Sağlık kurumlarında Balanced Scorecard'a dayalı stratejik performans ölçme ve değerlendirme süreci: Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi için karar destek sistemi model önerisi

(1)

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

ĠġLETME ANABĠLĠM DALI

ĠġLETME BĠLĠM DALI

SAĞLIK KURUMLARINDA BALANCED

SCORECARD’A DAYALI STRATEJĠK PERFORMANS

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME SÜRECĠ: SELÇUK

ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ HASTANESĠ ĠÇĠN

KARAR DESTEK SĠSTEMĠ MODEL ÖNERĠSĠ

ZEYNEP ERGEN IġIKLAR

DOKTORA TEZĠ

DanıĢman

PROF. DR. HASAN KÜRġAT GÜLEġ

(2)

(3)

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

ĠġLETME ANABĠLĠM DALI

ĠġLETME BĠLĠM DALI

SAĞLIK KURUMLARINDA BALANCED

SCORECARD’A DAYALI STRATEJĠK PERFORMANS

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME SÜRECĠ: SELÇUK

ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ HASTANESĠ ĠÇĠN

KARAR DESTEK SĠSTEMĠ MODEL ÖNERĠSĠ

ZEYNEP ERGEN IġIKLAR

DOKTORA TEZĠ

DanıĢman

PROF. DR. HASAN KÜRġAT GÜLEġ

(4)

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI

Öğr

enc

ini

n

Adı Soyadı Zeynep ERGEN IŞIKLAR Numarası 114127001003

Ana Bilim /

Bilim Dalı İşletme / İşletme

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin Adı

Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard’a Dayalı Stratejik Performans Ölçme Ve Değerlendirme Süreci: Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi İçin Karar Destek Sistemi Model Önerisi

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Zeynep ERGEN IġIKLAR

(5)

T.C.

DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU

Öğr

enc

ini

n

Ana Bilim /

Tezin Adı

Zeynep ERGEN IġIKLAR tarafından hazırlanan ―Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard’a Dayalı Stratejik Performans Ölçme Ve Değerlendirme Süreci: Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi İçin Karar Destek Sistemi Model Önerisi‖ baĢlıklı bu çalıĢma 26/09/2016 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile baĢarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiĢtir.

(6)

ÖN SÖZ / TEġEKKÜR

TanıĢtığım ilk günden itibaren benimle birebir ilgilenip her türlü çalıĢmamda destek ve yardımlarını esirgemeyen, bilim dünyasında kendime bir yer bulmamı sağlayan baĢta danıĢman hocam Sayın Prof. Dr. Hasan KürĢat GÜLEġ olmak üzere Kıymetli Hocalarım Prof. Dr. Mahmut TEKĠN‘e, Prof. Dr. Muammer ZERENLER‘e, Doç. Dr. Vural ÇAĞLIYAN‘a, Yrd. Doç. Dr. Esen ġAHĠN‘e ve Selçuk Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi ĠĢletme Bölümü Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı‘nda birlikte çalıĢtığım araĢtırma görevlisi/doktor arkadaĢlarıma;

Yüksek eğitim hayatıma atıldığım günden bugüne gerek akademik gerekse öğrencilik hayatımda ihtiyacım olan bilgi ve beceriyi bana kazandırıp desteklerini esirgemeyen Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü / Siyasal Bilgiler Fakültesi ĠĢletme Bölümü ve Selçuk Üniversitesi‘nde bir Ģekilde yolumun kesiĢtiği üzerimde emeği olan tüm saygıdeğer hocalarıma;

Lisansüstü ve akademik çalıĢmalarım için gerekli olan uygun ortamı sunan, süreçlerde desteklerini esirgemeyen Selçuk Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi‘ndeki tüm akademik ve idari personele; Bilgi ĠĢlem Daire BaĢkanlığı personeline;

Hem yüksek lisans hem de doktora çalıĢmalarım için gerekli olan maddi desteği sağlayarak çalıĢmalarımı eksiksiz ve düzenli bir Ģekilde yürütmeme yardımcı olan TÜBĠTAK BĠDEB Kurumuna;

Dostlukları ile beni ödüllendiren hep yanımda olan baĢta Tarık ve Aslı TOPAK, Ezgi TÜRKOL olmak üzere tüm arkadaĢlarıma;

Dünyaya gözlerimi açtığım günden itibaren hayatım boyunca her türlü konuda koĢulsuz, sınırsız ilgi, sevgi, hoĢgörü ve yardımlarıyla beni destekleyip her daim yanımda olan, bana sevmeyi sevilmeyi, dürüst insan olmayı öğreten hayatımın anlamı Sevgili Aileme (Annem Nilüfer, Babam Ġsmail ve Ablalarım Ġdil ve Hilal ERGEN‘e);

Evlendiğim günden beri en büyük sığınağım her Ģeyim, yarattığı huzurlu ve mutlu aile ortamıyla bu zorlu süreçte en büyük desteğim olan, bana derin ve tarifsiz bir sevgiyi yaĢatan, sıkıntılarımı karĢılıksız paylaĢan sevgili eĢim Oğuzhan IġIKLAR‘a;

En içten, sonsuz, minnet ve Ģükranlarımı sunuyor, teĢekkür ediyorum. Ġyi ki varsınız…

(7)

T.C.

ÖZET Öğr enc ini n

Ana Bilim /

Tezin Adı

Günümüzde ülkelerde sağlık sektörüne kaynak aktarma, aktarılan kaynakların sağlık hizmetleri arasındaki dağılımı, kaynakların kullanımı ve sunulan hizmetin kalitesi büyük önem arz etmektedir. Stratejik yönetimin artan önemi, kurumun geliĢmesinin sadece bir alt birimde değil tüm alt birimlerde entegre bir Ģekilde iyileĢme sağlamaya bağlı olduğunun anlaĢılmasıyla birlikte hastanelerde yürütülen araĢtırmalar bütüncül ve yönetimsel bir boyuta ulaĢmıĢtır. Bütüncül bir değerlendirme için yöneticiler hastane performansının ölçülmesine odaklanmaktadırlar. Sağlık kuruluĢlarında hizmet kalitesini artırmak ayrıca kuruluĢların faaliyetlerinde kontrol ve takip mekanizması geliĢtirmek için etkili bir performans değerlendirme sistemine ihtiyaç vardır. Bu nedenle tüm paydaĢların çıkarlarını gözeten, stratejik amaçlara hizmet eden, hastanelerin spesifik özelliklerini dikkate alan bir performans ölçüm sisteminin kurulması gereklidir.

Bu çalıĢmanın konusu, -Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi güncel verilerini ve anket yöntemiyle elde edilecek verileri kullanmayı hedeflemektir.- Böylece nicel ve nitel yöntemlerin entegrasyonu yoluyla etkin bir performans yönetim sistemi oluĢturmaktır. ÇalıĢma hastaneyi tüm boyutlarıyla ele alan bütüncül bir yaklaĢım sergileyen balanced scorecard modeli ve alt boyutlarına iliĢkin performans göstergeleri tespit edilerek oluĢturulacak performans yönetim sistemi, tüm hastane alt modüllerini dikkate alan ve aynı anda hem analiz ve raporlamaya

(8)

hem de planlamaya imkân tanıyacak bir karar destek modeli tabanına kurulmuĢtur. Bu kapsamda çalıĢmada ilk olarak araĢtırma konusuna yönelik literatür araĢtırılmıĢtır. Ġkinci aĢamada hastane yöneticilerine uygulanan anket analiz edilerek hastanenin misyon, vizyon ve temel stratejileri belirlenerek SWOT analizi yapılmıĢtır. Yine bu anket verileri ile balanced scorecardın her bir alt boyutuna iliĢkin anahtar performans göstergeleri ve stratejik amaçlar belirlenmiĢtir. ÇalıĢmanın üçüncü aĢamasında belirlenen performans göstergeleri ve stratejik amaçlar ikili karĢılaĢtırma anketleri aracılığı ile birbirleriyle kıyaslanarak elde edilen veriler Bulanık AHP yöntemi analiz edilmiĢtir. Elde edilen tüm analiz sonuçları kullanılarak çalıĢmada son olarak hastanedeki tüm birimlerin entegre olduğu yönetsel süreçlere destek verecek bir karar destek modeli önerilmiĢtir.

Anahtar Kelimeler: Performans Modellemesi, Karar Destek Sistemleri, Balanced Scorecard, Stratejik Yönetim, ĠĢ Zekâsı.

(9)

T.C.

SUMMARY Öğr enc ini n

Ana Bilim /

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin İngilizce

Adı

Strategic Performance Measurement and Evaluation Process Based on the Balanced Scorecard in Health Institutions: Decision Support System Model Proposal for Selcuk University Faculty of Medicine Hospital

Today, transferring resources to the health sector, distribution of transferred resources between health care services, use of resources and quality of provided services are very important in countries. When it became clear that the growing importance of strategic management and development of institutions are connected to provide improvements not only in a sub-unit but also in all sub-unit and in an integrated manner, researches carried out in hospitals reached holistic and administrative size. For a holistic assessment managers focused on the measurement of hospital performance. There is a need for an effective performance evaluation system to improve quality of health care services and to develop control and follow-up mechanism over organizations‘ operations. Therefore it is necessary to establish a performance measurement system that takes into account the specific characteristics of the hospitals, serves strategic purposes, represents the interests of all stakeholders. The main subject of this thesis is to establish an effective performance measurement system with using current datas of Selcuk University Medical Faculty Hospital and the integration of quantitative and qualitative methods. Performance management system (that was created by balanced scorecard model and determining the performance indicators of it‘s sub dimensions) was established to base a decision support model that takes into consideration all the sub-modules of hospital and allows both analyzing and reporting as well as planning at the same time. In this

(10)

context, at first related literature with research subject was investigated. Secondly, a survey was implemented to hospital managers and acording to it‘s analyze the hospital's mission, vision and strategy was determined, SWOT analysis was done. In addition key performance indicators and strategic objectives for each BSC dimensions were determined with this survey data. Work on the third phase, the performance indicators and strategic objectives were compared with each other through pairwise comparisons survey and obtained data was analyzed with Fuzzy AHP method. By using all analysis results a decision support model that integrates all of the units at the hospital to support the administrative process was created.

Keywords: Performance Modelling, Decision Support Systems, Balanced Scorecard, Strategic Management, Business Intelligence.

(11)

ĠÇĠNDEKĠLER

BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... i

DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU ... ii

ÖN SÖZ / TEġEKKÜR ... iii

ÖZET ... iv

SUMMARY ... vi

ĠÇĠNDEKĠLER ... viii

KISALTMALAR ... xiii

TABLOLAR LĠSTESĠ ... xiv

ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xvi

GĠRĠġ ... 1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM SAĞLIK HĠZMETLERĠ VE SAĞLIK KURUMLARI YÖNETĠMĠ 1.1. Sağlık Tanımı ... 4

1.2. Sağlık Hizmetleri ... 5

1.2.1. Sağlık Hizmetlerinin Tanımı ... 5

1.2.2. Sağlık Hizmetlerinin Özellikleri ... 6

1.2.3. Sağlık Hizmetlerinin Sınıflandırılması ... 9

1.2.4. Sağlık Hizmetlerinde Kalite... 13

1.3. Sağlık Kurumları ... 16

1.3.1. Sağlık Kurumlarının Özellikleri ... 16

1.3.2. Sağlık Kurumlarının Sınıflandırılması... 17

1.3.3. Türkiye‘de Sağlık Kurumlarının Yapısı ... 20

1.3.4. Sağlık Bakanlığı‘nın Yapısı ve Temel Standartlar ... 20

(12)

1.4.1. Sağlık Kurumları Yönetimi ... 23

1.4.2. Yataklı Tedavi Kurumları ĠĢletme Yönetmeliği ... 25

1.4.3. Tıbbi Hizmetler ... 27

1.4.4. Satın Alma, Ayniyat, Depo ve Ambar Hizmetleri ... 28

1.4.5. Personel Görev, Yetki ve Standartları ... 32

1.4.6. Hizmet Standartları ... 34

1.4.7. Sağlık Hizmetleri Finansmanı ... 36

ĠKĠNCĠ BÖLÜM SAĞLIK KURUMLARINDA PERFORMANS YÖNETĠMĠ 2.1. Sağlık Kurumlarında Performans, Performans Yönetimi ve Kalite GeliĢtirme ... 38

2.1.1. Sağlık Kurumlarında Performans Tanımı ... 39

2.1.2. Sağlık Kurumlarında Performans Ölçümü ve Kalite GeliĢtirme Uygulamaları ... 42

2.1.3. Sağlık Kurumlarında Performans Yönetimi ... 43

2.1.4. Sağlık Kurumlarında Kullanılan Performans Ölçme, Değerlendirme ve Yönetim Modelleri ... 45

2.1.5. Sağlık Kurumlarında Performans ve Kalite Göstergeleri ... 50

2.1.4.1. Sağlık Kurumlarında Girdi ve Çıktı Göstergeleri ... 51

2.1.4.2. Sağlık Kurumlarında Sonuç Göstergeleri ... 55

2.1.4.3. Sağlık Kurumlarında Verimlilik ve Etkililik... 57

2.1.4.4. Sağlık Kurumlarında Kalite Göstergeleri... 60

2.1.4.5. Sağlık Kurumlarında Performans Yönetimi ve Bütçe ĠliĢkisi... 61

2.2. Sağlıkta DönüĢüm Programı Sonrası Sağlık Hizmetleri Finansmanı... 63

2.2.1. Sağlık Sistemi Performansının Değerlendirmesi ... 67 2.2.2. Sağlık Bakanlığı Uygulamalarında Performansa Göre Ödeme Sistemi 70

(13)

2.2.3. Ek Ödemeler ... 72

2.2.4. Kamu Hizmetlerinde MüĢteri Odaklılık ... 73

2.2.5. Performans Sisteminin Sonuçları... 75

2.3. Sağlık Kurumlarında Kalite ... 84

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SAĞLIK KURUMLARINDA STRATEJĠK YÖNETĠM VE BALANCED SCORECARD 3.1. Sağlık Kurumlarında Stratejik Yönetim ve Süreçler ... 87

3.1.1. Stratejik Yönetim Modeli ... 88

3.1.1.1. Stratejik DüĢünme ... 90

3.1.1.2. Stratejik Planlama ... 91

3.1.1.2.1. Stratejik Yönetimin Süreçleri ... 91

3.1.1.2.2. Vizyon, Misyon, Strateji Kavramları ... 93

3.1.1.3. Stratejik Momentum ... 97

3.1.1.4. Stratejik Düzeyler... 97

3.1.1.4.1. ġirket Düzeyi ... 98

3.1.1.4.2. Bölüm Düzeyi ... 98

3.1.1.4.3. Birim Düzeyi ... 99

3.2. Sağlık Sistemlerinde Balanced Scorecard Ġle Performans Ölçümü ... 99

3.2.1. Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard Kavramı ... 103

3.2.2. Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard‘ın Amacı, Boyutları ... 104

3.2.3. Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard‘ın Tasarımı, Uygulama AĢamaları ... 105

3.2.4. Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard Üzerine Yapılan ÇalıĢmalar-Literatür AraĢtırması ... 107

3.3. Hastane Performansı Ölçüm Modeli Dünya Sağlık Örgütü PATH YaklaĢımı ... 115

(14)

3.4. Sağlık Kurumları Performans Ölçümünde Karar Destek Sistemleri ve ĠĢ

Zekâsının Rolü ... 117

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ HASTANESĠ ĠÇĠN STRATEJĠK PERFORMANS YÖNETĠM SÜRECĠNE YÖNELĠK BĠR ARAġTIRMA 4.1. AraĢtırmanın Kavramsal Modeli ve Metodolojisi ... 121

4.1.1. AraĢtırmanın Konusu ... 121

4.1.2. AraĢtırmanın Amacı ... 122

4.1.3. AraĢtırmanın Önemi ... 123

4.1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları Ve Varsayımları ... 124

4.1.5. AraĢtırmanın Yöntemi ... 125

4.2. AraĢtırma Verilerinin Analiz ve Bulguları ... 132

4.2.1. Güncel Durum Analizi ... 132

4.2.1.1. Misyon-Vizyon Bildirgesi Ġçerik Analizi Sonuçları ... 134

4.2.1.2. SWOT Analizi ... 136

4.2.1.3. Balanced Scorecard Boyutlarına Göre Stratejilerin Belirlenmesi ... 144

4.2.1.4. Balanced ScoreCard BileĢenlerine Göre Stratejik Amaç ve Performans Göstergelerini Belirleme ... 149

4.2.2. Balanced Scorecarda Dayalı Performans Yönetim Sistemi ... 158

4.2.2.1. Bulanık AHP Yöntemi Ġle Stratejik Amaçların ve Performans Kriterlerinin Önceliklendirilmesi ... 158

4.2.2.2. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Ġçin Balanced Scorecard Modeli Önerisi ... 169

4.2.3. BSC Tabanlı Performans Ölçümüne Dayalı Karar Destek Sistemi (ĠĢ Zekâsı) Uygulanması ... 171

(15)

BEġĠNCĠ BÖLÜM

DEĞERLENDĠRME, SONUÇ VE ÖNERĠLER

5.1. AraĢtırmanın Amaçları ve Kuramsal Temelleri ... 184

5.2. AraĢtırmanın Sınırlılıkları ... 185

5.3. AraĢtırma Bulguları ve Değerlendirilmesi ... 185

5.4. Sağlık Kurumları Yöneticileri ve Gelecek ÇalıĢmalar Ġçin Öneriler ... 191

KAYNAKÇA ... 194

EK 1-1: Konya Ġli Sağlık Ġstatistikleri………..212

EK 5-1: Üst Yönetici Anketi ... 213

EK 5-2: Ġkili KarĢılaĢtırma Anketi ... 223

EK 5-3: Ġkili KarĢılaĢtırma Anketi Yapılan Birimler………...233

EK 5-4: Ġkili KarĢılaĢtırma Matrisleri ... 234

EK 5-5: ĠĢ Zekâsı Programında Kullanılan Performans Kriterleri ... 238

EK5-6: Strateji Haritası ... 244

(16)

KISALTMALAR AHP : Analitik HiyerarĢi Süreci

BAĞ-KUR : Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız ÇalıĢanlar Sosyal Sigortalar Kurumu

BAHP : Bulanık Analitik HiyerarĢi Süreci BCC : Banker, Charnes, Cooper

BI : ĠĢ Zekâsı

BSC : Balanced Scorecard / Dengeli Kurumsal Karne CCR : Charnes, Cooper, Rhodes

ECHHO : Avrupa Takas Odası (The European Clearing House on Health Care Outcomes)

EFQM :

European Foundation for Quality Management‘s Business

Excellence (Avrupa ĠĢ GeliĢtirme ve Yönetimde Kaliteyi Arttırma Vakfı Modeli)

GSYĠH : Gayri Safi Yurt Ġçi Hâsıla HBYS : Hastane Bilgi Yönetim Sistemi JCI : Joint Commission International KDS : Karar Destek Sistemi

PATH :

Hastanelerde Kalite GeliĢtirme Ġçin Performans Değerlendirme Araçları Projesi (Performance Assessment Tool for Quality Improvement in Hospitals)

SGP : Satın Alma Gücü Paritesi SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu SUT : Sağlık Uygulama Tebliği

SWOT : Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler T. C. : Türkiye Cumhuriyeti

TDK : Türk Dil Kurumu

TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu

UK NHS : United Kingdom National Health Service (Ġngiltere Ulusal Sağlık Servisi)

VZA : Veri Zarflama Analizi

WHO : World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü) YK : Yönetim Kurulu

(17)

TABLOLAR LĠSTESĠ

Tablo 1-1. Sağlık Harcamaları ile Ġlgili Göstergeler:1999-2013 ... 29

Tablo 1-2. Hizmet Sunucularına Göre Sağlık Harcamaları: 2012 (Milyon TL) ... 30

Tablo 1-3. Hizmet Sunucularına Göre Sağlık Harcamaları:2013(Milyon TL) ... 31

Tablo 1-4. Sağlık Personelleri Gruplaması ... 32

Tablo 1-5. Yıllara Göre Sağlık Personelinin Sayıları, Tüm Sektörler, Türkiye ... 34

Tablo 2-1. Sağlık Kurumlarında Puanlanan Uygulama Örnekleri ve Puanları……..46

Tablo 2-2. BeĢ Kontrol Düğmesi Model BileĢenleri………..50

Tablo 2-3. Sağlık Bakanlığı Tarafından Belirlenen Sağlık Kurumları Girdi ve Çıktıları ... 544

Tablo 2-4. Sağlık Hizmetlerinde Ekonomik Değerlendirme ile Verimlilik Sağlama 59 Tablo 2-5. Yıllara Göre Cari, Yatırım ve Toplam Sağlık Harcaması, Türkiye ... 655

Tablo 2-6. Yıllara Göre Hastanelere Müracaat Sayısı ... 788

Tablo 2-7. Ülke Geneli Yataklı Sağlık Kurum Sayıları ... 79

Tablo 2-8. ICD-10 Ana Tanı Gruplarına Göre Hastanelerde Yatan Hasta Ortalama KalıĢ Günü, Tüm Sektörler, Türkiye, 2011, 2012, 2013,2014... 822

Tablo 2-9. Sağlık Kurumları Kalite Yönetim Değerlendirmeleri ... 866

Tablo 3-1. Klasik Yönetim ve Stratejik Yönetim Farkları ... 900

Tablo 3-2. Vizyon Belirleme Yöntemleri ... 944

Tablo 3-3. Organizasyonlarda Misyon Ġfadelerini OluĢturan Öğeler ... 955

Tablo 3-4. Sağlık Kurumlarında Balanced Scorecard Örnekleri ... 11919

Tablo 4-1. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi SWOT Analizi-Güçlü Yönler ... 1388

Tablo 4-2. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi SWOT Analizi-Zayıf Yönler ... 13939

Tablo 4-3. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi SWOT Analizi-Fırsatlar 1400 Tablo 4-4. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi SWOT Analizi-Tehditler 1411 Tablo 4-5. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi SWOT Analizi ... 1422

Tablo 4-6. DıĢ MüĢterilere (Hastalara) Yönelik Temel Stratejiler ... 1455

Tablo 4-7. Ġç MüĢterilere (Personele) Yönelik Temel Stratejiler ... 1455

Tablo 4-8. Finansal Boyut Stratejiler ... 1466

Tablo 4-9. Öğrenme GeliĢme Boyutu Stratejiler ... 1477

Tablo 4-10. Ġç Süreçler Boyutu Stratejiler ... 1488

Tablo 4-11. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Göstergeleri Frekans Analizi -MüĢteri Boyutu ... 1500

Tablo 4-12. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Göstergeleri Frekans Analizi –Finansal Boyut ... 1522

Tablo 4-13. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Göstergeleri Frekans Analizi –Ġç Süreçler Boyutu ... 1544

Tablo 4-14. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Göstergeleri Frekans Analizi –Öğrenme ve GeliĢme Boyutu ... 1566

Tablo 4-15. Ġkili KarĢılaĢtırmada Kullanılan Stratejik Amaç ve Performans Kriterleri ... 1600

Tablo 4-16. BAHP Dilsel DeğiĢken Skalası ... 1633

Tablo 4-17. BSC Boyutlarının Bulanık Ġkili KarĢılaĢtırma Matrisi ... 1644

Tablo 4-18. BSC Boyutlarının Bulanık Ağırlıkları ve DurulaĢtırılmıĢ Değerler .. 1655

Tablo 4-19. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Kriterleri Bulanık Ağırlıkları ve DurulaĢtırılmıĢ Değerler (Önem Dereceleri) ... 1655

(18)

Tablo 4-20. BSC Boyutları Stratejik Amaçlar ve Performans Kriterlerinin Önem Derecelerine Göre Sıralanması ... 1677 Tablo 4-21. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi BSC Modeli ... 1700

(19)

ġEKĠLLER LĠSTESĠ

ġekil 1-1. Sağlık Hizmetleri ... 11

ġekil 1-2. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Merkez TeĢkilat Yapısı ... 21

ġekil 1-3. Sağlık Hizmetlerinde Yönetim ... 24

ġekil 2-1. Sağlık Sistemlerinin Basamakları ve Birbiri ile ĠliĢkisi ... 44

ġekil 2-2. Sağlık Sistemindeki ĠliĢkiler ... 56

ġekil 2-3. Kaynakları Değerlendirme ve Yöntem Belirleme ... 588

ġekil 2-4. OECD Ülkelerinde Toplam Sağlık Harcamalarının GSYĠH Ġçindeki Payı, (%), 2013 ... 677

ġekil 2-5. Sağlık Kurumlarında Yıllık Hasta Sayıları ... 777

ġekil 2-6. Hastanelerin Poliklinik Sayılarındaki ArtıĢ ... 788

ġekil 2-7. Yıllara ve Hizmet Kapsamına Göre KiĢi BaĢı Hekime Müracaat Sayısı 800 ġekil 2-8. ĠBBS-1‘e Göre Hastanelerde Yatak Doluluk Oranı, Sağlık Bakanlığı, (%), 2002, 2014 ... 811

ġekil 2-9. ĠBBS-1‘e Göre Hastanelerde Yatan Hasta Ortalama KalıĢ Günü, Sağlık Bakanlığı 2002 – 2014 ... 833

ġekil 3-1. Stratejik Yönetim Sürecinde Örgütlerin Amaçları ile Misyon ve Vizyon Ġfadeleri Arasındaki ĠliĢki ... 966

ġekil 3-2. EFQM Modeli ... 1011

ġekil 3-3. Balanced ScoreCard BileĢenleri ... 1022

ġekil 3-4. Kâr Amacı Olmayan Organizasyonlarda Balanced Scorecard Uygulaması ... 1066

ġekil 3-5. Hastane Performansı için PATH Teorik Modeli ... 1166

ġekil 4-1. AraĢtırmanın Temel AĢamaları………128

ġekil 4-2. AraĢtırma Yöntemi ... 12929

ġekil 4-3. AraĢtırma Modeli ... 1300

ġekil 4-4. Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Sistem Yapısı ... 1311

ġekil 4-5. Misyon-Vizyon Temel Kodlar... 1344

ġekil 4-6. SWOT Analizi ... 1377

ġekil 4-7. ĠĢ Zekâsı Sisteminin Temel Alt Yapısı ... 1744

ġekil 4-8. Karar Destek Sistemi Ana GiriĢ Sayfası... 1766

ġekil 4-9. Karar Destek Sistemi Ana Menüleri ... 1777

ġekil 4-10. Karar Destek Sistemi Alt Menüleri ... 178

ġekil 4-11. Performans Kriterleri Yıl Bazında Hesaplama ... 17979

ġekil 4-12. Performans Kriterleri Ay Bazında Hesaplama ... 18080

ġekil 4-13. Karar Destek Sistemi Poliklinik Kıyaslama Menüsü ... 1811

(20)

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ HASTANESĠ ĠÇĠN KARAR DESTEK SĠSTEMĠ MODEL ÖNERĠSĠ

GĠRĠġ

Sağlık hizmetlerinde stratejik yönetimin ve değer yaratan bir hizmet anlayıĢının ön plana çıkması ile hastalar için değerin maksimize edilmesi yani en düĢük maliyetle en iyi sonucun elde edilmesi yönündeki çalıĢmalar günümüzde gittikçe önem kazanmaktadır. Bu çalıĢmalar, strateji ve hedeflerin belirlenmesi, mevcut potansiyelin ortaya çıkarılması, sağlık sektöründeki paydaĢların analiz edilmesi, verimlilik, kârlılık, performans gibi somut göstergelerin hesaplanması, finansal raporlama ile temel rasyoların kullanılması Ģeklinde sağlık sektörüne uyarlanmaktadır.

Faaliyet gösterilen alan ne olursa olsun performansın ölçülmesi ve değerlendirilmesi uzun yıllardır hem iĢletme sahiplerinin / kurumların hem de araĢtırmacıların üzerinde durdukları konuların baĢında gelmektedir. Performans ölçümünde önceleri sadece finansal göstergelerin hesaplanması neticesinde ortaya çıkan pozitif sonuçlar ve kârlılık durumunun iyi görülmesi performansın olumlu olarak değerlendirilmesi için yeterli görülüyordu. Fakat günümüzde teknoloji, küreselleĢme gibi olguların etkisiyle hem iĢ gören, hem iĢveren hem de tüketicinin beklentileri hızla değiĢmeye baĢladı. Bu değiĢim eskiden var olan ―ne üretirsem onu satarım‖ anlayıĢının yerini ―müĢterinin beklentilerini fazlasıyla karĢılayacak Ģekilde üretip destek hizmetlerle sunabildiğim takdirde satarım‖ anlayıĢının yer edinmesine sebep oldu. Günümüzde gerek sanayi iĢletmelerinde gerekse hizmet iĢletmelerinde müĢteri beklentilerinin ötesine geçme ve geleneksel stratejik yönetim algısı yerine paydaĢ katılımlı, Ģeffaf, hesap verebilir, adil, etkin kaynak kullanımına önem veren çağdaĢ stratejik yönetim prensipleriyle hareket etmek zorunlu hale gelmiĢtir. Bu zorunluluk yönetsel süreçlerde yeni yöntemlerin geliĢmesine neden olmuĢtur.

Kaplan ve Norton tarafından 1992 yılında yapılan bir çalıĢmada yeni yönetsel süreçlerde performansı bütüncül bir yaklaĢımla ölçmeye yarayacak yeni bir model önerilmiĢtir: ―Balanced Scorecard/Dengeli Kurumsal Karne‖. Önerilen BSC modeli iĢletmelerde sadece finansal performansı ölçmenin yeterli olmadığı ve sayısal göstergelerin yanı sıra sayısal olmayan göstergelerin de performans ölçümünde

(21)

dikkate alınmasının gerekliliğinden hareketle geliĢtirilmiĢtir. BSC modeli 4 temel boyut altında iĢletmeleri bütüncül bir yaklaĢımla değerlendirir: MüĢteri Boyutu, Finansal Boyut, Ġç Süreçler Boyutu, Öğrenme ve GeliĢme Boyutu. ĠĢletmeler stratejik yönetim süreçlerinde bu boyutların tamamını dikkate alıp dengeli bir yönetim modeli belirlemelidirler.

Sağlık kurumları kuruluĢ amaçları itibariyle insanı merkeze alan, sağlık hizmeti sunmayı, toplumun sağlıklı olmasını ve sağlıklı olma halinin devam etmesini sağlamayı hedeflemektedirler. Hizmet sektörünün en önemli bileĢeni olan sağlık kurumlarında günümüzdeki değiĢime paralel olarak rekabet arttıkça hizmet sunum Ģekli de değiĢmeye baĢlamıĢtır. Bu değiĢim içerisinde performansı ölçmek, elde edilecek sonuçlara göre kaynak dağılımını yapıp süreçleri Ģekillendirmek oldukça önemli hale gelmiĢtir.

Bu önemden hareketle bu çalıĢmada bulunduğu bölgenin en önemli sağlık kurumundan birisi olan Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi için hastane yapısına, hizmet sunum Ģekline uygun, bütüncül bir yaklaĢımla performans değerlendirmesi yapmaya yarayacak, yöneticiler için karar verme süreçlerine destek bilgi üretecek BSC tabanlı bir performans yönetim sistemi teorik ve uygulamalı olarak geliĢtirilmiĢtir. Bu kapsamda çalıĢma baĢlıca 5 bölümden oluĢmaktadır.

ÇalıĢmanın birinci bölümünde; Sağlık Hizmetleri ve Sağlık Kurumları Yönetimi konusu ele alınmıĢtır. Bu kapsamda sağlık, sağlık hizmetleri, sağlık kurumları konuları tanım, özellik, içerik, kapsam ve yönetim açılarından literatür, uygulama örnekleri, güncel istatistiksel veriler bağlamında detaylı bir Ģeklide araĢtırılmıĢtır.

ÇalıĢmanın ikinci bölümünde; Sağlık Kurumlarında Performans Yönetimi konusu ele alınmıĢtır. Bu bölüm‘de performans kavramı kalite ve etkinlik bağlamında ele alınarak sağlık kurumları özelinde incelenmiĢtir. Sağlık kurumlarında performansı belirleyen girdi-çıktı göstergeleri, sağlık kurumları finansmanı, performans iliĢkisi, kalite ve belirleyicileri sağlık bakanlığı istatistikleri literatür bilgisi çerçevesinde açıklanmıĢtır.

ÇalıĢmanın üçüncü bölümünde; Sağlık Kurumlarında Stratejik Yönetim ve Balanced Scorecard konusu ele alınmıĢtır. Bu kapsamda strateji, stratejik yönetim, stratejik planlama, BSC ile performans ölçümü, karar destek sistemi konuları incelenmiĢtir. ÇalıĢmanın uygulama bölümüne rol model olacak litaretürdeki mevcut

(22)

çalıĢmalar ve yine uygulama bölümünde ele alınan karar destek sistemi iĢ zekâsı programlarının önemi de bu bölümde değerlendirilmiĢtir.

ÇalıĢmanın dördüncü bölümünde ise ilk üç bölümden elde edilen literatür bilgisinin ıĢığında Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi için Stratejik Performans Yönetim Sürecine Yönelik bir uygulama ele alınmıĢtır. Bu kapsamda araĢtırmanın önemi, amacı, konusu, sınırlılıkları, varsayımları, yöntemi ve analiz bulgularına yer verilmiĢtir.

ÇalıĢmanın son bölümünde; araĢtırmanın amaçları, kuramsal temelleri, uygulama sonuçları ve araĢtırmanın kısıtları özetlenerek genel değerlendirmenin yanında önerilerde bulunulmuĢtur.

(23)

SAĞLIK HĠZMETLERĠ VE SAĞLIK KURUMLARI YÖNETĠMĠ

1.1. Sağlık Tanımı

Sağlık, Türk Dil Kurumu Güncel Sözlüğü ‘ne göre, ―Vücudun hasta olmaması durumu, vücut esenliği, esenlik, sıhhat, afiyet‖ olarak ifade edilirken, tıp alan yazınında bu terim için yapılan geniĢ tanımlamalar mevcuttur. Göktürk (2012) sağlıklı olmayı, ―bireyin bedensel, sosyal ve ruhsal olarak bir bütün halinde düzenli ve uyumlu olması‖ Ģeklinde tanımlamıĢtır (Göktürk, 2012: 4). Sağlık, bireyin kendisini iyi hissetmesi ve sistemler ile uyum içinde yaĢayabilmesinden çok daha fazlası olduğundan alan yazınında bu kavrama yönelik farklı tanımlamalara yer verilmiĢtir (Somunoğlu, 1999: 51).

Sağlık; önceleri, fiziksel bir sakatlık olmaması ve gündelik hayatı devam ettirebilme yeteneği olarak tarif edilirken (United StatesDepartment of Healthand Human Services, 1996: 3), 1990‘ların ardından bu kavrama daha geniĢ anlamlar yüklenilmeye baĢlanmıĢtır. Sağlıklı olma halinin kiĢiden kiĢiye, toplumdan topluma ve hatta ülkeden ülkeye farklı hissedilmesi, anlam karmaĢasının da ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu nedenle en geçerli tanım, sağlık bakımından tüm dünyanın dikkate aldığı bir otorite olan Dünya Sağlık Örgütü‘nün tanımıdır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yapılan sağlık kavramı dünyada kabul görmüĢ en genel tanımdır. Bu tanımlamada sağlık ―yalnızca hastalık veya sakatlığın yokluğu değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal olarak tam bir iyilik hali‖ olarak gösterilmektedir (Araz, Harlak ve MeĢe: 2007: 112). Burada hastalığın da ne olduğunu açıklamak gerekmektedir. Hasta olma durumu, Cantürk‘ün aktarmasına göre, Dünya Sağlık Örgütü hastalık, hasta olmayı bireyin yalnızca dokularında ve hücrelerinde anormalliklerin oluĢması Ģeklinde değil, bu anormalliklerin ya da baĢka etkenlerin bireyin fiziksel, sosyal ya da ruhsal durumunda rahatsızlıkların oluĢması olarak ifade etmektedir (Cantürk, 2012: 4).

Robinson ve Elkan, sağlıklı olma halini anlatmak için genellikle negatif tanımlamalardan faydalanıldığını belirtmekte buna ―hasta olmama‖ örneğini vermektedirler (Somunoğlu, 1999: 52).

(24)

Ġnsan haklarının en baĢında gelen sağlıklı olma hakkı, Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‘nde de tanımlanmıĢtır. Bildirgede sağlıklı olmak için Ģu sözlere yer verilmiĢtir: ―Herkes gerek kendisi gerek ailesi için, yiyecek, giyim, konut, tıbbi bakım ve gerekli sosyal hizmetler dâhil olmak üzere sağlığını ve refahını sağlayacak uygun bir yaşama düzeyine ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ya da geçim olanaklarından iradesi dışında yoksun bırakacak diğer hallerde güvenlik hakkının olduğu ifade edilmekte, bu hakkı sağlama görevi ise birçok ülkede anayasa ile devlete verilmektedir‖ (Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, 1948, Madde 25).

1.2. Sağlık Hizmetleri

Hizmet; Arapça kökenli bir kelime olup Türkçede ―birinin iĢini görme veya birine yarayan bir iĢi yapma‖ anlamına gelmektedir (TDK, 2015). Sağlık hizmetlerinde de aynı durum söz konusudur. Sağlık hizmeti söz konusu olduğunda bireyin sağlığını korumak, teĢhis koymak ve tedavi etmek gibi iĢ kolları ortaya çıkmaktadır. Böylece sağlık hizmetinin, diğer hizmet sektörleri ile benzerlik gösteren ve bu hizmeti diğer hizmetlerden ayıran çeĢitli önemli özellikleri mevcuttur.

Sağlık hizmetlerinin çeĢitli standartları olmasına rağmen toplumdan topluma sağlıklı olma kavramı değiĢkenlik gösterebilmekte, hatta bireyin kendini sağlıklı hissetme eĢiği bile kiĢiden kiĢiye farklılaĢmaktadır. Bu durum sağlık hizmetlerinin tanımlanmasını güçleĢtiren bir unsurdur. Sağlık hizmetinin sunuĢ biçimi, ülkenin sağlık politikalarına, hizmetlerin finanse biçimlerine, örgüt Ģeması ve kültürüne göre değiĢkenlik gösterebilmektedir. Bunun yanı sıra yine coğrafi ve kültürel farklılıklar, sağlık hizmetlerinde oluĢan talep ve arzın boyutlarını da etkileyebilmektedir (Cantürk, 2012: 5).

1.2.1. Sağlık Hizmetlerinin Tanımı

Sağlık hizmetleri, bireyin sağlıklı olma hakkını koruması için görev alan kurumların yaptığı iĢe verilen genel isimdir. Bu kurumlar, var olan hastalıkları gidererek bireyi sağlığına kavuĢturmak, sağlıklı bireyin ise hastalıklara karĢı mücadele vererek sağlıklı olma halini korumak için hizmet vermektedir (WHO, 2004: 17).

(25)

Bireyin sağlık hizmeti alma gereksinimi tıbbi olarak bedensel, ruhsal ya da sosyal bütünlüğünün bozulmasından önce baĢlamaktadır. Bu durum ileride ortaya çıkabilecek hastalıkların önüne geçmek için ortaya çıkmıĢtır ve koruyucu sağlık hizmeti kapsamındadır. KiĢinin bedensel, ruhsal ya da sosyal bakımdan bir hasta haline dönüĢmesi ile sağlık hizmeti alma süreci yeniden baĢlamakta (Bowling, 2014: 18), var olan hastalığın tedavisi yapılırken oluĢabilecek hastalıkların gelmesi de önlenmektedir. Bu sistem ise sağlık hizmetlerinin tedavi edici boyutunu oluĢturmaktadır (Ardıç ve BaĢ, 2001: 70).

1.2.2. Sağlık Hizmetlerinin Özellikleri

Her sektörde olduğu gibi sağlık sektöründe de verilen hizmetlerin ayırıcı özellikleri mevcuttur. Ancak bu özelliklerin detaylarına geçmeden önce, sağlık hizmetlerinin diğer hizmet biçimleri ile benzerlik gösteren özeliklerine değinmekte fayda vardır. Bu özellikler, bir sektörün piyasa ekonomisi içindeki önemini vurgulayabilme amacı ile ortaya çıkmıĢtır ve bu sayede hizmetin ekonomiye katkılarını hesaplamak mümkün hale gelmektedir (Ener ve Demircan, 2008: 63).

Hizmet sektörlerinin öne çıkan genel özellikleri Ģu Ģekilde sıralanabilir (Sayım, 2009: 257):

i. Hizmetler elle tutulamaz ve sayılamaz. Bunların temel sebebi bireyin hayat kalitesini arttırmak ve ihtiyaçlarını gidermektir.

ii. Hizmetler, bulundukları yerde verilirler ve üreticilerinden, yani kaynaklarından ayrılamazlar.

iii. Hizmetler ihtiyaç doğrultusunda üretilir ve depolanarak daha sonra satılması mümkün değildir.

iv. Hizmetlerin kalitesi ve kalite algıları müĢteriye göre ve hizmetin çeĢidine göre değiĢkenlik göstermektedir.

Sağlık hizmetlerini diğer hizmet biçimlerinden ayıran özelikler de mevcuttur. Bu özelliklerden en belirgin olanları ise Ģu Ģekilde sıralanabilir(Cantürk, 2012: 37; (Sayım, 2009: 257 ve Akbelen, 2007: 7):

i. Kamusallık Özelliği:

Sağlık hizmetleri topluma verilmektedir. Bu nedenle en önemli özelliği kamusallık özelliğidir. Sağlık hizmetlerinde kiĢisel ayrımlar söz konusu

(26)

olamaz ve bu hizmetler herkese eĢit biçimde, eĢit mesafede verilmek durumundadırlar.

ii. DıĢsallık Özelliği:

Sağlık hizmetleri zorunlu ihtiyaçlardan doğmaktadır. Bu nedenle fiyatlandırılması oldukça güçtür. DıĢsallık özelliği sektörde olumlu ya da olumsuz etkilere sebep olabilmektedir. Üretim yapılan hizmetin ölçülememesi sağlık alanında yatırım yapılmasına yönelik kararları zorlaĢtıran bir unsurdur. Sağlık kurumlarının bulundukları çevreye getirdikleri ölçülemeyen etkenler mevcuttur. Bunlar, bakılan ve tedavi edilen birey sayısının dıĢında kalan, kalkınmayı getiren etkenlerdir ve dıĢsallık nedeni ile tam bir mikro iktisadi ölçüm yapmak mümkün olmamaktadır.

Sağlık hizmetlerinde dıĢsallık, yapılan yatırımın ekonomik getirilerden ziyade toplumsal faydalar sağlamasına dayalıdır. Bu nedenle bu alanda yatırım yapılırken ekonomik ölçümler yerine sağlayacağı dıĢsallığın daha fazla olacağının kabul edilmesi gerekmektedir. DıĢsallık bakımından sağlık hizmetlerinde fayda-maliyet kıyaslamasının yapılabilmesi için hastalıkların toplumda görülme sıklığındaki azalma ve bu hastalıklar için harcanacak toplam maliyetteki düĢüĢleri göz önünde tutmak mümkündür.

iii. Hekim ve Kurum Seçebilme Özelliği:

Sağlık hizmetlerinde hekim ve kurum seçmek gibi haklar söz konusu olsa da bu hizmeti alıp almamaya karar vermek kiĢisel kararlar arasında yer almamaktadır. Devlet tarafından da sağlanan ve bireysel tercihlerin çok büyük etkisinin olmadığı hizmetlere verilen ―erdemli mal‖ ismi, sağlık hizmetleri için de geçerli bir kavramdır. Bu hizmetler, optimum bir düzeyde üretilmeye devam etmekte ve hizmetin verilme biçimi hizmeti veren personel tarafından (hekimler ve diğer sağlık personeli) belirlenmektedir.

Sağlık hizmetlerini alma konusunda çeĢitli yasal zorunluluklar da mevcuttur. Örneğin aĢı hizmetlerinin çocuklara yapılması zorunluluğu toplumsal sağlığın korunması açısından oldukça önemlidir ve kiĢisel

(27)

tercihlere bırakılması mümkün değildir. Bu özelliği dolayısıyla sağlık hizmetleri diğer hizmetlerden ayrılmaktadır.

iv. Denetlenme ve Gözetlenme Özelliği:

Sağlık hizmetlerinde üretilecek olan hizmetin ve bu hizmetin sunum biçimlerinin nasıl olması gerektiğini belirleyen bir otorite söz konusudur. Sağlık kurumu özel olsa bile bu hizmeti sunabilmesi için bulunduğu devletin yasaları ve ilgili kurumları tarafından sürekli denetim ve gözetim altında tutulmaktadır. Sağlık kurumlarının sayısındaki artıĢ nüfus artıĢı ile orantılı olmakta; yatırımlar ile ilgili otoriteler tarafından yönlendirilmektedir.

Sağlık kurumlarında yapılan hizmet üretiminde tek yetkili kurumun bağlı olduğu devlet değil, aynı zamanda uluslararası otoritelerdir. Ġlaç ve sağlık alanında uluslararası kabul görmüĢ birimler, ülkelerin sağlık sistemlerine, bu sistemler içinde faaliyet gösteren kurumlara, çeĢitli akreditasyon ve standartlar ile müdahale edebilme yetkisine sahip olmaktadırlar.

v. Bilgi Asimetrisi Özelliği:

Sağlık hizmetlerinde bilgi asimetrisi mevcuttur. Sağlık hizmeti alımı esnasında uzman bir sağlık personeli ve hasta bulunmaktadır. Bilgi bakımından tarafların kıyaslanamaması bilgi asimetrisi olarak tabir edilmektedir ve sağlık hizmetlerinin tamamında söz konusu durumdur. Bilgi asimetrisinin varlığı hizmet almak isteyen bireylerin belirsiz durumlarda seçim yapması anlamına gelmektedir. Bu durumda genellikle hastaların nasıl bir tedavi yöntemi izlemesi gerektiği hakkında ilgili sağlık personeli öneriler getirmekte ve hastanın kabul etme ya da etmeme hakkı bulunmaktadır.

vi. Zaman Belirsizliği (Zamansızlık) Özelliği:

Sağlık hizmetlerine ne zaman ihtiyaç duyulacağından emin olmak mümkün değildir. Bu durum hizmet üretimi ile ilgili olarak tahminler yapılmasını engellemekte, kimi koĢullarda sağlık hizmetleri yetersiz kalabilmektedir. YaĢanan bir doğal afet ya da salgın, ani Ģekilde sağlık hizmetlerine karĢı talebi arttırabilmektedir. Bu durumlara karĢı sağlık kurumlarının sürekli hazırda olması, ihtiyacı giderecek kadar ilaç ve

(28)

malzemeyi envanterinde bulundurması, onları kolaylıkla temin edebileceği bağlantılarının var olması gerekmektedir.

vii. Ertelenmezlik Özelliği:

Sağlık hizmetleri ertelenemez. Sağlığın bozulması söz konusu olduğunda kiĢinin kendi tercihlerinin yanı sıra etrafını da tehlikeye atması ihtimali olabilmektedir. Bu nedenle sağlık hizmetine ihtiyaç duyulduğu anda bu hizmetin ulaĢılabilir mesafede olması gerekmektedir. Sağlık hizmetleri bu gerekliliği hem bireysel hem de toplumsal faydayı bir arada sağlamaktadırlar.

1.2.3. Sağlık Hizmetlerinin Sınıflandırılması

Sağlık hizmetlerinin verilme amacı ve verilme biçimleri, sağlık kurumlarının da kategorilere ayrılmasına olanak tanımaktadır. Bu aĢamada sağlık hizmetlerinin iki temel üzerine inĢa edildiğini ifade etmek mümkündür. Bunlar, koruyucu sağlık hizmetleri ve tedavi edici sağlık hizmetleri Ģeklindedir. Bu sınıfların yanına bireyi fiziksel ya da sosyal olarak iyileĢtiren ve topluma ayak uymasına yardımcı olan rehabilite hizmetleri de eklendiğinde sağlık hizmetleri üç temel sınıfa ayrılmıĢ olmaktadır (Sayım, 2009: 256).

Sağlık hizmetlerini konularına, yani uzmanlık alanlarına göre de kategorilere ayırmak mümkündür. Sağlık hizmetinin alınacağı kurum ne kadar geliĢmiĢse burada verilen sağlık hizmeti çeĢitliliği ve detayı da artmaktadır. Konularına göre sağlık hizmetleri ayrımı yapıldığında cerrahi, doğum, ortopedi, cilt ve deri hastalıkları, çocuk gibi yeni uzmanlık alanlarına girilecektir. Her bir uzmanlık alanı birbiri ile koordineli çalıĢmakta ve alt uzmanlıklara da ayrılmaktadır (Akbelen, 2007: 5).

Sağlık hizmetlerinin sınıflandırılmasını en iyi anlamanın yolu bunların amaçlarını detaylandırmaktır. Sağlık hizmetlerinin oluĢmasındaki en önemli sebep bireyin ilk hakkı olan sağlıklı olma hakkını sağlamaktır (WHO, 2006: 4). Sağlıklı olma kiĢinin kendisini güçlü ve mutlu hissetmesinin en önemli etkenidir. Sağlık hizmetlerini diğer hizmet dallarından ayıran en önemli amaç ise bu hizmetlerin kiĢilerin ve toplumun ihtiyaç duyduğu bakım ve tedavilerini en düĢük maliyetlerle gerçekleĢtirmek olmasıdır (Berwick ve Hackbarth, 2012: 1513).

(29)

Sağlık hizmetleri, varlıkları ile makro düzeyde ekonomiye de katkı sağlarken diğer taraftan nitelikli personelin de eğitilmesine imkân verecek ülkelerin kalkınmasında önemli rol oynamaktadır. Sağlık hizmetlerinde verimlilik amacı daha fazla üretim ile daha fazla müĢteriye satıĢ yapmak değil, eldeki kaynaklar ile en fazla sayıda bireye yardımcı olmaktır (Cantürk, 2012: 14).

Sağlık hizmetleri, amaçları bakımından incelendiğinde üç temelde öne çıktıkları görülmektedir. Bunlar koruyucu, tedavi edici ve rehabilite edici hizmetlerdir:

I. Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Koruyucu sağlık hizmetleri hastalık olmadan önce verilmeye baĢlayan hizmetlerdir. Bu nedenle bireyin hasta olmaması için gereken düzenlemeleri içeren hizmetler, önleyici/koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında incelenmektedir. Koruyucu sağlık hizmetleri devletin güvencesi altındadır ve çevre düzenleme, bağıĢıklama, su temizliği gibi aktiviteleri kapsamaktadır (Zhang ve Oldenburg, 2014: 87). Bu hizmetlerin tek baĢlarına fayda analizlerini yapmak mümkün olmamaktadır. Yapılan koruyucu sağlık hizmeti aktiviteleri toplumsal sağlığı korurken diğer taraftan daha büyük ekonomik kayıpların da önlenmesini sağlamaktadır (Kılıç ve Koç, 2014: 36).

(30)

ġekil 1-1: Sağlık Hizmetleri

Kaynak: Mehmet Top, (2011), Sağlık Hizmetleri / Kurumları Yönetimi ve Sağlık Turizmi, Hacettepe

Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Sağlık Ġdaresi Bölümü, Eğitim Sunusu.

a. KiĢiye Özel Koruyucu Sağlık Hizmetleri

KiĢi üzerinden toplumda hastalık yayılmasını önleyen sağlık hizmetleridir. Bireyin bağıĢıklık kazanmasını sağlayan aĢılama, annelere verilen çocuk bakımı eğitimleri, kiĢisel temizlik, doğum kontrol yöntemleri ve tıbbi konularda sunulan eğitim kiĢiye özel koruyucu sağlık hizmetleri arasında gösterilmektedir (Akbelen, 2007: 5). Bu sağlık hizmetleri kapsamında kazanılan bireyler toplumda çevrelerindeki bireylerin de sağlıklı bireyler olmalarını sağlayacaktır.

Çevre ve Topluma Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri

Doğrudan bireyleri hedef almayan, hizmetin verildiği bölgede bulunan kiĢilerin tamamını kapsayan sağlık hizmetleridir. Çevre temizliği, tütün ve alkol konusunda eğitim, yeterli ve temiz suyun halka tahsis edilmesi, atık kontrolü, radyasyon

(31)

kontrolü gibi toplumun sağlığını tehlikeye atabilecek durumların devlet tarafından yasa ve kontroller ile önlenmesi için verilen sağlık hizmetleridir (ġengezer vd., 2014: 42).

Çevre ve topluma yönelik koruyucu sağlık hizmetleri amacına ve yapılıĢ Ģekline göre üç temel baĢlık altında incelenebilir:

i. Birincil Koruma (Primer)

Birincil korumada bireysel ya da toplumsal olarak bireylerin bilinçlendirilmesi amaçlanmaktadır. Böylece hastalık riskini en aza indirerek, doğum kontrol yöntemi gibi toplumsal konuları doğrudan etkileyen, kiĢilerin kendilerini sağlıklı hissetmelerini sağlamayı hedefleyen ilk basamak koruyucu sağlık hizmetleridir (Cantürk, 2012: 17).

ii. Ġkincil Koruma (Seconder)

Hastalıkların baĢlaması halinde derhal bitirilmesi için önlemlerin alındığı, erken tanı ve tedavilerin gerçekleĢtirilmeye baĢlandığı ikinci düzey koruma hizmetleridir (Türkmen, Badır ve Ergün, 2012: 223).

iii. Tersinir Koruma

Bir hastalık söz konusu olduğunda, bireyin tedavi olasılığı yoksa ya da kalıcı bir hasar durumu söz konusuysa, bireyin bununla yaĢamasını öğretici ve hastalığın ilerlemesini önleyici sağlık hizmetleridir (Cantürk, 2012: 17).

II. Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Hastalık teĢhisinin konulmasının ardından sağlık eğitimi almıĢ personel tarafından verilmeye baĢlanan sağlık hizmetleridir. Bu hizmetler, kiĢinin ilerleyen zamanda hastalığın yıkıcı etkileri ile karĢılaĢmasını önlemenin ilk adımıdır. Hasta bulgular hakkında bilgilendirilmektedir. Tedavi edici sağlık hizmetini devlet ve özel sektöre ait kurumlar verebilmektedir(Aybal vd., 2012: 68).

a. Birinci Basamak Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Birinci basamak tedavi hizmetleri genellikle hastaların ilk baĢvurdukları sağlık kuruluĢlarında verilmektedir. Hastalık durumunun büyümesi sürecinde bu hizmetlerin önemli rolleri vardır. Burada ilk teĢhis konulmakta ve tedaviye baĢlanmaktadır. Genellikle evde bakım hizmetleri ve ayakta tedavi hizmetleri Ģeklinde uygulanmaktadır (Aybal ve diğerleri, 2012: 68).TeĢhis ve tedavinin yetersiz olması durumunda hasta ikinci basamak tedavi hizmeti veren kurumlara yönlendirilmektedir.

(32)

b. Ġkinci Basamak Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Ġkinci basamak tedavi hizmetleri hastane ve diğer sağlık merkezlerinde verilen, uzman hekimler eĢliğinde, birinci basamak tedavi hizmetlerine oranla daha yüksek teknolojinin kullanıldığı hizmetlerdir. Bu hizmet birimleri yalnızca devlet tarafından değil, ülkemizde Ģirketler tarafından da verilmektedir (Altay, 2007: 42).

c. Üçüncü Basamak Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri

Ġkinci basamak sağlık hizmetlerinin iyileĢme için yeterli olmadığı, yatarak tedavi ya da cerrahi müdahale gerektiren, yüksek teknolojinin kullanıldığı sağlık hizmetleridir. Genellikle üniversite hastaneleri uzman kadrosu, kullanılan son teknoloji tıbbi bilgi ve cihazlar ile üçüncü basamak sağlık kurumları olarak nitelendirilmektedir (Tezcan vd., 2013: 57).

III. Rehabilite Edici Hizmetler

Rehabilitasyon; bireyin yaĢadığı sağlık sorunlarına karĢı onun yaĢam biçimini yeniden Ģekillendirerek buna uyum sağlaması için bireye yardımda bulunarak onu alıĢtırmak anlamına gelmektedir. Rehabilitasyon hizmetlerinde kalıcı bir rahatsızlık yaĢayan bireyin gündelik yaĢamaya yeniden adapte olabilmesine olanak tanıyacak aktivitelere yer verilmektedir. Fiziksel ve psikolojik rehabilitasyon hizmetleri ile bireyin içinde bulunduğu durum hakkında farkındalığı yaratılırken diğer taraftan endiĢelerinin giderilerek sosyal yaĢama yeniden katılması hedeflenmektedir (AğırbaĢ vd., 2012: 104).

1.2.4. Sağlık Hizmetlerinde Kalite

Dünya Sağlık Örgütünün yaptığı tanımlamaya göre, sağlık hizmetlerinde kalite, bilgi ve deneyim birikimini ifade eden ve dünya standartlarını taĢıyan sağlık hizmetleri anlamına gelmektedir (WHO, 2006: 3). Bu sebeple sağlık hizmetlerinde kalitenin arttırılmasına yönelik pek çok politika gündeme gelmiĢtir.

Sağlık hizmetlerinde kalite, hasta ve yakınları (müĢteri) tarafından algılanan düzeye göre değiĢkenlik göstermektedir. Sağlık alanında müĢteri memnuniyetinin sağlanması en zor sektörler arasında yer almaktadır (BaĢ ve Ardıç, 2001: 71). Sağlık sistemlerinde kaliteyi ölçmek için pratik ve uygulanabilir net bir ölçek bulunmamaktadır. Bu nedenle genellikle kalitenin anlaĢılabilmesi için performansa dayalı ölçüm teknikleri kullanılmaktadır (Sağlık Bakanlığı, 2007: 19).

(33)

Sağlık sistemlerinde iyileĢtirmeye gitmek, sağlık için kalitenin ne ifade ettiğinin belirlenmesi ve bölgede uygulanan sağlık sistemindeki eksikliklerin neler olduğunun ayırt edilmesi gerekmektedir (WHO, 2006: 9). Çünkü sağlık hizmetlerinin özelliklerinden dolayı kaliteleri için genellemeler yapmak doğru olmamaktadır. Hizmetin aniden ortaya çıkan bir ihtiyaç neticesinde yerinde alınması, bilgi bakımından hizmet alan ve veren arasındaki eĢitsizlik, müĢterinin hizmet kalitesi konusunda net fikir sahibi olmasının önüne geçmektedir (Devebakan ve Aksaraylı, 2003: 40).

Dünya Sağlık Örgütü, bilgi asimetrisi olmasına karĢın, insanların en kaliteli biçimde sağlık hizmetine ulaĢması gerekliliğinin altını çizmekte ve bunun insan haklarının temeli olduğunu belirtmektedir. Bu nedenle, sağlık sistemleri için izlenecek olan ülke politikalarının kaliteyi arttırmayı hedeflemesi gerektiğini belirten Dünya Sağlık Örgütü, kurumsal tabanda kalite arttırma çabalarına devletlerin teĢvik edici reformlar ile destek olması gerektiğini öğütlemektedir. Devletten sonra bu konuda ikinci görev kurum yönetimlerinindir (WHO, 2006: 5).

Dünya Sağlık Örgütü‘nün sağlık hizmetlerinde kaliteyi arttırmaya yönelik tavsiyeleri ise Ģu Ģekilde sıralanabilir (WHO, 2006: 6):

i. Öncelikli amaç hasta için en kısa tedavi yöntemini seçmek, kaynakları en verimli biçimde değerlendirecek sistemi kurmak ve hastayı konu hakkında bilgilendirmek olmalıdır.

ii. Elde edilen tüm bulgular tasnif edilmeli ve bilgi depolanmasına önem verilmelidir. Bilgi depolanması hastalar için bireysel Ģekilde yapılırken kurum içindeki tüm iĢlemler için geçmiĢ gözlem, deney ve sonuçlar kayıt altına alınmalıdır.

iii. GeçmiĢ döneme ait aktiviteler ve sonuçları hem hastaların hem personelin gözünden değerlendirilmeli, konuya iliĢkin bireylerin görüĢleri alınmalı, yapılan değiĢiklikler geleceğe ıĢık tutması açısından yorumlanmalıdır.

iv. Sağlık hizmeti verilen bölgenin demografik ve kültürel özellikleri göz önünde bulundurulmalı, personel, hasta ve yakınlarına buna uygun yaklaĢım sergilenmeli, bölgede yaĢayanların değerlerine saygı duyulmalıdır.

(34)

Sağlık hizmetlerinde kalitenin yükseltilebilmesi ve eĢitlikçi anlayıĢın geliĢerek devam etmesi bu sektörün en önemli gerekliliklerindendir. Bu nedenle devletler sürekli olarak sundukları sağlık hizmetlerini geliĢtirme çabasına girmiĢlerdir. Kaliteyi yükseltmek adına, kimi devletlerde sağlık hizmeti veren kurumlar arasına özellerinin eklenmesinin önü açılmıĢtır (Jenck ve Dobson, 1985: 1494). Bu sayede artan rekabet ortamında kurumların hastaların kalite algılarını yükseltmek ve hasta sadakatini sağlamak üzere çeĢitli çalıĢmalar yaptıkları görülmektedir. Sağlık hizmetlerinde kalitenin sağlanması için izlenen yöntemlerden biri de –özellikle sağlık hizmetleri bakımından geliĢmekte olan ülkelerde- yabancı yatırımcıların sağlık sektörüne girmelerine izin verilmesinin sağlanmasıdır. Bu durumda da yatırımcılar pazarda tutunabilmek ve pay sahibi olabilmek için kalite standartlarını yükseltme eğilimine girmektedirler (Ener ve Demircan, 2008: 72).

Sağlık hizmetlerinde kalitenin sağlanması için bu hizmetlerin piyasa koĢullarına uygun olması konusunda akademik çevrelerde tartıĢmalar mevcuttur (Sayım, 2009: 258). Bu hizmetlerin kâr amacı gütmeden, birey ve toplumun sağlığına hizmet etmesi gerektiğini savunan çevreler, özel ya da devlete ait sağlık kurumlarında kalitenin yükseltilebilmesi için dünya genelinde otorite sahibi birimler tarafından geliĢtirilen kalite standartlarının ve akreditasyonların yerleĢtirilmesi gerektiğini ifade etmektedirler (Güngören ve diğerleri, 2013: 224).

Joint Commission International (JCI) adı verilen bir akreditasyon sistemi, kurumsal bazda kaliteli hizmet vermenin bir güvencesi olarak uluslararası boyuta ulaĢmıĢtır. Bu akreditasyon belgesi için gerekli kalite koĢullarının sağlanması durumunda kurumlar belgeyi almaya hak kazanarak kalite yönetim sistemlerinin güvenilirliğini gösterme hakkına sahip olmaktadırlar. Ancak, JCI belgesi, geçici bir belgedir ve kurumun istenen kalite Ģartlarını bozması halinde belgenin yenilenmesi mümkün olmamaktadır. JSI belgesini almak için gereken en önemli koĢullar, Dünya Sağlık Örgütü tarafından önerilen kalite koĢulları ile uyum halindedir (Yalçın ve Acar, 2010: 12).

Yine Dünya Sağlık Örgütü‘nün kalite için olmazsa olmaz ilkelerine bakıldığında ise Ģu öneriler ile karĢılaĢılır (WHO, 2006: 9):

i. Verimlilik: Kaliteden bahsedebilmek için yapılan tüm sağlık aktivitelerinin en verimli biçimde uygulanması ve kaynakların en fazla sayıda insana yarar sağlaması amaçlanmalıdır.

(35)

ii. Etkinlik: Uygulanan sağlık hizmeti durumu kurtarmayı değil, en fazla faydayı sağlayacak biçimde, hastayı tam olarak iyileĢtirmeye yönelik olmalıdır.

iii. UlaĢılabilirlik: Ġhtiyaç duyulduğu an zaman kaybetmeden ve çeĢitli endiĢelere kapılmadan hastanın sağlık kurumlarına ve sağlık personeline ulaĢabilmesi sağlanmalıdır.

iv. Hasta merkezli yaklaĢım: Sağlık kurumlarında hastanın istek, değer ve endiĢeleri göz önünde tutulmalı, hastanın sağlığı ilk sıraya konulmalı ancak fikirlerine de saygı duyulmalı, Ģikâyetleri dikkatle dinlenmeli ve bulgulara ulaĢmak için detaylı incelemeler yapılmalıdır.

v. EĢitlik: Ġnsanlar ve hastalar arasında cinsiyet, ırk, din, dil ve benzeri ayrım yapılmadan herkese eĢit mesafede durulmalı, her hastalık önemli sayılmalıdır.

vi. Güvenlik: Uygulanan sağlık hizmeti aktiviteleri hastanın ve çevresinin güvenliğini tehlikeye atmamalı, tedavi edici hizmetler koruyucu hizmetleri de içermelidir.

1.3. Sağlık Kurumları

Sağlık kurumu; kiĢinin ve çevrenin sağlıklı olması, hastalıkların önlenmesi ve var olan hastalıkların tedavi edilmesi amacı ile hizmet veren kurumların tamamına verilen en genel isimdir. Bu kurumların ülkeden ülkeye değiĢkenlik gösteren özellikleri olduğu gibi, dünyanın her yerinde aynı standartlarda hizmet verilmesini amaçlayan uluslararası standartlar da mevcuttur.

1.3.1. Sağlık Kurumlarının Özellikleri

Sağlık kurumları, bireyin temel hakkı olan sağlıklı olma hakkını sağlamaya yönelik olarak hizmet veren kurumların tamamına verilen ortak isimdir. Bu kurumlar, koruyucu sağlık hizmeti yatırımları, teĢhis edici sağlık hizmeti yatırımları ve tedavi edici sağlık hizmeti yatırımları sonucunda ortaya çıkmaktadır (Sayım, 2009: 256).

Sağlık kurumları, verdikleri hizmet ve kapasitelerine göre sınıflandırılmakta ve buna uygun olarak özellikleri de değiĢmektedir. Ancak tamamında ortak olan bazı

(36)

özellikler vardır ve bu özellikler Ģöyle sıralanabilir(Demirbilek ve Çolak, 2008: 94-95 ve Can ve Ġbicioğlu, 2008: 256 ve TUBĠTAK, 2003b: 2-3):

i. Girdiler ve çıktıların kıyaslanması, tanımlanması ve hesaplanması oldukça güçtür.

ii. ĠĢlemler kesin bir sıraya sahip değildir, birimler birbirleri ile bağlantılıdır ve teĢhisler için detaylı incelemeler gerekmektedir.

iii. Ġhtiyaçlar ve müdahaleler acil, ertelenemez ve maddi ölçüm yapılamaz biçimdedir.

iv. Sağlık hizmeti her kurumda eğitim sahibi personel tarafından verilir. v. Her sağlık kurumunun öncelikli hedefi ―insan‖ olgusudur.

vi. Birimler ve çalıĢanlar arası koordinasyon ve bilgi akıĢı oldukça önemlidir, bu sağlık kurumlarının eĢgüdüm özelliğidir.

vii. Sağlık kurumlarında kurumsal hedeflerden çok mesleki hedefler mevcuttur ve personel her vakaya eĢit önemle yaklaĢmaktadır.

viii. Hastalık aynı olsa bile her bireye ayrı ayrı teĢhis konulmakta ve kiĢisel tedavi yöntemleri uygulanmaktadır.

ix. Üretimin stoklanması mümkün değildir. Sağlık kurumlarının her an toplu biçimde sağlık hizmeti vermeye hazır Ģekilde bulunmaları gerekmektedir.

x. Sağlık kurumlarında bireyler arası ayrım yapılamaz.

xi. Her sağlık kurumunda bir adet sağlık eğitimi almıĢ bir adet de ekonomi bilgisine sahip idari amir mevcuttur.

xii. Her sağlık kurumunda verilen hizmet ve hastanın özellikleri ile ilgili kayıt tutulur.

1.3.2. Sağlık Kurumlarının Sınıflandırılması

Bir önceki bölümde de bahsedildiği üzere, sağlık kurumları verdikleri hizmet bakımından sınıflandırılmaktadır. Ancak bu sınıflama yalnızca verilen hizmete göre değil, konum ve kademelerine göre de yapılmaktadır. Kademelere göre sağlık kurumları ayrımı yapıldığında, birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık kurumları ortaya çıkmaktadır (Sayım, 2009: 256).

(37)

Sağlık hizmetlerinin amaçlarına göre de sağlık kurumları sınıflandırılmaktadır. Koruma amacı güden sağlık hizmeti veren kurumlar, aile hekimleri, aile sağlık merkezleri, ana-çocuk sağlığı merkezleri, otel, havaalanı, okul vb. gibi kamu kurumlarındaki revirler, iĢ yeri hekimlikleri koruyucu sağlık hizmeti veren kurumlardır ve ―birinci basamak sağlık kuruluĢu‖ ortak adını almıĢlardır (Aybal ve diğerleri, 2012: 68). Birinci basamak sağlık kuruluĢlarında primer, sekonder ve tersinir koruma yöntemleri uygulanmakta, toplumun ve bireyin sağlıksız etkenlerden uzak kalması ya da var olan hastalık hakkında bilgi sahibi yapılarak bununla baĢ etmesi için gereken hizmetler verilmektedir (Kılıç ve Koç, 2014: 37).

Toplumun ve bireyin yaĢam standartlarını olumsuz etkileyen, toplumda çok sık rastlanılan pek çok bulaĢıcı olmayan hastalığın ilk belirtilerinin birinci basamak ve ikinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlarda yakalandığı bilinmektedir. Bu yönü ile toplumsal sağlık düzeyinin korunması ve yükselmesinde bu sağlık kuruluĢlarının hayati önemi mevcuttur (Zhang ve Oldenburg, 2014: 88).

Ġkinci basamak sağlık kurumlarında hastaların ayaktan ya da yatarak tedavi edilmeleri sağlanmaktadır. Birinci basamak sağlık kuruluĢlarına göre uzman hekimlerin ve daha yüksek teknolojinin bulunduğu hastaneler ikinci basamak kurumlardır. Bu kurumlarda belirli bir yatak kapasitesi/doktor ve hemĢire oranı, acil durum birimi, ambulans giriĢ parkuru gibi zorunluluklar mevcuttur (Cantürk, 2012: 17).

Üçüncü basamak sağlık kurumları ise yüksek teknoloji ile donatılmıĢ, cerrahi müdahaleye uygun ve uzmanlık dalları bakımından daha zengin, aynı zamanda da sağlık konusunda eğitim veren sağlık kuruluĢları üçüncü basamak sağlık kuruluĢları olarak nitelendirilmektedir. Bu kurumlarda tıbbi araĢtırma geliĢtirme çalıĢmaları ve akademik kadrolara da yer verilmektedir. Üniversite hastaneleri üçüncü basamak sağlık hizmeti veren kurumlardır (Durusoy ve diğerleri, 2011: 2).

i. Birinci Basamak Sağlık Kurumları: Birinci basamak sağlık hizmeti veren kurumlardır.

a. Sağlık evi ve sağlık ocakları: Nüfusun az olduğu kırsal bölgelerde hizmet veren sağlık kurumlarıdır. AĢılama, doğum kontrol gibi koruyucu hizmetler de vermektedirler. Bu kurumlarda doktor, hemĢire, ebe ya da ebe-hemĢire, sağlık memuru bulunması zorunludur. Kimilerinde laboratuvar teknisyenleri ve çevre

(38)

teknisyenleri de görev almaktadır (Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Merkezleri, 2015).

b. Ana-çocuk merkezleri ve aile planlaması merkezleri: Sağlık hizmetlerine

duyulan ihtiyaç bakımından toplumun en öncelikli kesimini oluşturan kadın, anne ve çocukların sağlık düzeyini yükseltmek, üreme sağlığı hizmetleri bütünü içerisinde ailelere aile planlaması hizmetlerini ve diğer sağlık kuruluşlarıyla 28 iş birliği içinde diğer ana çocuk sağlığı hizmetlerinin sunumunu koruyucu sağlık hizmetleri ilkelerine uygun şekilde gerçekleştirmek üzere kurulan sağlık kurumlarıdır(Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Yönetmeliği, 1997).

c. Dispanserler: Küçük dal merkezleridir ve bu kurumlarda dala göre uzman hekim ve hemĢireler görev yapmaktadır (Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Merkezleri, 2015).

d. Aile sağlık merkezleri: Ambulansı bulunan ve acil müdahale yapabilen, daha geliĢmiĢ sağlık ocaklarıdır. Teknisyen, Ģoför gibi elemanları da mevcuttur ve devlete bağlıdır (Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Merkezleri, 2015).

ii. Ġkinci Basamak Sağlık Kurumları: Ġkinci basamak sağlık hizmeti veren yataklı ya da ayakta tedavi merkezleri olup uzman hekimlerin görev aldığı birimlerdir.

a. Özel Muayenehaneler: Uzman doktorlar tarafından bireysel ya da birkaç hekimin bir araya geldiği açılmıĢ özel teĢhis ve tedavi birimleridir. DiĢ hekimlerinin muayenehaneleri en yaygın örnektir (Cantürk, 2012: 29).

b. Acil/Günübirlik Cerrahi Merkezleri: YatıĢ gerektirmeyen acil müdahalelerin yapıldığı cerrahi birimlerdir. Bu birimlerde müdahalenin yetersiz olması durumunda hastanın ilk müdahalesi yapıldıktan sonra daha büyük sağlık kurumlarına yönlendirilmesi yapılmaktadır (Cantürk, 2012: 29).

c. Hastaneler: Dünya Sağlık Örgütü‘ne göre hastaneler, öncelikle teĢhis eden, izleme amacı ile müĢahede (gözlem) altında tutan, tedavi ve rehabilitasyon hizmetleri veren ve önerilerde bulunan, hastaların kısa, orta ya da uzun süreli olarak hizmet alabilecekleri sağlık kurumlarıdır (Can ve Ġbicioğlu, 2008: 255).

(39)

iii. Üçüncü Basamak Sağlık Kurumları:

a. Üniversite Hastaneleri: Ülkelerdeki en teknolojik ve en modern tıbbi hizmet birimleridir. Bu birimlerde hem teĢhis, hem tedavi hem de bilimsel araĢtırmalar yapılarak sağlık personelinin eğitimleri de gerçekleĢtirilmektedir. Ġleri derecede tetkik ve müdahale gerektiren durumlar ile bu hastaneler ilgilenmektedir (TÜBĠTAK, 2003a: 12).

1.3.3. Türkiye’de Sağlık Kurumlarının Yapısı

Türkiye‘de devlete, özel Ģirketlere ve dernek/vakıflara bağlı sağlık hizmeti veren kurumlar mevcuttur. Bunun yanı sıra hekimlerin kiĢisel olarak kullandıkları muayenehaneler ve poliklinikler de bulunmaktadır. Örneğin Kızılay‘ın sunduğu sağlık hizmetleri bir dernek biçimidir (Cantürk, 2012: 24). Benzer Lösemili Çocuklar Vakfı‘na ait uzmanlaĢmıĢ hastaneler mevcuttur.

Özel olarak kurulan ve hem yerli vatandaĢa hem de yabancı vatandaĢlara hizmet veren, sağlık turizmi amaçlı yatırım hastaneleri ve üniversite hastaneleri mevcuttur. Buralarda hem ayaktan hem de yatarak tedavi ve cerrahi müdahaleler ile tıbbi araĢtırma ve rehabilitasyon hizmetleri verilmektedir (Aydın, 2012: 95).

1.3.4. Sağlık Bakanlığı’nın Yapısı ve Temel Standartlar

Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, 1920 yılında 3 sayılı Kanun ile kurulmuĢtur (T.C. Sağlık Bakanlığı Tarihçe, 2015). 2.11.2011 Tarih ve 28103 Sayılı Resmi Gazete ‘de yayımlanan Sağlık Bakanlığı ve Bağlı KuruluĢlarının TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname‘ye göre, bakanlığın görevi

herkesin bedenî, zihnî ve sosyal bakımdan tam bir iyilik hâli içinde hayatını sürdürmesini sağlamaktır (Sağlık Bakanlığı ve Bağlı KuruluĢlarının TeĢkilat ve

Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 2011, Madde 2).

Sağlık bakanlığının yetki ve görevlerini belirleyen, teĢkilatlandıran ve bu teĢkilat yapısı içindeki sorumlulukların düzenlenmesi, 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile gerçekleĢtirilmektedir (Sağlık Bakanlığı, Görev ve Yetkiler, 2015).