e-ISSN 2667-6575
Ş İ
Cilt: 10, Say : 23, Aral k 2019
Ş
Vol.: 10, Issue: 23, December 2019
Şerhu İbn ‘Akîl’de İstişhâd Yöntemi
The Istishad (Regarding As Evidence) Method in Ibn-i Akil
Şehmus ÜLKER
Dr. Öğr. Üyesi, Ş rnak Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Kur’an- Kerim Okuma ve K raat İlmi
Ana Bilim Dal
Assistant Professor Dr., Ş rnak University, Faculty of Divinity, Qur’an Reading and Reci-tation Scientific
Ş rnak, Turkey
sehmusulker82@hotmail.com https://orcid.org/0000-0003-0296-1385
Makale Bilgisi / Article Information
Makale Türü / Article Types: Araşt rma Makalesi / Research Article Geliş Tarihi / Received: 20 Eylül / September 2019Kabul Tarihi / Accepted: 19 Kas m / November 2019 Yay n Tarihi / Published: 15 Aral k / December 2019 Cilt / Volume: 10 Say / Issue: 23 Sayfa / Pages: 806-824
At f / Cite as: Ülker, Şehmus. “Şerhu İbn ‘Akîl’de İstişhad Yöntemi [The Istishad (Re-garding As Evidence) Method in Ibn-i Akil]”. Ş rnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-gisi – Ş rnak University Journal of Divinity Faculty 10/23 (December 2019): 806-824. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.622579
Copyright © Published by Ş rnak Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi / Ş rnak, Türkiye (Ş rnak University, Faculty of Divinity, Ş rnak, 73000 Turkey).
Öz
Makalemizin konusu İbn ‘Akîl’in (ö. 769/1367) Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik adl eserinin istişhâd yöntemidir. Bu çal şma ile söz konusu eser bağlam nda müellifin istişhâd yöntemi ortaya konulmaya çal ş lm şt r. Dolay s yla bu çal şmam z n amac İbn ‘Akîl’in söz konusu şerhini incele-yip, müellifin istişhâd metodunu ortaya koymakt r.
İbn ‘Akîl, hicri sekizinci as rda yaşam ş olup Arap dilinin önemli âlimlerdendir. İbn ‘Akîl, İbn Mâlik’in (ö. 672/1274), el-Elfiyye’sini okuyan n anlayabilmesi için sade ve anlaş l r bir şekilde şerh etmiştir. Şerhe eklediği aç klamalarla ona büyük bir zenginlik katm şt r. Ayr ca İbn ‘Akîl’in söz ko-nusu eseri incelendiğinde istişhâd yöntemine büyük bir önem verdiği gö-rülmektedir. İbn ‘Akîl, eserinde baş vurduğu istişhâd kaynaklar Kur’ân- Kerîm âyetleri, Kur’ân- Kerîm K râatleri, hadisler, Arap şiiri ve sözleri-dir. Bu istişhâd kaynaklar içerisinde ise en çok Kur’ân- Kerîm âyetleri ve Arap şiirini kullanm şt r.
Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belagat , İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl, İbn Mâlik, el-Elfiyye.
Abstract
The subject matter of our article is the istishad method of Ibn ‘Akîl’s work called “Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik” (d. 769/1367) . In context of this study with this work , the author’s istishâd method is tried to be reve-aled. Hencefort, the aim of this study is to examine the Ibn ‘Akîl’s aforesaid explanation and to reveal the author’s istishad method.
Ibn ‘Akîl (d. 769/1367) lived in the Hijri eighth century and was one of the significant scholars of the Arabic language. Ibn ‘Akîl explained Ibn Malik’s (d. 672/1274) el-Elfiyya in order to be able to understand in a simple and understandable way for the reader. What’s more, he added a great wealth to the interpretation with his explanations. Furthermore, when Ibn ‘Akîl’s work is examined, it is seen that he gives great importance to the istishad method. As to the sources of istishad Ibn ‘Akîl, which he applied in his work are the verses of the Holy Quran, the Holy Quran, hadiths, Arabic poetry and words. Among these sources of istishad, he used mostly the verses of the Holy Quran and Arabic poetry.
Keywords: Arabic Language ve Rhetoric, Ibn Akil, Sharhu Ibn Akil, Ibn Malik, al-Elfiyya.
Extended Abstract
The subject study is the Ibn ‘Akîl’s (d. 769/1367) method of regarding as evidence (istishad) called his work “Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik”. With this study, the Ibn ‘Akîl’s regarding as evidence method is tried to be put forward. Therefore, the aim of this study is to examine and reveal the regarding as evidence method (istishad) in Ibn al-Ali Sharif Ibn al-Ali al-Elfiyyeti Ibn Malik called his work.
Abu Muhammad Behâüddîn Abdullâh b. Abdirrahman b. Abdillah b. Akîl al-Hemedânî (d. 769/1367) who lived in the Hijri eighth century is one of the most important scholars in the Arabic language. As his ancestry de-pends on the prophet Hz. Prophet’s uncle Akîl b. Abu Talib, he was known for his identity of Ibn ‘Akîl. Ibn‘Akîl passed away in Hijri 769 in Cairo.
Ibn-Akîl was interested in recitation (k raat), method (usul), fiqh sci-ences and hermeneutics (tafsir) as well as lecturing to many students in Cairo. He has works in multiple fields such as syntax (nahiv), hermeneu-tics (tafsir), fiqh and biography.
When we examine the method of isthadâd of Ibn î Akîl, his work is the commentary of the verse work of Ibn Malik (d. 672/1274) known as al-Hulâsa or al-Elfiyye. The aforesaid work’s name is Sharhu Elfiyyeti Ibn Malik. The work is known as Sharhu Ibn ‘Akîl‘ alâf Elfiyyet Ibn Malik. This work is also known as Sharhu Ibn-Akîl.
Therefore, the İbn ‘Akîl’s work we have analyzed called Şerhu İbn ‘Akil is the İbn Mâlik’s work called “Al Elfiyya”. Ibn ‘Akîl annotated the el-Elfiyya of Ibn Malik in a simple and understandable manner. The annotation in aforesaid work brought him great wealth with the explanations and in-terpretations he expected. At the same time, when Ibn ‘Akîl annotated the work in question, he gave a great importance to the method of istishism while proving the issues related to the Arabic language.
Conquest movements enlarged the borders of Islam and non-Arab fo-reign people as a result of contact with the deterioration of the Arab langu-age began. For this reason, the method of regarding as evidence has been developed in order to protect the Arabic language from making mistake in language (lahn), to determine the Arabic language rules and to deter-mine the dictionarial meanings of the words based on reliable and sound examples. The main sources of istishhâd are; The Quran and the verses
and prose of the Quran being composed of the hadith sheriffs and the flu-ent (fasih) Arabs whose languages are trusted.
Although there is little debate about the Qur’an and the Shahzirats about istishad, both the old and new language scholars generally agreed to consult with the Qur’an. The issue of isthism and hadiths is a controversial issue among Arab scholars. Therefore, some of these scholars were totally opposed to istishad with hadiths, some of them had given permission to regard as evidence with all kinds of hadiths. The other part were permis-sible to the hadiths by holding a middle way to consult with a number of conditions.
The Arabic kalam used as evidence in the studies on Arabic grammar is divided into two parts as verse and prose, and then some classificati-ons have been made about the poems of which poets could be regarded as evidence. A classification was made in the form of generally accepted Câhiliyyûn, Muhadramun, Mutekaddimûn and Muvelledûn. While the poems of the first three layers were consulted with poems of the first three layers, the fourth poem layer poets were generally not considered approp-riate for some special reasons and exceptions.
While addressing the issues related to the Arabic language, Ibn ‘Akîl regarded as evindence the Qur’an and the Qur’an, the hadiths, the verses and prose of the Arabs extensively. Ibn-Akîl first explained the subject he dealt with firstly by example, then brought verses from the Qur’an verses and Arabic poetry if anything was. Sometimes, he first explained the sub-ject with examples and then regarded as evidence with hadiths. As far as we can identify, Ibn ‘Akîl used one or more of the sources of istishad at the same time when he applied the method of istishad on the subject he was dealing with in the Arabic language.
In addition, Ibn ‘Akîl, while explaining the issues related to the lan-guage as an evidence brought the verses of the Qur’an and commentated sometimes the whole and sometimes only the relevant part. What’s more, while regarding as evidence with Arabic poetry, the author confined him-self in some cases, poetry, the whole of the couplet, sometimes only content to give part of the content. In short, in his aforesaid work, the main sources of the Quran verses and Qur’an, the hadiths, Sharif, Arabic poetry and Ibn ‘Akîl regarded as evidence with the words. However, among the sources of isthism, he applied mostly to Arabic poetry and then to the Qur’an.
G İR İŞ1
Fetih hareketleri ile İslâm s n rlar n n gelişmesi ve Arap olmayan ya-banc unsurlarla temasa geçilmesi sonucunda Arap dilinde birtak m bo-zulmalar ortaya ç km şt r. Meydana gelen bu yeni durum karş s nda dilde ortaya ç kabilecek hatalardan korunmak için nahiv kaidelerinin belirlen-mesinde ve kelimelerin lügavi anlamlar n n tespitinde güvenilir ve sağlam örneklere dayanma işlemi olan istişhâd yöntemi geliştirilmiştir.2
İstişhâd (داَه ْشِتْسﻻا) ş-h-d (َدِهَش) kökünden türemiş istif‘âl bab ndan masdar-d r. İstişhâmasdar-d sözlükte; “şâhimasdar-d/tan k olmak, şâhimasdar-d getirmek, şâhimasdar-d göstermek, haz r bulunmak ve görmek” gibi anlamlara gelir.3
İstişhâd’ n terim anlam ilim dallar na göre farkl l k göstermektedir.4
Lugat, sarf, nahiv ve belâgat ilimlerinde; “bir kelimenin veya bir ifadenin laf z, anlam ve kullan m doğruluğunu kan tlamak amac yla doğruluğu kesin olan naz m ve nesirden örnek vermek” anlam ndad r. Bunun için getirilen örneğe şâhid çoğuluna da şevâhid denmektedir.5 Said el-Efğânî, istişhâd şu şekilde tarif
etmektedir: “Arap dilinde bir kâidenin s hhatini ya da bir kelime veya terkibin kul-lan m n ; salikas sağlam fesâhat sahibi bir Arap’tan, sahih bir senetle gelen naklî bir delille ispat etmektir.”6
1 Bu çal şma, 27.12.2018 tarihinde Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm
Bilimleri Ana Bilim Dal nda sunduğumuz “İbn Akîl ve Şerhu İbn Akîl Adl Eseri” başl kl doktora tezi esas al narak haz rlanm şt r. / This article is extracted from my doctorate dis-sertation entitled “Ibn Akîl and His Work Sharh Ibn Akîl”. (Ph. D. Disdis-sertation, Atatürk University, Erzurum/Turkey, 2018).
2 Emin Cengiz, “İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz Adl Eserinde
Şiir-le İstişhâd Yöntemi”, Ş rnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (Nisan 2017): 113.
3 Bkz. Ebû Bekir Muhammed b. Şemsiddin er-Razî, Muhtaru’s-Sihah, nşr. Eymen Abdurrezzak
eş-Şevvâ, (D maşk: Dâru’l-Feyhâ’/Dâru’l-MenhelNâşirûn, 2010), 245; İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed, Lisânu’l-‘Arab nşr. Abdullâh Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasbullâh, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, (Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.), 4: 2348-2351; Feyrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb, Kamûsu’l-Muhît, (8. Bask ), nşr. Mu-hammed Naîm Arkasûsî, (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005), 292; Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-‘Arûs, (b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.), 8: 252-253.
4 İsmail Demir, “İbn Mu’tî’nin Kitâbu’l-Fusûl fîn-Nahv Adl Eserinde İstişhâd”, Ka as
Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 2015, 17-18.
5 İsmail Durmuş, “İstişhâd”, Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yay
nla-r , 2001), 23: 396.
6 Saîd el-Efgânî, Fî Usûli’n-Nahv, (Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1987), 6; Emin Cengiz,
İstişhât edilen metinler şiir ve şiir d ş sözlerden oluşmaktad r. Bu söz-ler ise Kur’an- Kerîm, hadis ve dilsöz-lerine güvenilen fasîh Araplar n naz m ve nesirleridir.7
İbn ‘Akîl’in Şerhu İbn ‘Akîl adl eserinde istişhâd metoduna geçmeden önce müellifin k saca hayat ve söz konusu eseri hakk nda bilgi vermenin faydal olacağ kanaatindeyiz.
1. İBN ‘AKÎL VE HAYATI
Tam ad ; Ebû Muhammed Behâüddîn Abdullâh b. Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akîl el-Hemedânî’dir. Soyu Hz. Peygamber’in amcazadesi Akîl b. Ebû Talibe dayand ğ ndan dolay İbn ‘Akîl künyesiyle tan nm şt r.8 İbn ‘Akîl
698/1299’da9 Halep yak n nda bulunan Bâlis kasabas nda dünyaya gelmiştir.
Kahire’de doğduğu da rivayet edilmiştir.10 İbn ‘Akîl’in doğumuyla ilgili hicri
694 veya 700 y llar n veren kaynaklar da bulunmaktad r.11 İbn ‘Akîl, zekas ,
çal şkan olmas , ciddiyet ve vakar ile temayüz etmiştir.12 Hac dönüşünde
hic-(Mardin: Ş rnak Üniversitesi Yay nlar , 2018), 213.
7 es-Suyûtî, Celaluddîn Ebû’l-Fadl Abdurrahman, el-İktirâh fî Usûlin-Nahv, nşr. ‘Abdulhakîm
‘Atiyye, 2. Bask (b.y.: Dâru’l-Beyrûtî, 2006), 39; Demir, “İbn Mu’tî’nin Kitâbu’l-Fusûl fîn-Nahv Adl Eserinde İstişhâd”, 18.
8 Bkz. Selahuddîn Halil b. Aybeg es-Safedî, el-Vâfîbi’l-Vefeyât, nşr. Ahmet el-Arnaût-Turkî
Mus-tafa (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000), 17: 132; Takiyyüddîn İbn Râ , Ebü’l-Me’âlî Muhammed, el-Vefeyât, nşr. Sâlih Mehdî Abbas-Beşşâr Avvâd Marûf (Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1982), 2: 326-327; Abdurrahim (Cemaluddin) el-İsnevî, Tabakâtuş-Şa ‘iyye, nşr.: Kemâl Yûsuf el-Hût, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987), 2: 110; Ebü’l-Hayr Şemsüd-din Muhammed b. Muhammed İbnü’l-Cezerî, Ğâyetün-nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ. nşr. G. Bergstraesser (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006), 1: 383; İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Mu-hammed el-Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine fî A‘yânî Mieti’s-Sâmine, (Haydarâbâd: Dâiretu’l-Meâri ’l-Osmâniyye, ts.), 2: 266; Celalüddîn Abdurrahman es-Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi M s r ve’l-Kâhire, nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim (b.y.: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1967), 1: 537; Celalüddîn Ebû’l-Fadl Abdurrahman es-Suyûtî, Buğyetu’l-Vu‘âh fî Tabâkâti’l-Luğaviyyîne ve’n-Nuhâh, nşr. Muhammed Abdurrahîm (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005), 525; Muhammed b. Ali b. Ahmed Şemsuddîn ed-Dâvûdî, Tabakâtu’l-Mufessirîn, nşr. Komis-yon (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye 1983), 1: 239-240; İbnu’l-‘İmâd, Şihabuddîn Ebû’l-Felâh Abdu’l-Hayy b. Ahmed el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, nşr. Abdu’l Kâdir el-Arnaût-Mahmud el-Arnaût (Beyrut: DâruİbnKesîr, 1996), 8: 367; Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, el-Bedru’t-Tâli‘ bi Mehâsini min ba’di’l-Karni’s-Sabi‘, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998), 1: 268; Mehmet Sami Benli, “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”,Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklo-pedisi, (İstanbul: TDV Yay nlar , 1999), 19: 300-301.
9 es-Safedî, el-Vâfîbi’l-Vefeyât, 17: 132; İbnü’l-Cezerî, Ğâyetün-nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, 1:
383; es-Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, 1: 537.
10 Benli, “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”, 19: 300.
11 el-Askalânî, İbn Hacer, ed-Dureru’l-Kâmine fî A‘yânî Mieti’s-Sâmine, 2: 266. 12 Benli, “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”, 19: 301.
ri 769 y l nda13 Kâhire’de vefat eden İbn ‘Akîl, İmâm Şâfiî’nin mezar yak n na
defnedilmiştir.14
İbn ‘Akîl, ilim tahsili için Kahire’ye giderek, burada on iki y l Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin (ö. 745/1344) derslerine davam etmiştir. Ebû Hayyân, İbn ‘Akîl’in Arap dilindeki bilgisine dikkat çekerek onun hakk nda “Gök Kubbe alt nda nahiv ilmini İbn ‘Akîl’den daha iyi bilen birisi yoktur” sözü-nü kullanm şt r.15 İbn ‘Akîl, daha sonra Alâeddin Konevî (ö. 729/1329)’den
Arap dili, tefsir, kelâm, mant k, f k h, hilâf ve usul dersleri alm ş; Hatîp el-Kazvînî’den (ö. 739/1338) belâgat ve Takiyüddin İbnüs-Saiğ’den (ö. h. 725) k râat dersleri okumuştur.16
İbn ‘Akîl, Kahire’de idari görevlerinin yan s ra, Kutbiyetül-kübra Medresesi, İmam Şâfiî Zâviyesi, Haşşâbiyye Zâviyesi ve Nâs rî Camii’nde İslami ilimlerle alakal dersler okutmuş, Hocas Ebû Hayyân’dan sonra Kahire İbn Tolun Camii müderrisliği görevine getirilmiştir.17 İbn ‘Akîl k
-raat, tefsir, usul ve f k h ile ilgilenmiş, ayr ca Kahire’de pek çok öğrenciye ders vermiştir.18
İbn ‘Akîl’in genel olarak nahiv, tefsir, f k h ve biyografi gibi birden çok alanda eserleri bulunmaktad r.19 İbn ‘Akîl’in istişhâd metodunu
ince-lediğimiz Şerhu İbn ‘Akîl adl eseri, İbn Mâlik’in el-Hulâsa veya el-Elfiyye isimleriyle bilinen manzum eserinin şerhidir. Eserin ad , Şerhu Elfiyyeti İbn
13 İbnü’l-Cezerî, Ğâyetün-nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, 1: 384. 14 es-Suyûtî, Buğyetu’l-Vu‘âh, 526.
15 Bkz. Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine fî A‘yânî Mieti’s-Sâmine, 2: 266-267; İbnu’l-‘İmâd,
el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, 8: 368.
16 es-Safedî, el-Vâfîbi’l-Vefeyât, 17: 132-133; ed-Dâvûdî, Tabakâtu’l-Mufessirîn, 1: 240.
17 es-Safedî, el-Vâfîbi’l-Vefeyât, 17: 134; el-Askalânî, ed-Dureru’l-Kâmine fî A‘yânî Mieti’s-Sâmine,
2: 268; es-Suyûtî, Buğyetu’l-Vu‘âh, 525; İbnu’l-‘İmâd, el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, 8: 368; Mehmet Mahşuk Acar, Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şâhid Âyetlerin İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015), 15.
18 Kenan Demirayak-Selami Bak rc , Arap Dili Grameri Tarihi (Başlang çtan Günümüze),
(Erzu-rum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay nlar , 2001), 143.
19 Eserleriyle ilgili bak n z: es-Safedî, el-Vâfîbi’l-Vefeyât, 17: 133-134; Takiyyüddîn İbn Râ ,
el-Vefeyât, 2: 328; İbnü’l-Cezerî, Ğâyetün-nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, 1: 383; es-Suyûtî, Buğyetu’l-Vu‘âh, 525; ed-Dâvûdî, Tabakâtu’l-Mufessirîn,1: 241; İbnu’l-‘İmâd, el-Hanbelî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, 8: 368; eş-Şevkânî, el-Bedru’t-Tâli‘, 1: 268; İbn ‘Akîl, Bahâ’üddîn Abdullâh b. Abdirrahman b. Abdillah el-Hemedânî, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El y-yeti İbn Mâlik, nşr. Mahmud Mustafa Halâvî, (Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996), (Mukaddime), 1: 14; Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah Hâci Halife, Keşfu’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütübve’l-Fünûn, (Beyrut: Dâruİhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, ts.), 2: 1219; Benli, “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”, 19: 301; Kenan Demirayak, Arap-İslam Edebiyat Literatür Bilgisi, (İstanbul: Cantaş Yay nlar , 2016), 350.
Mâlik’tir. Eser, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik olarak da tan n r.20
Ay-r ca bu eseAy-r ŞeAy-rhu İbn ‘Akîl olaAy-rak da biliniAy-r.21
2. ŞERHU İBN ‘AKÎL’DE İSTIŞHÂD YÖNTEMI
İstişhâd ve İbn ‘Akîl’in hayat yla ilgili verilen bu bilgilerden sonra İbn ‘Akîl’in söz konusu eserinde kulland ğ istişhâd metodu örnekler üzerin-den incelenecektir.
2.1. Kur’ân- Kerîm ve K râatleri ile İstişhâd
İstişhâda esas kabul edilen kaynaklar içerisinde üzerinde herhangi bir tart şma ve şüphe bulunmayan tek kaynak Kur’ân- Kerîm’dir. Ancak Kur’ân- Kerîm’in çeşitli k râatlerinin Arap dilinde delil olup olmayacağ konusunda birtak m görüşler bulunmaktad r. Baz nahivcilere göre, dilde Kur’ân- Kerîm mutlak olarak delil kabul edilmektedir. Bunlara göre hem mütevatir k râatler hem de şâz k râatlerin hepsi kaideleri ispat etmek için kullan labilen delillerdir.22
Abdülkâdir el-Bağdâdî (ö. 1093/1682) Kur’ân- Kerîm’in sözlerin en fasihi ve en beliği olduğunu belirtmiş onun mütevâtir ve şaz k râatleriyle istişhâd edilebileceğini kaydederek İbn Cinnî’nin bu konudaki görüşünü zikretmiştir.23 Ayn şekilde Said el-Afğânî de Kur’ân’ n mütevâtir, âhâd ve
şaz k raatlerinin Arap dilinde hüccet ve delil olduğunu kaydetmiştir.24
Sonuç olarak Kur’ân ile istişâd meselesinde şâz k râatler konusunda az da olsa baz tart şmalar olsa da gerek eski gerekse yeni dil âlimleri, Kur’ân ile istişhâd etmeyi genel olarak kabul etmektedir.25 Bu anlamda
İbn ‘Akîl söz konusu şerhinde Kur’ân âyetlerinin yan nda Kur’ân’ n farkl k râatleriyle de istişhâtta bulunmuştur.
20 Bkz. ez-Ziriklî, Hayruddîn, el-A’lâm, 15. Bask (Beyrut: Dâru’l-‘İlmlil-Melâyîn, 2002), 4:
96; Habeşî, Abdullah Muhammed, Câmi’u’ş-Şurûhve’l-Havâşî/Mu’cemun Şâmilunli Esmâi’l-Kütübi’l-Meşrûha ’t-Türâsi’l-İslâmi ve Beyânü Şürûhiha, (Ebu Dabî: el-Mecme‘s-Sekafî, 2004), 1: 231; Benli, “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”, 19: 301; Abdülbaki Turan, “el-El yye”, Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul:TDV Yay nlar , 1995), 11: 28; Demirayak, Arap-İslam Ede-biyat Literatür Bilgisi, 350.
21 Habeşî, Câmi’u’ş-Şurûhve’l-Havâşî/Mu’cemun Şâmilun li Esmâi’l-Kütübi’l-Meşrûha
’t-Türâsi’l-İslâmi ve Beyânü Şürûhiha, 1: 231.
22 Bkz. Mehmet Cevat Ergin, El-‘Ukberî ve el-Lubâb fî ‘ileli’l-binâive’l-i‘râb’ (Doktora Tezi,
Sel-çuk Üniversitesi, 2002), 114.
23 el-Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap, nşr.
Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 4. Bask (Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1997), 1: 9.
24 Saîd el-Efgânî, Fî Usûli’n-Nahv, 45; Demir, “İbn Mu’tî’nin Kitâbu’l-Fusûl fîn-Nahv Adl
Ese-rinde İstişhâd”, 19.
Burada öncelikle İbn ‘Akîl’in Kur’ân âyetleriyle istişhâtta bulunduğu konulardan birkaç na yer verilecektir.
Mübtedâ’n n Nekre olmas : Arapçada as l olan mübtedân n ma-rife olmas d r. Ancak baz durumlarda mübtedâ nekre olarak da gelebil-mektedir. İbn ‘Akîl, mübtedân n nekre olarak gelebileceği yerleri maddeler halinde aç klayarak bu maddelerden bir tanesinin de dua anlam bildiren mübtedan n nekre olarak gelmesidir. İbn ‘Akîl, bu konu hakk nda şu âyet-i kerimeyi şâhid olarak getirmiştir:26
(َنيِساَي ْلِا ىَلَع ٌم َﻼَس) “İlyas’a selâm olsun.” (Sâffât 37/130). Bu âyeti kerimede
bulunan ٌم َﻼَس kelimesi duâ anlam nda olduğu için nekre olmas na rağmen
mübtedâ olarak gelmiştir.
İnne (ّنإ)’nin ismine lâm (ل)’ n bitişmesi: İbn ‘Akîl, inne (ّنإ)’nin isminin haberinden sonra geldiği durumda, ismin baş na lâm- ibtidâ geleceğini ifade ederek bunu bir misalle aç klam ş daha sonra buna şâhid olarak şu âyeti kerimeyi getirmiştir:27 (
ٍنوُنْمَم َرْـيَغ اًرْجََﻻ َكَل ﱠنِاَو) “Şüphesiz sana tükenmez bir mükâfat vard r.” (Kalem 68/3). Bu âyeti kerimede bulunan, اًرْجََﻻ kelime-si inne (ﱠنِا)’nin ismidir. Haberi olan َكَل’den sonra geldiği için baş na lâm- ibtidâ gelmiştir.
Te’kîd: Te’kîd, lafzî ve manevî olmak üzere iki k sma ayr l r: 28 İbn ‘Akîl,
lafzî te’kide şu âyeti şâhid olarak getirmiştir:29 (اكَد اكَد ُضْرَْﻷا ِتﱠكُد اَذِا ﱠﻼَك) “Hay r,
yeryüzü (k yamet sars nt s yla) parça parça olup dağ ld ğ zaman,” (Fecr 89/21). Burada geçen اكَد kelimesi tekrar ederek ikinci اكَد kelimesi için lafzî te’kid olmuştur.
Dolay s yla yukar da verilen bilgilerde görüldüğü gibi İbn ‘Akîl, Arap dili ile ilgili konular aç klarken Kur’ân- Kerîm âyetleri ile istişhâda yer vermiştir.
İbn ‘Akîl, bazen Kur’ân- Kerîm’in farkl k râatleri ile de istişhâtta bu-lunmuştur. Örneğin mecrûr zamire at f konusuyla ilgili İbn ‘Akîl, nahivci-lerin büyük bir k sm , bir ismin harf-i cerle mecrur olan bir zamire atfedil-diğinde, harf-i cerin tekrar n gerekli gördüklerini zikretmiştir. Ancak İbn ‘Akîl, mecrur olan zamire harfi cerin tekrar edilmeden atfedildiğine dair nesir ve naz m şeklinde semâ‘’ n bulunduğunu ifade ederek bu görüşe
ka-26 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 134-135. 27 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 190. 28 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 417. 29 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 422.
t lmamaktad r. Daha sonra İbn ‘Akîl, tercih ettiği görüşü desteklemek için Hamza b. Habîb’in (ö. 156/773)30 şu k râat yla istişhâtta bulunmuştur:31
(.. َما َحْرَْﻷاَو ِهِب َنوُلَءا َسَت يِذﱠلا َهﱠللا اوُقﱠـتاَو..)“… Kendisi ad na birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah’a karş gelmekten ve akrabal k bağlar n koparmak-tan sak n n. …” (Nisâ 4/1). Bu âyet-i kerimede bulunan ما َحْرَْﻷاَو kelimesi, Hamza b. Habîb’in k râat na göre, bâ (ب) ile mecrûr olan (ِهب)’deki hâ (هـ)’ya atfedilerek ِما َحْرَْﻷاَو şeklinde mecrûr okunur.32 Dolay s yla İbn ‘Akîl,
ِما َحْرَْﻷاَو isminin, bâ (ب) harf-i ceri tekrar edilmeksizin ِهب deki zamire atfedildiğini delillendirmektedir.
İbn ‘Akîl’in, Kur’ân- Kerîm’in farkl k râatleriyle istişhâtta bulundu-ğunun diğer bir örneği de in (نإ)-i nâfiyenin amel etmesi konusuyla ilgili-dir. Bu konuda İbn ‘Akîl, Basral lar n çoğunluğu ve Kûfelilerden el-Ferrâ (ö. 207/822)’ya göre in (نإ)-i nâfiye’nin amel etmeyeceğini, el-Ferrâ d ş nda Kûfeliler ve Basral lardan el-Muberred, İbnu’s-Serrâc (ö. 316/929), Ebû ‘Alî el-Fârisî (ö. 377/987), İbn Cinnî (ö. 392/1002) ve bu âlimlerin yan nda İbn Mâlik’in de tercih ettiği görüşe göre in (نإ)-i nâfiye leyse ( َسْيَل) gibi amel ede-ceğini zikretmiştir.33 Bu konuda İbn ‘Akîl, Kûfeliler’in görüşünü tercih
ede-rek, bu görüşü desteklemek için de Arap şiirinden iki şâhid getirmektedir.34
Ard ndan İbn Cinnî’nin el-Muhteseb adl eserinin ismini zikrederek bu eserde geçen Sa‘id b. Cübeyr (ö. m. 713)’den rivayet edilen bir k râate isti-naden şu âyeti şahid olarak getirmektedir:35
(َنيِقِدا َص ْمُتْنُك ْنِإ ْمُكَل اوُبي ِجَت ْسَيْلَـف ْمُهوُعْداَف ْمُكُلاَثْمَأ ٌداَبِع ِهﱠللا ِنوُد ْنِم َنوُعْدَت َنيِذﱠلا ﱠنِإ) “Allah’ b rak p tap nd klar n z n hepsi sizin gibi (yarat lm ş) kullard r. Eğer doğru söyle-yenler iseniz, haydi hemen onlar çağ r n da size cevap versinler (duan za icabet etsinler).” (A’râf 7/194). Nitekim Sa‘id b. Cübeyr k râat na göre bu âyeti kerimede bulunan ٌداَبِع kelimesi ًاداَبِع şeklinde mansup okunur.36
Yukar daki aç klamalardan da anlaş ld ğ gibi İbn ‘Akîl, Arap dili
kai-30 Yedi k raat imam ndan birisidir. Geniş bilgi için bkz. ez-Zerkeşî, Bedruddîn Ebû Abdillâh
Muhammed b. Abdillâh, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, (b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957), 1: 327-329; Abdülhamit Bir ş k, “K raat”, Tür-kiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yay nlar , 2002), 25: 426-433.
31 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 435. 32 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 435. 33 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 169. 34 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 169. 35 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 169-170.
36 İbn Cinnî şâz k râatleri derlediği eserinde bu rivayeti de zikretmiştir. Geniş bilgi için bkz.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth ‘Osmân, el-Muhteseb fî Tebyîni Vucûhi Şevâzi’l-Krâatve’l-Îdâh anha, nşr. Ali en-Necdî Nâs f-Abdu’l-Halîm en-Neccâr-Abd’ul-Fetâh İsmail Şiblî, (Kahire: Vizâretu’l-Evkâf, 1994), 1: 270.
delerini delillendirirken Kur’ân âyetlerinin yan nda Kur’ân’ n mütevatir ve şâz k râatleriyle de istişhâd etmiştir.
2.2. Hadislerle İstişhâd
Hadisler İslam’ n kaynağ olmas bak m ndan Kur’ân- Kerîm’den son-ra ikinci s son-rada yer al r. Hadisler de Kur’ân- Kerîm gibi; Ason-rapçan n kelime yap s , cümle yap s , gramer ve edebî sanatlar na te’sir etmiş Arap dilinin bozulmas n önlemiş zenginleşmesini sağlam şt r. Ancak Arap diliyle il-gili çal şma yapan ilk nahiv âlimleri, şâhid ve delillerini âyet ve cahiliye dönemi şairlerinin şiirlerinden gösterdikleri halde hadisleri çok az şâhid göstermişlerdir.37
Hadislerle istişhâtta bulunma konusu Arap dili âlimleri aras nda tar-t şmal bir konudur. Bu âlimlerden baz lar hadislerle istar-tişhâtar-ttar-ta bulunma-ya tamamen karş ç km ş, bir k sm her türlü hadisle istişhâtta bulunmabulunma-ya cevaz vermiş, diğer bir k s m da orta bir yol tutup hadislerle istişhâd bir tak m şartlarla caiz görmüşlerdir.38 Tural, bu konuyla ilgili şunlar
kay-detmektedir: “İlk devirlerde yaz lm ş olsun olmas n, kütüb-i sittede bulunsun bulunmas n, sağlam senetlerle bize intikal eden, dînî mevzularda delil kabûl edi-len ve te’vil yoluyla dahî olsa dil kâidelerinden her hangi birine uygunluğu tesbit edilen bütün hadislerle istişhâd etmek caizdir.”39
Her çeşit hadisle istişhâd yapmaya cevaz verenlerin baş nda İbn Mâlik ve İbn Hişâm gelmektedir. 40 İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sinin en önemli
şarih-lerinden biri olan İbn ‘Akîl el-Elfiyye’yi şerh ederken hadislerle istişhâda yer vermiştir.
Örneğin İbn ‘Akîl, şart ve cevap cümlelerinin fiil cümlesi olma-s durumunda, dört yönden ele al nabileceğini zikrederek şu şekilde s ralam şt r:41
Her iki fiilin mazi olmas : Örnek:وٌرْمَع َماَق ٌدْيَز َماَق ْنِإ “Zeyd kalkarsa Amr da kal-kar.” Burada ماقmazi fiili in (نإ)-i şartiyeden sonra gelmiş ve şart cümlesi ol-duğu için, ikinci ماق mazi fiili ise şart n cevap cümlesi olduğu için meczum
37 Nusretin Bolelli, “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”, MÜİFD, (5,6), 5 (1987): 165-166. 38 Bkz. el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap, 1: 9-13; Saîd el-Efgânî, Fî
Usûli’n-Nahv, 46-58; Hüseyin Tural,“Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, EAÜ-İFD, (9), 1990, 70-71; Yusuf Sancak, “Hadîsin Arap Dili Temel Kaynaklar İçinde İstişhad ve Edebî Yönü Arap Dili ve Edebiyat na Katk lar ”, EKEV Akademi Dergisi, 9/24 (2005): 196-197.
39 Tural, “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, 79. 40 Tural, “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, 71. 41 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 498.
olmuştur. Ancak fiil-i mazi mebnî olduğudan i‘rab mahallen olmaktad r. Yani mahallen meczumdur.
Her iki fiilin muzari olmas : Örnek:وٌرْمَع ْمُقَـي ٌدْيَز ْمُقَـي ْنِإ “Zeyd kalkarsa Amr da kalkar.” Burada da مقي muzari fiili in (نإ)-i şartiyeden sonra gelip şart cüm-lesi olduğundan, ikinci مقي muzari fiili de şart n cevap cümlesi olduğu için meczum olmuşlard r.
Şart fiili muzâri, cevap fiilinin de muzâri olmas durumunda her iki-sinin de meczum olmas vaciptir. İbn ‘Akîl, cevap fiilinin ref edilmesini, zay f bir görüş olarak nitelemiştir.42
Birinci fiilin mâzi, ikinci fiilin muzâri olmas : Örnek: ْمُقَـي ٌدْيَز َماَق ْنِإ وٌرْمَع“Zeyd kalkarsa Amr da kalkar.”43 Görüldüğü gibi burada ماق mazi fiil
ol-duğundan mahellen meczum, مقي muzari fiil olduğu için de lafzen meczum
olmuştur.
Şart fiili mazi cevap fiili muzâri olursa, cevap fiilinin hem cezmedil-mesi hem de ref edilcezmedil-mesi caizdir. Örnek: وٌرْمَع ُموُقَـيو, وٌرْمَع ْمُقَـي ٌدْيَز َءاَج ْنِإ “Zeyd gelirse Amr da kalkar.”44
Birinci fiilin muzâri, ikinci fiilin mâzi olmas : İbn ‘Akîl bunun az bir kullan m olduğunu kaydederek bu k s m için şu hadisi şerifle de istişhâtta bulunmuştur:45
ِهِبْنَذ ْنِم َمﱠدَقَـت اَم ُهَل َرِفُغ اًباَسِتْحاَو اًناَميإ ِرْدَقْلا َةَلْـيَل ْمُقَـي ْنَم :َمﱠلَسَو ِهْيَلَع ُهﱠللا ىﱠل َص هلوقو “Kim inanarak ve sevab n yaln zca Allah’tan bekleyerek kadir gecesini ihya ederse (iba-detle geçirirse) onun geçmiş günahlar affedilir.”46
Görüldüğü gibi burada مقي muzari fiil olup lafzen meczum, رفغ fiili mazi fiil olup mahallen meczumdur.47 Dolay s yla bu aç klamalardan anlaş ld ğ
üzere İbn ‘Akîl, dil kaidelerini delillendirirken hadislerle de istişhâtta bu-lunmuştur.
42 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 499. 43 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 498. 44 İbn ‘Akîl, Şerhuİbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 499.
45 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 498; Ayr ca bkz. Muhammed Ahmed
Kâs m, İ’râbu’ş-Şevâhidi’l-Kur’âniyye ve’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye eş-Şerîfe Şerhi İbn ‘Akîl, (Bey-rut: Mektebetu’l ‘Asriyye, 2003), 175-176.
46 Bkz. Muhammed b. İsmail Buhârî, Câmiu’s-Sahîhu’l-Muhtasar, nşr. Mustafa Dîb
el-Buğâ, 3. Bask (Beyrut: Dâruİbn Kesir, 1987), “İman”, 24; Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Müsnedu’s-Sahîhu’l-Muhtasar, nşr. Muhammed Fuâd Abdulbakî, (Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, ts.), “Salâtu’l-Müsa rîn”, 176.
47 Bkz. Muhammed Ahmed Kâs m, İ’râbu’ş-Şevâhidi’l-Kur’âniyyeve’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye
2.3. Arap Kelam yla İstişhâd
Abdulkâdir el-Bağdadî (ö. 1093/1682), Arap dili ile ilgili çal şmalarda delil olarak kullan lan Arap kelam n manzum ve mensûr olarak iki k sma ay rm ş, ard ndan, hangi şâirlerin şiirleri ile istişhâd yap labileceğinden bahsederek şâirlerle ilgili üç tasnif vermiştir.48 Umumiyetle kabul gören
bi-rinci tasnif şu şekildedir:49
Câhiliyyûn: Câhiliyye devrinde, İslâmiyetten önce yaşam ş şâirler bu tabakaya aittir.
Muhadramun: Hayatlar n n bir bölümünü câhiliyye devrinde bir k s-m n da İslâs-mi devirde yaşas-m ş olan şairlerdir. Lebid (ö. 41/661), Hassan b. Sâbit (ö. 60/680) gibi şâirler bu tabakadand r.
Mutekaddimûn: İslâmi devrin ilk zamanlar nda yaşam ş şâirlerin oluş-turduğu tabakad r. Bunlara İslâmiyyûn da denilmektedir. Cerîr (ö.110/728) ve el-Ferazdak (ö.114/732) gibi şâirler bu tabakaya aittir.
Muvelledûn: Üçüncü tabakadan sonra gelen şairler olup bu tabaka-ya “Muhdesûn” da denilmektedir. Bu tabakan n ilk şâiri Beşşâr b. Burd (167/783)’tur.
el-Bağdadî’ye göre ilk iki tabaka şairleriyle istişhâtta bulunma ko-nusunda ittifak varken; üçüncü tabakada yer alan şâirlerin şiirleriyle istişhâtta bulunmak caizdir. Ancak Ebû ‘Amr b. Alâ (ö. 154/771), Abdul-lah b. Ebî İshâk, el-Hasen el-Basrî (ö. 110/728), AbdulAbdul-lah b. Şubrume (ö. 144/761) gibi âlimler, el-Ferazdak, el-Kumeyt ve Zu’r-Rumme gibi şâirleri lahn yapt klar gerekçesiyle eleştirmişler ve çağdaşlar olmalar ndan do-lay onlar muvelledûndan saym şlard r.50Dördüncü tabakaya ait şâirlerin
şiirleriyle baz hususi sebepler ve istisnalar d ş nda umumiyetle istişhâd
etmek uygun görülmemiştir.51
Nesir şeklindeki olan dil malzemesi, nahiv âlimleri taraf ndan delil olarak kabul edilmekle beraber nahvi konu alan kitaplarda şiirle yap lan
48 Bu tasni erle ilgili geniş bilgi için bkz. el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi
Lisâni’l-‘Arap, 1: 5-9.
49 Bkz. el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap, 1: 5-6; Tural, “Arap
Dilin-de Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, 67-68; Cengiz, “İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz Adl Eserinde Şiirle İstişhâd Yöntemi”, 106.
50 Bkz. el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap, 1: 6; Tural, “Arap Dilinde Şiir
ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, 68-69; Cengiz, “İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz Adl Eserinde Şiirle İstişhâd Yöntemi”, 106-107.
51 Bkz. el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap, 1: 6; Tural, “Arap Dilinde
Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, 68-69; Ayr ca bak n z: Emin Cengiz, “İbn Ebî Zemenîn (324-399/935-1008) ve Tefsirdeki Metodu”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/7 (Mart/2017): 41.
istişhâd daha fazla bulunmaktad r. Delil olarak kullan lan nesir içerisinde ise daha çok meseller ile deyimler ve tabirler yer almaktad r.52
İbn ‘Akîl’in Şerhu İbn ‘Akîl’de şâhid olarak getirdiği şiirleri inceleme ko-nusu yap lan bir çal şmada şiirlerin kaili belli olan 247 beytinin ait olduğu 108 şairden, 34’nün Cahiliyyun dönemi, 13’ünün Muhadramûn dönemi, 6’n n İslamiyyûn dönemi, 37’sinin Emevi, 8’inin de Abbasi şâiri olduğu kay-dedilmiştir. Bu şâirlerden 5 tanesinin ise kad n şâir olduğu, incelenen biyog-rafik kaynaklarda bu şairlerden 11 tanesinin hayat yla ilgili bilgiye rastlan l-mad ğ belirtilmiştir. Daha sonra konuyu teşkil eden 359 beyitten 106’ n n kailinin bilinmediği, 6’s n n kaili ise ihtilafl olduğu ifade edilmiştir.53
Yukar da verilen bilgilerden sonra İbn ‘Akîl’in, Şerhu İbn ‘Akil adl eserin-de şiirle istişhâtta bulunduğu yerlereserin-den baz lar n şu şekileserin-de aç klayabiliriz:
Mübtedân n nekre gelmesi hususunda: Arap dilinde as l olan mübtedân n ma‘rife olmas d r. Ancak baz durumlarda çeşitli gayele-re istinaden mübtedâ nekgayele-re olarak gelebilir. Bu durumlardan bir tanesi de nekre olan kelimenin çeşitlilik (ُعيِوْنﱠـتلا) anlam ifade ederse mübtedâ olabileceğidir.54Ard ndan İbn ‘Akîl bu verdiği bilgiyi İmruu’l Kays b. Hucr
(ö. m. 545)55’un şu beytiyle istişhatta bulunmuştur:56
ﱡرُجَأ ٌبْوَـثَو ُت ْسِبَل ٌبْوَـثَـف ِنْيَـتَبْكﱡرلا ىَلَع اًفْحَز ُتْلَـبْـقَأَف
“Dizlerimin üstünde (ona) doğru sürünerek yöneldim. Bir elbiseyi giyerken diğerini çekiyordum.”57
Bu beyitte birinci olarak geçen ٌبْوَـث kelimesi mübtedâ, ُت ْسِبَل kelimesi ise haberdir. Beyitte ikinci olarak gelen ٌبْوَـث kelimesi mübtedâ ﱡرُجَأ kelimesi de haberdir. Yukar da görüldüğü gibi burada şâir çeşitlendirme kastettiğin-den dolay ٌبْوَـث kelimesi nekre olmas na rağmen her iki yerde de mübtedâ olmuştur.58
Hasibe (َب ِس َح) fiilinin kullan m hakk nda: Ruchan (نا َح ْجﱡرلا) için olan
52 Ergin, El-‘Ukberî ve el-Lubâb fî ‘ileli’l-binâive’l-i‘râb’ , 123.
53 Muhammet Hekimoğlu, Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şahid Beyitlerin İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi,
K r kkale Üniversitesi, 1998), 199.
54 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 134-135; Hekimoğlu, Şerhu İbn
‘Akîl’deki Şahid Beyitlerin İncelenmesi,26.
55 Hayat hakk nda bkz. İbn Kuteybe, eş-Şi‘rve’ş-Şu‘ara, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir,
(Kahi-re: Dâru’l Ma‘ârif, ts.), 1: 105-136; ez-Ziriklî, el-A’lâm, 2: 11-12.
56 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 135.
57 Bkz. Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber, el-Kitab, nşr. Abdusselâm Muhammed
Hârûn, 4. Bask (Kahire: Mektebetu’l- Hancî, 2004), 1: 86; İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El y-yeti İbn Mâlik, 1: 135; Hekimoğlu, Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şahid Beyitlerin İncelenmesi, 26.
58 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 135; Hekimoğlu, Şerhu İbn ‘Akîl’deki
ve çoğunlukla zann bazen de yakîn anlam nda kullan lan fiillerden bir ta-nesi de َب ِس َح fiilidir.59 İbn ‘Akîl,
َب ِس َح fiilinin bazen yakîn anlam nda kul-lan ld ğ n delillendirmek için Lebîd b. Rabî‘a (ö. 41/661)60’n n şu beytiyle
istişhatta bulunmuştur:61
َﻼِقاَث َحَب ْصَأ ُءْرملا اَم اَذِإ احاَبَر ٍةَراَجِت َرْـيَخ َدوُجلْاَو ىَقﱡـتلا ُتْبِسَح“Ölüm kap ya dayan p da beden ağ rlaşt ğ nda takva ve cömertliğin en kârl ticaret olduğunu anlad m.”62
Burada َب ِس َح fiili yakîn anlam nda kullan lm şt r.63
Kâne fiilinin zâit oluşu: Kâne fiilinin nâk s, tâm ve zâit olarak üç kulla-n m şekli bulukulla-nmaktad r.64 İbn ‘Akîl, kânenin s fat ile mevsuf aras nda zâit
olarak kullan ld ğ na dair Farazdak (ö. 110/728)’ n65 şu beytiyle istişhâtta
bulunmuştur:66
ِماَرِك اوُناَك اَنَل ٍناَريِجَو ٍمْوَـق ِراَدِب ُتْرَرَم اَذِإ َفْيَكَف“Cömert komşular m z olan toplu-luğun yurduna uğrad ğ mda halimi bir düşün (göz yaşlar m nas l tutay m).”67
Burada görüldüğü gibi اوناك s fat olan مارك “kiram” kelimesi ile mevsufu olan ناريج “cirânin” kelimesi aras nda yer alm şt r. Dolay s yla zaittir.
İbn ‘Akîl, Arap kelam n n nesir olan dil malzemesiyle de istişhâtta bu-lunmuştur. Bu hususu şu şekilde örneklendirebiliriz: İbn ‘Akîl, mübtedân n nekre olarak gelebileceği yerlerle alakal aç klamalarda bulunurken ﱠرَهأ ﱞرَش ٍباَن اَذ“Köpeği kötü olan şey h rlatt .” Meseliyle istişhâtta bulunmuştur.68 Bu
ifade birisinde kötülük emarelerinin başlamas yla ilgili söylenir.69 Dolay
-s yla İbn ‘Akîl’in bu me-sel ile i-stişhâtta bulunma-s onun dille ilgili me-sele- mesele-leri delillendirirken nesir olan dil malzemesiyle de istişhâtta bulunduğunu göstermektedir.
59 Hekimoğlu, Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şahid Beyitlerin İncelenmesi,72.
60 Hayat hakk nda bkz. İbn Kuteybe, eş-Şi‘rve’ş-Şu‘ara,1: 274-286; ez-Ziriklî, el-A’lâm, 5: 240. 61 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 209.
62 İbnü’n-Nâz m, Ebû Abdullah, Bedruddîn Muhammed, Şerhu İbnü’n-Nâz m ‘alâ El yyeti
İbn Mâlik, nşr. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd, (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000), 144; Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. İsâ el-Eşmûnî, Şerhu’l-Eşmûnî ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, (Beyrut: Dâru’lKutubi’l- ‘İlmiyye, 1998), 1: 353.
63 Bkz. İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 209; Hekimoğlu, Şerhu İbn ‘Akîl’deki
Şahid Beyitlerin İncelenmesi,72.
64 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 158.
65 Hayat hakk nda bkz. İbn Kuteybe, eş-Şi‘rve’ş-Şu‘ara,1: 471-482; ez-Ziriklî, el-A’lâm, 8: 93. 66 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 159.
67 Bkz. el-Halil b. Ahmed el-Ferâhîdî, Kitâbu’l-Cumel ’n-Nahv, nşr. Fahruddîn Kabâve,
(Bey-rut: Muessesetu’r-Risâle, 1985), 125; Sîbeveyh, el-Kitab, 2: 153; el-Eşmûnî, Şerhu’l-Eşmûnî ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 242.
68 İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ El yyeti İbn Mâlik, 1: 136. 69 Ergin, El-‘Ukberî ve el-Lubâb fî ‘ileli’l-binâive’l-i‘râb’ , 124.
SONUÇ
İbn ‘Akîl, Arap dilinin önemli isimlerinden birisidir. İncelediğimiz Şer-hu İbn ‘Akil adl eseri de İbn Mâlik’in, el-Elfiyye’si üzerine yazd ğ şerh türü bir eserdir. Ayr ca İbn ‘Akîl, söz konusu eseri şerh ettiğinde Arap diliy-le ilgili konular delildiliy-lendirirken istişhâda önem vermiştir. İstişhâd n ana kaynaklar ise; Kur’ân ve K râatleri, hadisler ve dillerine güvenilen fasîh Araplar n naz m ve nesirlerinden oluşmaktad r.
İbn ‘Akîl, Arap diliyle ilgili konular temellendirirken, Kur’ân- Kerîm ve k râatlerinden, hadis-i şeriflerlerden, Araplar n naz m ve nesirlerinden yayg n bir şekilde istişhâtta bulunmuştur. İbn ‘Akîl, genelde ele ald ğ ko-nuyu önce misallerle aç klam ş ard ndan varsa konuya uygun Kur’ân- Kerîm âyetlerinden ve Arap şiirinden şâhidler getirmiştir. Bazen de konu-yu önce misallerle aç klam ş daha sonra hadislerle istişhâtta bulunmuştur. Tespit edebildiğimiz kadar yla İbn ‘Akîl, ele ald ğ konuyla ilgili istişhâd yöntemine başvurduğunda istişhâd kaynaklar ndan birini ya da birden fazlas n ayn anda beraber kullanm şt r.
Ayr ca İbn ‘Akîl, gramer konular n aç klarken şâhid olarak getirdiği Kur’ân- Kerîm âyetlerinin bazen tamam n bazen de sadece konuyla ilgili olan k sm n nakletmiştir. Bunun yan nda İbn ‘Akîl, Arap şiirinden şâhid getirirken de baz durumlarda şiir beytinin tamam n , bazen de sadece aç klad ğ konu kak ndaki k sm n vermekle yetinmiştir.
K saca özetlemek gerekirse İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akil’de istişhâd n ana kaynaklar olan Kur’ân- Kerîm âyetleri ve K râatleri, hadis-i şerifler, Arap şiiri ve sözleriyle istişhâtta bulunmuştur. Ancak istişhâd kaynaklar aras n-dan en çok Arap şiirine ard nn-dan Kur’ân- Kerîm âyetlerine başvurmuştur.
KAYNAKÇA
Acar, Mehmet Mahşuk. Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şâhid Âyetlerin İncelenmesi. Yüksek Li-sans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2015.
Altuntaş, Halil, Şahin Muzaffer, Kur’an- Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanl ğ Yay., (12. Bask ), Özgün Matbaac l k, Ankara 2006.
el-Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hizânetü’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arap. Nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4. Bask . 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1997.
Benli, Mehmet Sami. “İbn ‘Akîl, Bahâeddin”, Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklope-disi. 19: 300-301. İstanbul: TDV Yay nlar , 1999.
Bir ş k, Abdülhamit. “K raat”. Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi. 25: 426-433. Ankara: TDV Yay nlar , 2002.
Bolelli, Nusrettin, “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”, MÜİFD, (5,6), 1987-1988, 165-175.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. Câmiu’s-Sahîhu’l-Muhtasar. Nşr. Mustafa Dîb el-Buğâ, 3. Bask . 6 Cilt. Beyrut: Dâruİbn Kesir, 1987.
Cengiz, Emin. “İbn Ebî Zemenîn (324-399/935-1008) ve Tefsirdeki Metodu”. Pamuk-kale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4/7 (Mart 2017): 28-50.
Cengiz, Emin. “İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz Adl Ese-rinde Şiirle İstişhâd Yöntemi”. Ş rnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/16 (Nisan 2017): 101-116.
Cengiz, Emin. Endülüs Tefsirinde Filolojik Yaklaş mlar İbn Ebî Zemenîn Örneği. Ed.: İbrahim Baz - Yaşar Acat, Mardin: Ş rnak Üniversitesi Yay nlar , 2018. ed-Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed Şemsuddîn. Tabakâtu’l-Mufessirîn. Nşr.
Komisyon. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
Demir, İsmail. “İbn Mu’tî’nin Kitâbu’l-Fusûl fîn-Nahv Adl Eserinde İstişhâd”, Kaf-kas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 2015, 17-18.
Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyat Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yay., 2016.
Durmuş, İsmail. “İstişhâd”, Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi. 23: 396-397. İstanbul: TDV Yay nlar , 2001.
Ergin, Mehmet Cevat. El-‘Ukberî ve el-Lubâb fî ‘ileli’l-binâive’l-i‘râb’ . Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2002.
el-Eşmûnî, Ali b. Muhammed b. İsâ Ebu’l-Hasen. Şerhu’l-Eşmûnî ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. 1. Bask . 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
Feyrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb. Kâmûsu’l-Muhît. Nşr. Muhammed Naîm Arkasûsî, 8. Bask . Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmi’u’ş-Şurûhve’l-Havâşî/Mu’cemun Şâmilun li Esmâi’l-Kütübi’l-Meşrûhafi’t-Türâsi’l-İslâmî ve Beyânü Şürûhiha. 3 Cilt. Ebu Dabî: el-Mecme‘s-Sekafî, 2004.
el-Halil b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-Cumelfi’n-Nahv. Nşr. Fahruddîn Kabâve, Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1985.
Hekimoğlu, Muhammet. Şerhu İbn ‘Akîl’deki Şahid Beyitlerin İncelenmesi. Yüksek Li-sans Tezi, K r kkale Üniversitesi, 1998.
İbn ‘Akîl, Bahâ’uddin ‘Abdullâh b. Abdurrahman b. Abdullah el-Hemedânî. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Nşr. Mahmud Mustafa Halâvî, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth ‘Osmân. el-Muhteseb fî Tebyîni Vucûhi Şevâzi’l-Krâatve’l-Îdâh ‘anha. Nşr. Ali en-Necdî Nâs f-Abdu’l-Halîm en-Neccâr-Abd’ul-Fettâh İs-mail Şiblî. 2 Cilt. Kahire: Vizâretu’l-Evkâf, 1994.
İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. ed-Dureru’l-Kâmine fî A‘yânî Mieti’s-Sâmine. 4 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, ts. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed.
Lisânu’l-‘Arab. 6 Cilt. Nşr. Abdullâh Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbullâh-Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
İbn Kuteybe, eş-Şi‘r ve’ş-Şu‘ara. Nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, 2 Cilt. Kahire: Dâru’l Ma‘ârif, ts.
İbnu’l-‘İmâd, Şihabuddîn Ebû’l-Felâh Abdu’l-Hayy b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Şezerâtu’z-Zeheb. Nşr. Abdu’l Kâdir el-Arnaût-Mahmud el-Arnaût. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1996.
İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Ğâyetün-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ. Nşr. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Betrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2006.
İbnü’n-Nâz m, Ebû Abdullah Bedruddîn Muhammed. Şerhu İbnü’n-Nâz m ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Nşr. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
el-İsnevî, Abdurrahim (Cemaluddin). Tabakâtuş-Şafi‘iyye. Nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1987.
Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah Hâci Halife. Keşfu’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütübve’l-Fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, Beyrut ts.
Kenan Demirayak - Selami Bak rc . Arap Dili Grameri Tarihi (Başlang çtan Günümü-ze). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay nlar , 2001. Muhammed Ahmed Kâs m. İ’râbu’ş-Şevâhidi’l-Kur’âniyye ve’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye
eş-Şerîfe fi Şerhi İbn ‘Akîl. Beyrut: Mektebetu’l ‘Asriyye, 2003.
Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedu’s-Sahîhu’l-Muhtasar. Nşr. Muhammed Fuâd Abdulbakî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
er-Razî, Ebû Bekir Muhammed b. Şemsiddin. Muhtaru’s-Sihah. Nşr. Eymen Abdur-rezzak eş-Şevvâ. D maşk: Dâru’l-Feyhâ’/ Dâru’l-Menhel Nâşirûn, 2010. es-Safedî, Selahuddîn Halil b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. Nşr. Ahmet el-Arnaût-
Turkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000. Saîd el-Efgânî. fî Usûli’n-Nahv. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1987.
Sancak, Yusuf, “Hadîsin Arap Dili Temel Kaynaklar İçinde İstişhad ve Edebî Yönü Arap Dili ve Edebiyat na Katk lar ”, EKEV Akademi Dergisi, 9/24 (2005): 191-208.
Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber. el-Kitab. Nşr. Abdusselâm Muham-med Hârûn. 4. Bask . 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l- Hancî, 2004.
es-Suyûtî, Celaluddîn Ebû’l-Fadl Abdurrahman. el-İktirâh fî Usûlin-Nahv. Nşr. ‘Abdulhakîm ‘Atiyye, 2. Bask . Dâru’l-Beyrûtî, b.y. 2006.
es-Suyûtî, Celalüddîn Abdurrahman. Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi M s r ve’l-Kâhire. Nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, b.y. 1967.
es-Suyûtî, Celalüddîn Ebû’l-Fadl Abdurrahman. Buğyetu’l-Vu‘âh fî Tabâkâti’l-Luğaviyyîne ve’n-Nuhâh. Nşr. Muhammed Abdurrahîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-Tâli‘ bi Mehâsini min ba’di’l-Karni’s-Sabi‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
Takiyyüddîn İbn Râfi, Ebü’l-Me’âlî Muhammed. el-Vefeyât. Nşr. Sâlih Mehdî Abbas-Beşşâr Avvâd Marûf. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1982.
Tural, Hüseyin, “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi”, EAÜİFD, (9), 1990, 67-79.
Turan, Abdülbaki. “el-Elfiyye”. Türkiye Diyanet Vakf İslâm Ansiklopedisi. 11: 28-29. İstanbul: TDV Yay nlar , 1995.
Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-‘Arûs. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
ez-Zerkeşî, Bedruddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. b.y. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.
ez-Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm. 15. Bask . 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi lil-Melâyîn, 2002.
