan~ndaki yerin ba~dadl tavan~d~r. Tavana üç kat nalu~h s~va yap~lmas~~ istenmekte-dir.63 Tavan k~sm~n~n tamire ihtiyac~~ olan bir ba~ka yer ise efendiler dairesindeki büyük odad~r. Bunlardan ba~ka dairenin önündeki mermer dö~emenin yenilenmesi" ve kimi yerlerdeki eksik camlann tamamlanmas~~ gibi i~ler de s~ralan~r. Efendiler dairesinin bu-lundu~u mahalde bir de güll~anenin ad~~ geçer. Buran~n etraf~ndaki sütunlu ve payandal~~ dolma duvar ile derünundaki kur~un örtünün tamir edilmesi gerekti~i befirtilir.65
Onanlacak bir ba~ka bölüm ise valide sultan hazretlerinin hamam~n~n yak~n~ndaki
camekdnh odad~r. Odan~n duvarlar~n~n tamiri, ayr~ca hamam~n kubbelerindeki eksik camlann da tamamlanmas~~ istenmektedir.66 ~kballer horandelerin kulland~~~~ mekinlarda yap~lmas~~ öngörülen onanmlar: çama~~rhanenin dolma duvar~n~n tamiri ve eksik cam-lann tamamlanmas~, dairenin sa~mda ve solunda bulunan odacam-lann d~~~ lus~mcam-lanna üç
"Harem-i Hiin~dyan'da vdld` ikballer horandan odas~n~n cdnib-i yesdnnda dolma durran miinhedim olma~la enküzzyla mahlatan siitunlu ve payandah, üzeri .kat siyah dolma duvar tecdidi". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 3.
" "Sultan Mehmed Han-~~ Gdzf aleyhi rahmetül-Bdrf hazretlerinin bina buyurduklan kubbeli taht-: hümdyan odas~-n~n musanna` kubbe tavaodas~-n~n~nda... tambieri". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 3.
6° "Bu mahalle munhedin~~ olan mevcut yaz': kd~ikr mahalline saz' ustadiye.si". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 4.
61 `Aynah Kasr-t Hit~ndyan inhiddm ve kdbil-i ismdl olmamakla er~köz~yb~~ mahlatan tecdidi". BOA.
D.B~M.d., 5458. s. 4.
62 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 4.
63 "Efendiler dedesi tarfk~n~n cdnib-i y.sdnr~da v~lld` dolma duvarlar~~ baz~~ mahalleri münh~dim ve baz~~ mahalli dahi
m~dil-i inhiddm obr~alla süttmlu ve pdyendeli enküzryla mahlatan dolma duvar tecdfdi n~e`a üç kat s~va". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 5.
" "Daire-i merlcamenin pf~gdh~nda mermer dö~e~neleri mdil-i inhiddm olma& mahallinden ihrdc ve yir~e mahalline vaz`-: üstddOe". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 5.
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 4-5.
66 "~smet& cennet-mekik Valide Sultan hazretleri dairelerine hamam ittisdlinde emekli:: odas~n~n dolma duyan
kat s~va yap~lmas~, ikballere ait hamamdaki eksik camlann tamamlanmas~, ba~dadi tavarun ve hamam~n yan~ndaki alt~~ adet kenifin üst örtüsünün tamir edilmesi olarak s~ralanmaktad~r. Ayr~ca hastalara ait çama~~rhane matbah~n~n çevre duvar~~ ile kap~la-n= da tamire ihtiyac~~ vard~r." Camlan eksik olan bir ba~ka yer ise ba~kap~~ guldm~~ daire-sinin hamam~d~r. Ayr~ca dairenin yak~n~nda bulunan ve aynnt~l~~ olarak tasviri yap~lm~~~ ba~ka bir mekan~nda ad~~ geçer. Buna göre mimar, mekan' ~öyle tasvir eder: "mahall-i
merküm ittisdlinde üzeri kiremid sak~fiz ve taht~~ tavanh dökme sütt~nlu etrafi bölme dolma duyarl~~ kap~~ mem~d lar ve dbdesthdne münhedim olmakla enközgla mahlütan tecdidi".68
Defterden anla~~ld~~~~ kadanyla ddrü's-sa`ddeti'~-~erife a~as~~ hazretlerinin dairesi dehlizi-nin üzerindeki kur~un örtünün de tamire ihtiyac~~ vard~r." Ayr~ca divanhanedehlizi-nin çerçe-velerinin baz~lann~n camlann~n de~i~tirilmesi ve tavamn onar~lmas~, bu k~s~= çevre duvar~n~n d~~~ lusm~na da s~va yap~lmas~~ gerekmektedir.'°
Mimar, harem bekçilerine ait odalann üzerindeki kirernitlerin de~i~tirilmesi, ek-sik tahtalann tamamlanmas~~ ve camlarm yenilenmesi, aynca teberddrdn kethudds~~
dai-resinin üzerinin aktarma kiremit, tahta dö~eme ve pencere kanatlann~n, dolma
du-vann da baz~~ lus~mlann~n tarnirini yap~lacak i~ler aras~nda s~ralamaktad~r." Divan-~~ Hümâyün'un bat~smda yer alan mumhânenin yan~ndaki mehteran kullanmn kullan-d~~~~ odan~n üst örtüsünün onar~m~~ da yap~lacak tamiratlar aras~nda yeralmaktad~r."
Mimar, alay kasrz-~~ hümayzzu'ndald hasann ~iddetli rüzgarlardan meydana gel-di~ini söyler. Buna göre odalann camlar~~ lunlm~~ur. Ayr~ca mimara göre kasnn üst örtüsünün onanlmas~, odalann etraf~ndaki duvarlar ile bölmelerde s~va yap~lmas~~ zo-runludur." Saraydaki bir ba~ka kas~r olan cihan-nu~nd kar~m~n ortas~nda bulunan taht-~~
hümdyün odas~ndaki ba~dadi tavan ile duvardaki nalu~lann da tamire ihtiyac~~ oldu~unu belirtir. Alay kasr~nda oldu~u gibi burada da ~iddetli rüzgar odan~n üst örtüsüne zarar vermi~~ ve kur~unlan kald~rm~~ur. Cihan-nümâ'da bulunan kebir odan~n ba~dadi tava-n~~ ile buraya biti~ik kahve odas~n~n ba~dadi tavan~n~n hasarl~~ oldu~u, üzerinin münakka~~ s~va ile onar~lmas~~ gerekti~ine de dikkat çeker."
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 5. 68 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 6.
" "Ddrü's-sa`deleti'~-~e~lle a~r~n hazretkrinin dairesi dehlizinin üzerinde kur~un pü~kleleri mahallinden hareket etmekle yine mahalline yaz`-: iistd4yesi". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 6.
70 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 6.
7' BOA. D.B~M.d., 5458. s. 6.
72 "Divdn-~~ Hümdyün okul mahallin cânib-i garbisinde odki` Mumhâne ittisdlinde mehkrdn kullanma mahsus olan
sundurma sakfin~n üzerinde olan kur~un pü~idesi seksen alt~~ tarihinde bd-fermdn-~~ dil kar~unlan mahallinden ihrdc olup yeri hâti kalma~la müceddeden kur~un fer~~ ve sakfin ve tal~tinda kman~n tecadi". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 7.
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 6. BOA. D.B~M.d., 5458. s. 7.
De~MANLARINIIZA BA'~S-~~ HELECAN VERMEK: ED~RNE YEN~~ SARAY'~~ TAM~R ETMEK 161 ~iddetli rüzgarlann zarar verdi~i bir ba~ka yer ise Saray-~~ Hümayün'un etra-fin~~ çeviren duvarlard~r." Ayr~ca bdb-t hümdy~2n üzerindeki ba~dadi tavan~n ve bab-~~ hümâyünun arkas~ndaki kap~c~ba,si a~as~n~n nöbet yerindeki mevcut odalann kiri~lerinin ve tavan~n~n da onanlmas~~ gerekmektedir." Bab-~~ hümâyünda oldu~u gibi aka~alar kap~s~~ üzerindeki mevcut ba~dadi tavan~n hasarh oldu~u ve nalu~h üç kat s~va ile boyanmas~~ gerekti~i belirtilir."
Kur~un örtülerinin de~i~tirilmesi gereken yerler aras~nda has odan~n dehlizi" ile
hazine dairesi ko~u~unun ad~~ da geçmektedir." Has odada yap~lmas~~ gereken bir
ba~-ka tamirat ise d~~~ ba~-kap~s~n~n ba~-kanatlan ba~-kayboldu~-undan dolay~~ yenilenmesidir. Hazine dairesi ko~u~unda bulunan iki adet odan~n tamiri, hamam~n ise mevcut zamk ta~~~ ve kurnalann~n yenilenmesi istenmektedir.8° Sqferli dairelerinde ise üst örtüdeki kiremitle-rin de~i~mesi, tavan~n onar~m~, buradaki mevcut dö~emenin yenilenmesi ve ko~u~taki dolma duvar~n beyaz s~va ile onar~m~~ gibi farkl~~ i~ler s~ralan~r. Aynca mimar, seferli hamam~n~n ve dehlizinin baz~~ yerlerinde meydana gelen y~lulma ve çökmelere de dik-kat çekmekteclir.81
Ar z-~~ hümayun kap~s~na biti~ik olan ak a~alar ko~u~u üzerindeki kur~un örtünün de
baz~~ mekanlarda oldu~u gibi de~i~tirilmesinin yan~nda ko~-u~un iç k~sm~n~n duvarla- r~na s~va yap~lmas~~ ve bu k~s~mda bulunan çe~me odas~n~n dolma duvanmn tamiri de gerekmektedir.82
Defterden anla~~ld~~~~ kadar~yla helvahdne odalar~n~n baz~~ bölümlerinde y~lulma ve çökme meydana gelmi~tir. Ayr~ca bu k~sma biti~ik duvarlar~n ve mevcut caminin üze-rindeki tavan~n da tamire ihtiyac~~ bulunmaktad~r. Bununla birlikte burada bulunan a~ç~~ neferat~n odalar~n~n baz~~ yerlerinin y~k~ld~~~~ ve yeniden in~a edilmesi gerekti~i
Matbah-~~ âmirenin arkas~nda bulunan iki kat neferât odalan da ayn~~ alubete u~ram~~~ görünmektedir. Yap~lacak tamiratlar aras~nda, matbah-~~ dmirenin kar~~s~nda bulunan bir dizi oda, d~~~ ki ler dairesinde bulunan edmi`-i ~erffile odalar~~ da say~lmaktad~r. Bununla birlikte matbah-~~ âmire önünde yer alan dergdh-~~ dayeniçerilerin ikamet ettikleri sayeban~n baz~~ bölümleri, tavan~~ ve taban~~ tamire muhtaçfir."
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 7. 76 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 7. BOA. D.B~M.d., 5458. s. 7. " BOA. D.B~M.d., 5458. s. 8. " BOA. D.B~M.d., 5458. s. 8. " BOA. D.B~M.d., 5458. s. 9. 81BOA. D.B~M.d., 5458. s. 8. " BOA. D.B~M.d., 5458. s. 9. 83 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 9.
Üst örtüsündeki kiremitlerin de~i~tirilmesi gereken yerler aras~nda bâb-~~
hürndyützun sa~~ taraf~nda bulunan zülüflüler dairesi" ile saray~n iç tarafinda bulunan a~a
bahçesi olarak tan~nan bölümdeki kas~r say~lmaktad~r." Kozbekçi dairesinde ise iç k~s~m-lar~n ve dö~emenin tamiri, aynca yine burada da kiremitlerin de~i~mesi zorunludur.
Mimar, defterde baz~~ köprülerin ad~n~~ da zikreden Buna göre Mamak köprüsü ~iddetli buzdan tahrip oldu~undan, yerine "bir arabal~k cabadan kaz~k ve ba~lamah üzeri
kezdlik batanh ve batan dö~emeli etrafi korkuluklu" köprü yap~lmas~~ gerekmektedir. Sepetçiler kasr-~~ hündyünu önünde bulunan Tunca Nehri üzerindeki köprü de hasar görmü~~ ve
mimar Mamak köprüsüne benzeyen bir tasanmla yerine "bir arabahk cabadan kaz~/~l:
ve ba~lamah ve payandal~~ üzeri batanh dö~emeli etrafi korkuluklu mükemmel köprü" yap~laca~~n~~
belirtmi~tir." Ayr~ca Sepetçiler kasr-~~ hümâyünunun kar~~s~nda bulunan bo~tanc~ba~~~ a~alara mahsus dairenin dam~n~n, baz~~ bölümlerinin tamirinin yan~nda kasnn odala-r~nda, divânhânede, etraf~ndaki duvarlannda, tahta dö~emelerinde ve bölme duvarla-r~n da onanma ihtiyac~~ vard~r.87
Defterde onanlacak yerler aras~nda belirtilen bostanb,dn kethudds~~ dairesinde de ya-p~lacak tamiratlar farkl~l~k gösterir. Mesela dairenin üzerindeki kiremitlerin de~i~tiril-mesi ve dairenin biti~i~indeki hamam~n tamirinin yan~nda, bostanydn-~~ hâssaya ait k~~lak odalann üstündeki örtünün kiremiderinin ve odalann yan~nda bulunan orta hamam~n cehennemlik k~sm~n~n tamiri yap~lacak i~ler aras~ndad~n" Defterin sonlanna do~ru
mücrimler zindan~~ olarak belirtilen yerdeki tamiradann üzerinde durulur. Bunu göre
zin-damn etrafindald parmakl~klar zamanla harap oldu~undan yenilenmesi ve
mahbusha-nenin de yeni bir matbah oca~~na ihtiyac~~ oldu~u belirtilir.89
1201 / 1787 y~l~nda haz~rlanan tamir projesinde onanma ihtiyac~~ olan yerler yu-kar~da belirtildi~i ~ekliyledir. Defterin sonunda tüm bu i~ler için öngörülen toplam tutar ise 41.851,5 kuru~9° (Resim 7) olarak hesaplanm~~t~r?'
" BOA. D.B~M.d., 5458. s. 9. " BOA. D.B~M.d., 5458. s. 9.
86 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 10. 87 BOA. D.B~M.d., 5458. s. 10.
BOA. D.B~M.d., 5458. s. 10.
"Müclimler Zindan~~ etraf~nda ke~üle olunan parmakl~klar mürdr-~~ zaman ile harab olup miicrim ~nuhdfazas~~ attimül-in~kdn olma~la mahall-i ~nerktlmadört s~ra ku~akh çifte (?) misilli parmakl~k tecdidi". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 10.
" Tüm onar~mlar için toplam 41.934,5 kuru~~ (5.032.166 akçe) hesap ç~kar~lm~~, bundan 83 kuru~~ indirim yap~lm~~~ ve 41.851,5 kuru~~ olarak belirlenmi~tir. BOA. D.B~M.d., 5458. s. 11.
91 Sdd~r olar emr-i ~eritleri mdcebince derdn-~~ defter-i ke~ifde ~nezkdr mahdll ve mevâzzi ke~if ve ru:yet eden
Ser-halife-i Mi~nardn-~~ Hdssa el-Hdc Eb~lbekir halife ve sdir hulefdlar kullan ile bid-müzdkere tedkik ve taharri olunarak fiyattan yaz' ve hesab olundukda bi-hesdb-t kuru~~ yaln~z k~rk bir bin dokuz yüz otuz dört buçuk kuru~~ yirmi alt~~ akço,e bdli~~ olup in~dallahu Tedld bina ve ihyds~na irdde-i aliyye ta`allük edip ne vechile bina ve ilyd buyurulur ise ba`cle>t-tekndl tekraren ke~if olunmak ~art~yla bu mahalle ~erh verildi. Emr ufermân devletlü indyetlü sultan~m hazretlennindir. Bende Hdfiz ~brahim Ser-mi`mardn-z Hdssa hâld". BOA. D.B~M.d., 5458. s. 11.
DeSMANLARIMIZA BMS-~~ HELECAN VERMEK ED~RNE YEN~~ SARAY1 TAM~R ETMEK 1 63 4. Sonuç
18. yüzy~l~n sonlar~nda, 1786 y~l~nda devletin gelirlerinin 14.555.683,5 kuru~tan, 1788 y~l~nda 13.254.500 kuru~a dü~tü~ü dönemde Saray-~~ Cedid-i Âmire'de yap~l-mak istenen tamirtlara neden gerek duyulmu~tur?92 Tekrar yaz~n~n ba~~na dönersek Abdülhamid-i Evvel, Edirne'de bulunan Saray'm tamir edilmesini devletin büyük1ü-~ünün bir gere~i, ayn~~ zamanda da dü~manlara korku verecek bir giri~im olarak de-~erlendirmektedir. Öyleyse sultanm bunu yaparak bir anlamda politik bir amaç güt-mü~~ oldu~unu söylemek yanl~~~ olmaz. Kullamlmayan93 bir saray~~ onarmak" ekonomik anlamda devlete önemli bir yük getirecek olsa da, Sultan bu projeye giri~mekten geri durmad~. Zira çah~mada üzerinde durulan defterlerde mimarlarm da söyledi~i üzere saray~n mevcut durumu pek de iyi g-örünmemekteydi. Yap~lmak istenen tamiratlar ise önemli bir tutar~~ olu~turmaktayd~. Her ne kadar Abdülha~nid saltanaumn son üç y~l~na kadar —1787— neredeyse on üç y~l herhangi bir sava~la me~gul olmasa da dev-letin ekonomik durumu hiçbir zaman iyiye gitmedi. Zirâ bu tarihten sonra Ruslar ile ba~lat~lan sava~~ ekonomiyi daha da zor bir duruma sokacakt~. Anla~~lan o ki sava~, Sultan'~n Saray-~~ Cedid-i Âmire'de ba~latmak istedi~i projelerin "naf~le" bir giri~im olarak kalmas~na da neden oldu. Ancak bu durumda, ~öyle bir olas~l~ktan söz edile-bilir: Abdülhamid, Ruslar ile sava~a girmenin kaç~~~~lmaz olaca~~n~~ dü~ündü~ünden, devleti güçlü gösterme dü~üncesiyle bu tür giri~imlerde bulunmu~~ olmal~yd~. Zira yu-kar~da üzerinde durulan Sultan'~n hatt-~~ hümayununda belirtti~i gibi, büyük devlet olman~n önemli göstergelerinden biri dü~mana korku satmak ve dosta güven vermekti. Bu yakla~~mdan yüzy~llar sonra Saray-~~ Cedid-i Amire hakk~ndaki bilgilerimizi borçlu oldu~umuz R~fat Osman da saray~n varl~~~m sürdürmesi gerekti~ine dikkat çekmek-teydi: Saray-~~ Cedid-i Amire'rtin tesisidevletin fatilta-i ikbaline miisadif oldu~u gibi oyam-t zavali
de yine o devletin bir dem-i hüsran~ndad~r."
Bk. Çelik, age, s. 79, 82; Sancao~lu, a.ge., s. 165.
" Bilindi~i üzere III. Ahmed'in saltanat~~ sonras~nda, III. Mustafa'n~n 1182/1768(69) senesindeki zi-yaretinden sonra padi~ahlar Edirne'yi pek kullamnanu~larchr. Osman, age., s. 42.
Bu noktada ~unu da belirtmek gerekir; Abdülhamid'in saltanat y~llar~nda sadece Ediren'deki Saray-~~ Amire'deld onar~m çah~malan ba~lat~lmal~-1qm. Bunun yan~nda özellikle Istanbul'da da mimari faaliyeder yürütülmü~tür. Bk. Sancao~iu, a.ge., s. 26-33. .
KAYNAKLAR Ar~iv Belgeleri
Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA.),
Ba~muhâsebe Kalemi Defterleri (D.B~M.d.) 5225, 5458, 5477 Mühimme Defterieri, nr. CLXC.
Kâmil Kepeci (KK.) Te~rilâtal~k Defterleri, nr. 676 Sadâret Te~rifat Kalemi (A.T~F), def. Nr. 350. Cevdet Saray (CS.), 6497, 7202, 7956, 8275, 8480. Hatt-~~ Humayiln Tasnifi, (HAT.) 58529.
irade Meclis-i Vala (~.MVL.) 00138
Razn~erre, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, yazma nr. 1001
Topkap~~ Saray: Müzesi Ar,sizzi (TSMA), Evrak (E.) 7029
Di~er kaynaklar
Abdurrahman Hibri, Erdsül-Müsd~nirfn (Edirne Tarihi 1360-1650), Çev Ratip Kazanc~gil, Edirne Valili~i Yay~nlar~, ~stanbul 1999.
Ahmed Bâdi, Riydz-~~ Belde-i Edirne —Edirne ~ehri Bahçeleri— (Edirne ~ehri Tarih:), c. I, Çev. Ratip Kazanc~gil, Edirne Valili~i Yay~nlar~, Edirne 2000.
Ahmet Refik, Hicrf On ikinci As~rda ~stanbul »yak: (1100-1200), Devlet Matbaas~, ~stanbul 1930. Aktepe, Münir, "Abdülhamid I.", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, c. I, (1988), ss. 213-216.
, "Ahmet III.", Türkiye Diyanet Val0 ~slam Ansiklopedisi; c. II, (1989), ss. 34-38.
Ayverdi, Ekrem Hakk~, ~stanbul Mimari Çizginin Mengi Osmanl~~ Mimarisi ~lk Devri, c. I, ~stanbul 1966.
Baykal, ~smail Hakk~, Enderun Mektebi Tarihi, ~stanbul 1953.
Bays~m, M. Cavit, "Abdülhamid I.", ~slam Ansiklopedisi, c. 1, (1978), ss. 73-76.
Cezar, Yavuz, Osmanl~~ Maliyesinde Bunal~m ve De~i~im Dönemi: XVIII ttizytlitan Tanzimat'a Mali
Ta-rih, Alan Yay~nc~l~k, ~stanbul 1986.
Çelik, Gülfettin, 1750-1792 Yilkin Aras~nda Osmanl~~ Devletinin Mez*ezi Hazine Gelir ve Giderleri, Yük-sek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~stanbul 1989.
Demir, önder, Bekekrle Saray-~~ Cedfd-i Amire-i Edirne, Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~stanbul 1999.
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnd~nesi, c. 111, Haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Da~h, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul 1999.
Eyice, Semavi, "Edirne Mimari" Tünh:ye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, c. X, (1994). ss. 431-442. Faroqhi, Suraiya, Osmanl~~ rültürü ve Gündelik Ya~am: Ortaça~dan Yirminci fl£y~la, Çev. E. K~l~ç,
DeSMANLARIMIZA B;V~S-~~ HELECÂN VERMEK: ED~RNE YEN~~ SARAY~~ TAM~R ETMEK 165
Kâmil Pa~a, Tarih-i Siyasi-y~~ Devlet-i Osmaniye: Tiessüs-i Devlet-i Aliyeden Cennet-mekân Sultan Abdülmecit Han~n Evahir-i Saltanat~na Kadar Güzeran Eden Zamana Aittir, c. 2, Matbaa-y~~ Ahmet
~hsan, ~stanbul 1909.
Kawamoto, Satoshi, "Edirne Eski Saray~", Uluslararas~~ Edirne'nin Fethinin 650. Iih Sempozyumu,
4-6 May~s 2011, (2012), ss. 43-48
Kazanc~gil, Ratip, Edirne ~ehir Tarihi Kronolojisi (1300-1994), Edirne Valili~i Yaymlan, ~stanbul 1999.
Kütüko~lu, s. M., "~stanbul'da Ekme~in Temininde Devletin Rolü (XVIII-XIX. Yüzy~llar Ar~iv Kaynaidan)", Selçuk Üniversitesi Ata Dergisi, Prof D~: ,Ngat Göyünç özel Say~s~, 7, (1997), s. 55-74.
Mehmed Râif, Mir'cit-1 ~stanbul, Haz. G. Kunt ve H. Aynur, Çelik Gülersoy Vakf~, ~stanbul 1996. Osman, R~fat, Edirne Saray~, Yay. Ahmet Süheyl Ünver, Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara
1989.
Pamukçiyan, Kevork, "Hassa Mimari Edirneli Agop Kalfa (1738-1803), Tarih ve Toplum, c. 12, sy. 72, (1989), ss. 24-25.
Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, ~stanbul 1939.
Sancao~lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padi~ah~n Portresi Sultan L Abdülhamid (177 4-1789), Tarih ve Tabiat Vakf~, Ankara 2001.
Serto~lu, Mithat, "Bursa, Edirne Saraylan ve Eski Saray", Resimli Tarih Mecmuas~, c. V, (1954), ss. 3462-3463.
~ehsuvaro~lu Bedi, "Osmanl~~ Padi~ahlan~un Ak~betleri", V Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-17
Eylül 1956 Kongreye Sunulan Tebli~leri Ankara 1960, ss. 392-410.
~em'dâni-zâde F~nd~ld~l~~ Süleyman Efendi, ~em'dâni-ziide F~nd~kl~k Süleyman Efendi Târihi
Mür'i't-tevânh, c. II/B, Ed. M. Aktepe, ~stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay~nlan, ~stanbul 1980.
Uluçay, M. Ça~atay, "Saray'~~ Kad~nlara Ait Mekutblar Üzerine Bir Ara~t~rma", V Türk Tarih
Kongresi, Ankara 12-17 Eylül 1956, Kongreye Sunulan Tebli~ler, (1960), ss. 411-430.
, Osmanl~~ Sultanlanna A~k Mektuplar~, ~aka Matbaas~, ~stanbul 1950.
, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara 1980.
Uzunçar~~l~, ~smail Haldu, Osmanl~~ Devleti'nin Saray Te~kilât~, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988. Ünver, Süheyl, ilim ve Sanat Bak~m~ndan Fatih Devri 'Yollan, ~stanbul 1947.
A
•
:"
,
Murat Kocaaslan
Resim 1. Sultan I. Abdulhamid, Topkap~~ Saray~~ Müzesi 17/22, 168x106 cm, tuval üzerine ya~hboya (~repo~lu, 2000).
Z,* o ir II. ~~t1311 i 1 1.t " I „ il ~~ L 111 b1111111H~ HI Ibili!!! III! H1: ! t, • -„ :t.' • '1 1".? • :.:f• 1 , k :;• • -;\
;!.
1111111111101 1111 111):111 1111111H1111 111111111
Res im 2. Ed irne Saray ~~ Yer le ~im Plan ~; ( R ~fa t Osman 1989)Murat Abcaaslan
~LMVL.00138
Resim 3. Edirne Saray~; 14. Ca. 1265/7 Nisan 1849 y~l~nda yap~lacak tamirat için haz~rlanan plan~.
amm~ona
4
9eRP,.
-,..‹...» ,u.A!,..." .
w•:,...• ~~~i/iLt.,00‘..• _.4„,,,,,,,,,; wo• io .• • `5,¥t••• 05?-‘44P•i•)?•‘. to4..k '
.4.,....4.1.,...., ....;.,4,;...1x,J,. •
• .. • _
4/4 4k• • .~er Ak, 44:4* jeC V 4/4 4k• • .~er Ak, 44:4* jeC V #314.X.Aort-•! ;;; 0:%!•§04. - -*41'»44; —!-Mr"--,;t>>.) 4iej Sija4c. 44,41Y #314.X.Aort-•! ;;; 0:%!•§04. - -*41'»44; —!-Mr"--,;t>>.) 4iej Sija4c. 44,41Y 4r.t.tr4›,tited4..t. 4r.t.tr4›,tited4..t. ~~14,?"06, -414w.4;: ~~14,?"06, -414w.4;: fory! C71 fory! C71 4:1111,:i'Ved*e •
:+k 4:1111,:i'Ved*e •
:+k V V Murat Karaaslan . • .. ,..- ....:4,...pec~4 -4,."4•2....::Resim 4. BOA. D.B~M.d. 5225 nolu defterin 2 ve 3. sayfalan sk.
A •-r•A•-•.-", 44,•:•,,,:-.;!c:4< ,5,5,i'4%.:4•e~l4 --1,-'1•14»~k~.;4:.-.4 ,-4. o..~. ",- '-rt.,•.%_...:4•11,-:;•' • -1,.. 471.0";44.1''.• L. ;••‘. , 1.,e~~ ~~ v‘..; ‘ti•- !~•W,
ir ~~
D.B~M.d.05458 oPweiC::'; ( :•447.4,....:4••,~, 4,0~<i*.l~f;',5•;# , (-y~. jjfeky t», .”:"..e.::,,,..: •:•• ' , i r ,,‘ ~~ 4 '''.5*.' ".- --~,";., , t.54g -I~~~... •-.7.. . .0 r •:-. t~,•.:t i< :5 '7:: ."'"i' . , • • • i, %. ~•• 34.::. —1_ , -.<{0,1 ~f~l~to*~~>,44:,,,914,,,~~~ . „ • ~' _ ‘r..~ :Z~~ • ‘, 4: •- 3/4 , • •r 0.~...4" e•'.'",,.4,--;44545,~:„.2..r...,.,, .., k..461. 3-,... .c.- “,-. Y~~ 4.- C 4,. TP,-- •-.-..,..,-7 .,4~.. • < •< 'y ~,';*•;:,:-.,9tr' A• ~~ , t••••••• ••,. ~~i , ‘t•I ~~ 4':^2.••!-ArCkie ...ip~r~: 4%. ‘-«' **-4.> V-I••• 4 ' .. '••••ni;:.:0C;A:tPr~, .- ,, '' 4? (C?..':'.',C.'• ..• ~ ~~ • ...,, 4.• ,,(4,,,..., , ;4;2....VA—~~ ~'-ZU'~Ot~-'/:$,•~i,' t:..4--, 41, L1.6 ~~, I "‘YZb !! Lt~~ ,C•k • ‘‘,.•:••;f1.:-••-k;e„,,•t:~2,5,•05: f7.„. Po~~~ .‘•••0 • 41 • V AA.Z. CA • ~~ ‹...• C% ••'•1 , - . ,t~~ :„, - • A „,,,..p,,,. V~. .t.,..‘:„.H..*."5;• ... 1::,..,,, -V~c ~j tf‘4:j:f4~rf~: " ,< 3 5 • Murat Kocaaslan
D.B~M.d.05458 _ • 1 . 1'1 . 1 . 11'1 . 1 . 1 . 1 . 1.1 t Sh4el (k. 4t•
-
...P I .< ;?3-4
gJir
C.a
.f,lz..
bw:;,6, • ~~ ~~ c•f4:. 5~~~ j ~~ 4frt~, :!;;;,; eh.Ni‘ ~i0tagl'""k"C!'",` (f d, 4 ;.3.~~ 0.41AW:.> ikl~, •;.. .4.(,>•t~r.*V•.00 >. ->!..t>ts;:i5 jii 1
