M~RZA TAK~~ FIÂN (EMiR KEBiR) VE REFORMLARI (1848 - 1851)
GÖKHAN BOLAT* G~R~~~
Yalun dönem ~ran tarihinde Bat~~ tarz~~ reform hareketleri Türk kö-kenli Kaçar Hanedan~~ döneminde (1796-1925) ba~lam~~t~r. ~ran'daki form süreci t~pk~~ Osmanl~~ Devleti'nde oldu~u gibi önceleri askeri re-formlar ~eklinde ba~lam~~', daha sonra di~er alanlara yay~lm~~ur. 19. yüzy~l bu aç~dan hem Osmanl~~ Devleti hem de ~ran'da çe~itli reform ha-reketlerinin görüldü~ü bir dönem olmu~tur. Bu dönemde ~ran'daki re-form hareketlerinde ön plana ç~kan en önemli isimler Feth Ali ~ah'~n o~- lu Abbas Mirzâ (1789-1833), Mirzâ Ebul-Kâs~m Makam (1780-1836) ve Nas~reddin ~ah'm hocas~~ ve ilk sadrazam~2 olan Mirzâ rdki I-Iân ya da bili-nen ad~yla Emir Kebir (1806-1852)'dir3. Henüz sekiz ya~~ndayken kendisi-ni ~ran-Rus mücadelesikendisi-nin ortas~nda bulan Abbas Mirzâ on ya~~ndayken Naib'üs-Saltana (veliaht ~ehzade) unvamyla Azerbaycan valili~ine atan-m~~t~r. Rusya kar~~s~nda al~nan yenilgiler ~ran ordusunda ciddi bir re-form hareketinin ba~lat~lmas~~ gerçe~ini ortaya ç~karm~~, bunun üzerine Abbas Mirzâ Osmanli'daki Nizâm-~~ Cedid ~slahatlanm örnek alarak orduyu Avrupa tarz~nda yeniden düzenlemeye karar vermi~tir. Bunun için ~n-giltere, Rusya, Fransa ve Italya'dan askeri uzmanlar getirtrni~tir. Özellik-le 1819-1833 aras~nda yap~lan reformlar sadece askeri alanla s~n~rl~~ kal-
Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kayseri/ TÜRKIYE, e-mail: gbolat@erciyes.edu.tr
' Steven R.Ward, Immortal A Military History of Iran and Its A~~ned Forces, Georgetown University Press, Washington D.C. 2009, s. 61; Stephanie Cronin, "An Experiment in Military Moderni-zation: Constitutionalism, Political Reform and the Iranian Gendarmerie, 1910-1921", Middk
Eastem Studies, Vol. 32, No. 3 (Jul., 1996), s. 106.
Osmanl~~ Devleti'nde oldu~u gibi Iran'da da söz konusu makam~~ ifade etmek için Sad-razam unvan~~ kullan~lm~~t~r. Bunun yan~~ s~ra Emir-i Kebir, VezIr-i Azam, ~ahs-~~ Evvel-i Iran veya Türkçe Atabeg (Atabey) unvanlan da kullan~lm~~t~r.
3 Hamid Algar, Religion and State in Iran 1785-1906: The Role of The Ulama in The Qajar Period,
mam~~~ zamanla, e~itim, kültür, ekonomik ve idari alanlarda da uygulan-m~~t~r. Abbas Mirzâ'run ba~latt~~~~ bu süreç Mirzâ Ebu'l Kas~m taraf~ndan devam ettirilmi~tir4. Abbas Mirâ'n~n gerçekle~tirdi~i reformlar Iran modernle~me tarihine damga vurmu~~ olan Mirzâ Tki Hân'a da ilham kayna~~~ olmu~tur. Yerinde bir benzetmeyle Osmanl~~ Devleti'ndeld Tan-zimat refonnlarm~n bir benzerini Iran'da uygulayan Mirzâ Taki, askeri, hukuk, e~itim, kültür, ekonomik, sa~l~k, idari ve dini olmak üzere bir-çok alanda geni~~ çaph reform hareketlerini ba~latm~~t~rs.
HAYATI
Mirzâ Tki Hn 1806 y~l~nda orta gelirli bir ailenin çocu~u olarak Irak-~~ Acem'de bulunan Arak ~ehrine ba~l~~ Ferahan ilçesinin Hezave köyünde dünyaya geldi6. Babas~~ Kerbelaf Muhammed Gurban, Hezave'ye kom~u Mehrabad köyünde ünlü labn-i Makihn ailesinden Mirzti Bozorg ad~yla maruf Mirza isa'nm yan~nda önce a~ç~, sonra ba~~ a~ç~~ ve daha sonra k~demli kâhya (kapuçi veya kap~c~) olarak çal~~m~~t~r". Mirza Bo-zorg, Feth Ali ~ah'~n Tebriz valisi ve reformcu veliaht ~ehzadesi Abbas Mirzâ'ya ba~vezir olunca Kerbelal Gurban o~lunu da yan~na alarak Mirza Bozorg'un maiyetinde önce Tahran'a daha sonra ise Tebriz'e git-ti'. Çoculdu~~~~ Tebriz'de Kâim-i Makâm ailesinin yan~nda geçen Mirza Tki önceleri babasma yard~m etmeye ba~lad~. Bu s~rada Mirza Taki'de-ki yetene~i fark eden Bozorg onun kendi çocuklar~yla birlikte e~itim al-mas~n~~ sa~lad~. Abbas ~kbal A~tiyani'nin nakletti~ine göre olay ~u ~ekil-de olmu~tur:
Ayrinuh bilgi için balun~z: Christoph Werner, "Abbas MIrza", 771e Eng~lopedia of Islam 7hree, Brill, L,eiden-Boston 2012, ss.1-3; H. Busu, "Abbâs Mirzâ", Emyclopedia Iraniea, Vol. I, London 1982, ss. 79-84.
5 Muhammed-R~za Djahli, Thierry Kellner, Iran'~n Son Iki T~kmIl~k Tarihi, (Çev: Re~at
Uz-men), Bilge Kültür Sanat, Istanbul 2011, s. 23; Vanessa Martin, Devran-: Kacar Çanezen-i Itiraz ve
Devlet, (terc: Efsane Monferid), Kitab-~~ Ame, Tahran 1389, s. 45.
6 John H. Lorentz, "Iran's Great Reformer of the Nineteenth Century: An Analysis of
Amir Kabir's Reforms", Iranian Studies, Vol. 4, No. 2/3, Admini.strative Developments in Qajar Iran (Spring -Summer, 1971), s. 86.
7 Ali Ekber Ha~imi Rafsancani, Emir &bfr Ta Galtraman-~~ Mubareze Ba ~s4g,na4 Müessese-i inti-~arat-~~ Ferahani, Tahran 1346, s. 13; Ali Asgar ~emim, inv~~ Der Devreyi Saltanat-e Kamer, C.I, Inti-~arat-~~ Behzad, Tahran 1387, s.144.
M~RZÂ TAK~~ HAN (EMIR KEB~R) VE REFORMLARI 153
"Babas~n~n yan~nda mutfakta çal~~an MIrzâ Tki, Kim-i Ma-kan~~ ailesinin çoculdann~n e~itim gördükleri yere her gün ö~le yemeklerini götürüyormu~. Bu s~rada muallimin anlatt~~~~ dersle-ri de can kula~~yla dinliyormu~. Buna kar~~n ö~retmen ne kadar çabalarsa çabalas~n Kim-i Makam~n çocuklar~~ derslere kar~~~ ilgi-siz davrarnyorlanm~. Bir gün Mirzâ Bozorg çocuklann s~rufirn zi-yaret etmi~~ ve onlar~n durumlanm kontrol etmek istemi~. Bunun için onlara baz~~ sorular sormu~~ fakat hiç biri sorulan sorulan bile-menai~. Bu s~rada orda olan Mirzâ Tki ise söz alarak sorularm hepsine cevap vermi~. Bunun üzerine sinirlenen ve biraz da ~a~~-ran Bozorg, Tâki sen nerde ders çal~~~yorsun? diye sormu~. O da hergün çocuklara yemek getirdi~ini ve bu esnada dersleri de dinledi~ini söylemi~. Mirzâ Bozorg bunun üzerine Tâki'ye bir ödül vermek is-temi~~ ancak o bunu almam~~~ ve ard~ndan a~lamaya ba~lam~~. Bu-nun üzerine Bozorg, peki ne istiyorsun? diye sormu~. O da muallime emir buyurup kendisine de ders anlatmas~m istemi~. Bu durum ise Mirzâ Bozorg'u hayli duyguland~rm~~~ ve muallime MIrzâ Tâ-ki'nin de di~erleriyle beraber derslere kat~lmas~n~~ söylemi~tir"9.
1822'de Mirza Bozorg'un ölümü üzerine o~lu Mirzd Ebul Kas~m Kdim-i Makiim babas~n~n yerine Abbas Mirzâ'~un ba~veziri oldu. MIrzâ Tâki, Ebu'l Kas~m'~n himayesinde le~kernevis (Askeri yana) olarak Azerbaycan ordu-sunda göreve ba~lad~. Daha sonra ise Vezir-i Nizam Muhammed Han Zengine'nin sekreterli~ini yapt~. Ordudaki gizli bilgilere de sahip olan Mirza Taki, olup bitenler hakk~nda Kim-i Makam ve Abbas Mirzâ'ya ra-porlar yazmaktayd~i°. 1835 y~l~nda ise orduda Mustavfi-i Nizam (mali denet-çi) olarak görevlendirildi. Yapt~~~~ bütün görevlerde ba~ar~l~~ olan Mirza Tali Han, bir süre sonra sadece mali alanda de~il Vezir-i Nizam unva-myla Azerbaycan Ordusu'nun tamammdan sorumlu ki~i haline geldin.
Mirza Tali Han, iki evlilik yapm~~t~r. ~lk evlili~ini amcas~~ ~ahbaz Har~'m k~z~~ Cancan Han~m ile yapm~~~ ancak sadraza~nli~~~ s~ras~nda Cancan Han~m vefat etmi~tir. ~kinci evlili~ini ise Muhammed ~ah'~n k~z~~ ve Na-s~reddin ~ah'm k~z karde~i ve ileride tahta ç~kacak olan Muhammed Ali
9 Abbas ~kbal A~tiyani'den nalden, ~emim, a.g.e., s. 144.
I° Muhammed Tâki ~ma~ni Hoyi, "Kanunha-y~~ Tagziye-i Fikr-i Emir Kebir", Meskuye, Sa! 2, ~omara 6, s. 10-11.
" Hamid Algar, "Amir Kabir Mirza Taqi Khan", Eno,clopedia Iranica, Vol. I, No. 9, London 1985, s. 959-963; Sir Percy Sykes, A History of Persza, Vol.II, Third Edition, London 1930, s. 340.
~ah'~n (1907-1909) büyükannesi Melekzâde Han~m'la (~zzet'üd-Devle)12 yapm~~t~r. Evlendiklerinde Melekzâde Han~m 16, Mirzâ Tâki ise 43 ya-~~ndayd~. Melekzâde Han~m ~ah'~n karde~i olmas~na ra~men kocas~na oldukça ba~l~~ biriydi. Öyle ki Mirzâ Tâki Hân'~n son aylannda kocas~na kar~~~ bir suikast düzenlenebilece~i ~üphesiyle yemekleri önce o tatmaya ba~lam~~t~. Kocas~~ görevden al~n~p Ka~an'a gönderildi~inde bile tüm asaletiyle ona refakat etmek için direnmi~tir". Ancak ne hazindir ki hem kocas~n~n ölümüne engel olamam~~~ hem de onun ölümünden sonra ko-cas~n~n en önemli dü~manlanndan Afirzd Fazlullah Nuri ile evlendirilmi~-fir". Mirzâ Tâki Hân'm ilk hamm~ndan biri erkek ikisi k~z olmak üzere toplam üç çocu~u vard~. Erkek çocu~u Emir Zade unvanl~~ Mirzâ Ahmed Han Zade'dir. ~kinci e~i Melekzâde Han~m'dan da iki k~z~~ vard~".
Diplomatik Misyonlar ve Reforn~cu Dü~üncenin Olu~mas~~ Mirza Tki Hn fikri hayat~na katk~da bulunan çe~itli diplomatik misyonlarda görevler alm~~t~r. Bunlardan ilki 1829'da henüz 22 ya~~n-dayken Rusya'n~n Tahran büyükelçisi Griboyedov'un" Tahran'da öl-dürülmesi dolay~s~yla St. Petersburg'a giden ve Hüsrev Mirzâ'mn ba ~-kanl~~~n~~ yapt~~~~ özür heyeti içinde katip olarak görev yapmas~~ ve Rus Çan I. Nikola ile yap~lan toplant~ya kat~lmas~d~r. Görü~melerin sonun-da Çar Nikola hediye olarak Hüsrev Mirzâ'ya birkaç tane alt~n, Mirzâ Tâki'ye ise bir alt~n ve bir de gümü~~ madalya takdim etmi~tir. Heyette-ki di~er görevlilere de çe~itli hediyeler vermi~tir'''. Bu görevi s~ras~nda
12Ayr~nt~h bilgi için bkz: Kambiz Eslami, "Ezzat-al-Dawla, Malekazada Kanom", Enjgdope-dia Iranica, Vol. IX, Newyork, 1999, s. 133.
13 Clements R. Markham, A General Skekh of History of PersM, Longman, Green and Co, Lon-don 1874. s. 496.
Shaul Bakhash, "The Evolution of Qajar Bureacracy: 1779-1879", Middle Eastern Stu-dies, Vol. 7, No. 2 (May, 1971),s.142.
15 Fereydun Ademiyet, Emir Kebir ve Iran, ~nti~arat-~~ Harezmi, Tahran 1361, s. 23. 16 Rusya'n~n ~ran'daki Büyükelçisi olan Aleksander Sergeyevich Griboyedov (15 Ocak 1795 — 11~ubat 1829) 1828'de Rusya ve Iran aras~nda imzalanan Türkmençay Antla~mas~'n~n Iran için utanç verici oldu~unu dü~ünen bir grup taraf~ndan gerçekle~tirilen Büyükelçilik Bas-k~nf nda birçok elçilik çal~~an~~ ile birlikte öldürülmü~tür. Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz: David M. Lang, "Griboedov's Last Years in Persia", American SlaMc and East European Review, VoL 7, No. 4 (Dec., 1948), ss. 317-339.
17 ~smail Emir Hizi, "Yadda~tha-y~~ Emir Hizi, Hodahaf~zi ve Baz Goze~t Be Iran, Mirzâ Tki Hân Emir Kebir", Mecelle-i Vehicl ( Hahrat), ~omara 18, 1352, s. 79.
M~RZÂ TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORMLAR' 155
yakla~~k on ay Tiflis, Moskova ve St. Petersburg'da bulunan Mirzâ Tâ-ki, bu süre içinde çe~itli devlet, özel, teknik ve askeri okullar~, bir silah deposu, darphane, vagon fabrikas~, cam fabrikas~, rasathane, baz~~ bkalar, ticaret odas~, birkaç tiyatro ve Rusya'daki devlet bürokrasisini an-lamak için çe~itli bakanliklar ve bunlara ba~h birimleri ziyaret etme fir-sat~~ bulmu~tur18.
Mirzâ Tâki ikinci olarak 1253/1837 y~l~nda Nas~reddin ~ah henüz 8 ya~~nda veliaht ~ehzade iken Vezir-i Nizam unvamyla Erivan'a yapt~~~~ gezide yer alm~~t~r. Burada Rus Çar~~ I. Nikola ile Nas~reddin Mirzâ'n~n yapt~~~~ toplant~ya da kat~lan Mirzâ Tâld'nin Çar ile Rusça konu~tu~u kaynaklarda yer almaktad~r-19. Mirzâ Tâki Hân'~n yapt~~~~ reformlarda en çok etkisi olan görevi ise 1843-1847 y~llan aras~nda ~ran Devleti ad~-na Kavamüddevle unvamyla kat~ld~~~~ Osmanl~-Iran S~n~r Tespit Komisyo-nu'ndaki görevidir. Bu komisyonda ~ngiltere ad~na kat~lan Robert Cur-zon ve Osmanh Devleti Hariciye Nezareti'nde tercüman olarak çal~~an Redhouse sözlü~-ünün yazan James W. Redhouse da bulunmaktayd~20. Yakla~~k 4 y~l Erzurum'da kalan Mirzâ Tâki burada yapt~~~~ görü~meler-de ~ngiltere ve Rusya'n~n ~ran'a yönelik politikalannm gerçek yüzünü görme imkan~~ bulmu~tur. Bu durum ileride bu iki ülkeye kar~~~ tutu-munda etkili olacakt~r. Türkiye'de bulundu~u y~llar ayn~~ zamanda Tan-zimat Ferman~'mn ilan edili~inin hemen akabine denk geldi~i için Os-manl~~ Devleti'nde gerçekle~tirilen reformlan da yak~ndan izleme imka-n~~ elde etmi~tir21.
Bu süre içinde zaman zaman Istanbul'u da ziyaret eden Mirzâ Tâki Hân, Mustafa Re~it Pa~a (1800-1858) ve devrin Osmanl~~ siyasi elit ve ay-d~nlan ile tam~m~~t~r. Tebriz ve Erzurum'da bulundu~u s~rada tercüme yapacak kadar Türkçe ö~renen22 Tâld Hân, devrin fikri atmosferi ve
'" Lorentz, a.g.m., s. 87, Imami Hoyi, a.g.m., s. 12. 19 Rafsancani, a.g.e, s. 24, Algar, a.g.m, ayn~~ yer.
20 Public Record Office, Foreign Office (FO) , 42417B, Turco-Persian Bounda9, Negotiations Pan t I,
1843-1844, British Commisioners to Sir Stratford Canning, Erzeroum, May 20, 1843, s. 2, 3;
~b-rahim Aykun, Erzurum Konferans~~ 1843-1847 ve Osmanl~-Iran Hudut Antla~mas; s. 74, 76. Erzurum Kon-ferans~~ ve Antla~mas~~ için aynca bkz: FO 424/7C Turco-Persian Boundary Negotiations Pan Il, 1844-1845, FO 424/7D Turco-Persian Boundary Negotiations Part ili, 1845-1852; Sykes, a.g.e., s. 340.
21 Algar, a.g.m., s.960.
22 Celal Metin, Türk Modemle~mesi ve Iran, (Yarmlanmam~~~ Doktora Tezi), Hacettepe Üniver-sitesi Atatürk ilkeleri ve ~nlulâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 2006, s.110; Imami Hoyi, a.g.m., s. 12.
kurumsal yönü hakk~nda geni~~ bilgi sahibi olmu~tur. Hatta onun Cihân-nümâ-jn Cedid adl~~ eserini Erzurum'da yazd~~~~ zikredilir. 1848'de sadra-zam olduktan sonra, Osmanh Devleti'nde görülen Saray ve 13db-~~ Ali ayr~-m~na ve Bâb-~~ Ali'nin güçlü pozisyonuna benzer bir yap~da, ~ran mer-kezi yap~s~n~~ bu ayr~m do~rultusunda biçirnlendirmeye ve devlet i~lerin-de düzenlemeler yaparak dan~~ma ve fonksiyonel meclisler olu~turmaya çal~~m~~t~r23. Görevi s~ras~nda Avrupal~~ devlet ada~nlan ile yak~n ili~kiler kurmu~tur. Onlarla Bat~l~~ hükümet sistemi üzerine sohbetlerde buluna-rak konu haldunda daha fazla bilgi ed~inme &sat~n' elde eden Mirzâ Tâ-ki Hân, di~er yandan görevi süresince Erzurum'dan pek çok Frans~zca kitap toplayarak bunlan mütercimi John David'e tercüme ettirmi~~ ve en önemlilerini katibi yard~m~yla ço~altm~~t~r".
Mirzâ Tki Hân'da reform fikrinin olu~mas~nda yukar~da de~inilen görevlerin yan~s~ra yeti~ti~i ortam~n yani Tebriz'in kültürel atmosferi ve burada ald~~~~ e~itimin rolü yads~namaz. ~öyle ki, yüzlerce y~ld~r hem si-yasi ve stratejik, hem de ticari aç~dan bulundu~u konum sebebiyle Azer-baycan bölgesi ve en önemli ~ehri olan Tebriz, ~ran'~n bat~ya aç~lan ka-p~s~~ haline gelmi~tir. Do~u-Bat~~ aras~ndaki en önemli ticaret merkezle-rinden biri olmas~ndan dolay~25 özellikle 19. yüzy~ldan itibaren Avru-pa'daki geli~meleri yak~ndan takip eden Osmanl~~ Devleti ve Rusya'n~n bölgedeki faaliyetleri Tebriz'deki yöneticileri de olumlu yönde etkile-mi~, bunun sonucu olarak ~ran'daki birçok yenilik hareketi burada ba~-lam~~t~r. Feth Ali ~ah döneminde (1797-1834) Tebriz'in Veliaht Maka-m~~ (Dar'ul-Saltana) haline getirilmesi ve Abbas Mirzâ'n~n 12 y~l boyunca burada veliaht ~ehzade olarak görev yapmas~~ Tebriz'in fikri atmosferi-ni oldukça geli~tirmi~tir. ~ran modernle~me hareketleriatmosferi-nin en önemli isimlerinden olan Abbas Mirzâ'mn ba~latt~~~~ reform hareketleri, Mirzâ Tki Hân'~n yanlannda yeti~ti~i Kim-i Makâm ailesi ve bu aileden Ab-bas Mirzâ'n~n ba~veziri olan Ebu'l-Kâs~m'~n da reformcu bir zihniyette olmas~~ Mirzâ Tâki Rân'~n fikir dünyas~n~~ olumlu bir ~ekilde etkilemi~-
" Metin, a.g.t., ayn~~ yer.
24 Hatice K~hç, Iran Modernle~me Sürecinde Osmanl~~ Devleti'nin Rolü, (Yarmlanmam~~~ Yüksek Li-sans Tezi), Marmara Üniversitesi, ~stanbul 2006, s. 27.
25 Tebriz'in ticari önemiyle ilgili bkz: Charles Issawi, "The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Dedine of a Route", International joumal of Middle East Studies, Vol. 1, No. 1 (Jan., 1970), ss. 18-27.
MIRZA TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORMLAR~~ 157
tir. Nitekim bu dönemde Tebriz'de Avrupal tarzda top döküm atölye-ten, barut yap~m~, tüfek yap~n'', pamuk ve yün i~leme tezgâhlan aç~lm~~~ ve Avrupa'ya ilk ö~renciler de buradan gönderilmi~tir. Mirzâ Tâki, ya-p~lan bu yenilildere yalundan tan~k olmu~, aç~lan atölyeleri bizzat ziya-ret etmi~tir. Mirzâ Tâki'yi etkileyen di~er bir unsur ise M~s~r Valisi Mehmet Ali Pa~a'n~n yapt~~~~ yenilik hareketleridir. Öyle ki Mehmet Ali Pa~a'n~n Avrupa"' tarzda yapt~~~~ yenilikler Mirzâ Tâki'yi hayranl~k dere-cesinde etkilemi~tir26.
VEZ~R-~~ AZAIVILI~I
Muhammed ~ah'~n 5 Eylül 1848'de ölümü üzerine Nas~reddin Mirzâ valilik yapt~~~~ Tebriz'den 20 Ekim 1848'de Tahran'a gelerek tah-ta ç~km~~~ ve yakla~~k 48 y~l sürecek saltah-tanatma ba~lam~~t~r. Muhammed ~ah'~n ölüm haberi Nas~reddin Mirzâ'ya Tebriz'de bildirildi~inde
Mirzâ Fazlullah Nastr'ul-Mülk'ü yan~na ça~~rm~~~ ve yakla~~k 7 bin tümen
olan borçlar~~ ve Tahran'a gidi~~ masraflan için para bulmas~n~, ayr~ca tahta ç~k~~~ merasimleri için gerekenleri yapmas~n~~ söylemi~tir. Ancak Mirzâ Fazlullah'~n bu konuda yeterli olmad~~~~ anla~~l~nca ~ah'~n hocas~~ da olan Mirzâ Tâki Hân bu i~i uhdesine alm~~t~r. Bir tüccardan otuz bin tümen borç al~p, emrindeki birliklerle birlikte Nas~reddin Mirzâ'ya re-fakat etmi~~ ve Tahran'a ula~~p tahta ç~kmas~n~~ sa~lam~~t~r27. Bu durum henüz 16 ya~~nda ve tecrübesiz olan yeni ~ah'~~ Mirzâ rald'ye daha da yakla~t~rm~~t~r. Tebriz'den ayr~ld~ktan sonra Emir-i Nizam unvarnyla tüm ordunun sorumlulu~unu Mirzâ Tâki Hân'a vermi~tir. Nas~reddin ~ah'~n tahta ç~kt~~~~ dönemde ülkenin çe~itli yerlerinde bir tak~m isyan hareketleri devam ediyordu. ~ah, babas~n~n sadrazam~~ Hac~~ Mirzâ Aga-si'nin kötü bir idare sergilemesi ve pek sevilmemesi gibi nedenlerden dolay~~ ülkeyi bu karga~adan bilgi ve tecrübesine güvendi~i M'irzâ Tâki Hân'~n kurtaraca~ma inanm~~~ ve 22 Zilkade 1264/20 Ekim 1848'de Mirzâ Tki Hân'~~ Emir Kebir Atabeg ünvanlar~yla sadrazamh~a getirmi~-
26 ~mami Hoyi, a.g.m., s. 10.
27 Rafsancani, a.g.e., s. 26, Markham, a.g.e., s. 491.
28 Muhammad Reza Celali, Melad Reyazipor, Zikrullah Muhammadi, "Nas~reddin ve
Emir Kebir (Tahlil-i Revan~enaht-~~ Yek irtibat)", FastIna~ne-i Ibm; POrhe~-i Tarihi, Sa! 2, ~omara 7, s. 80; Sykes, a.g.e., s. 340-341; Algar, a.g.m, s. 960; Lorentz, a.g.m., s. 89; Hadi Ho~~ iftihare, "Is-lahat-~~ Kaza-yi Emir Kebir", Tarih-i POheif, ~omara 24 ve 25, Tahran 1384, s. 1.
tir28. Bununla ilgili olarak tahta ç~kt~ktan birkaç gün sonra Mirzâ Tâki Hân'a ~u mektubu yazm~~t~r:
"~ran'm tüm i~lerini senin ellerine b~raluyoruz ve her türlü iyi ve kötü i~ten seni sorumlu biliyoruz. Böylece seni ~ahs-~~ Evvel-i Iran (Sadrazam) yap~yoruz. Adaletine ve hay~rli i~lerine tüm halk-la birlikte inan~yor ve güveniyoruz. Senin d~~~nda ba~ka kimseye ayn~~ güvenimiz yoktur ve bu amaçla bu mektubu yaz~yoruz"29.
Nifirzâ Tâki Hârf~n sadrazamli~a geli~i Abbas Mirzâ ve Ebu'l Ka-s~m'dan sonra kesilen reform hareketlerinin tekrar ba~lamas~~ anlam~na gelmek teydi".
Ülkedeki ~syanlarm Bast~r~lmas~, Merkezi Otoritenin Tesisi ve Reformlar ~çin Uygun Ortam~n Olu~turulmas~~
Emir Kebir'in göreve ba~lad~ktan sonra en çok üzerinde durdu~u konulardan biri güçlü bir merkezi otoritenin tesis edilmesi olmu~tur. Nitekim merkezi otoritenin zay~f oldu~u ve asayi~in olmad~~~~ bir ülke-de sa~l~kl~~ bir reform sürecinülke-den bahsetmek mümkün ülke-de~ildir. Bu dö-nemde devleti çok u~-ra~t~ran iki önemli isyan hareketi olmu~tur. ilki Muhammed ~ah döneminden ba~lay~p bu dönemde de devam eden Sa-lar isyan~~ ikincisi ve daha önemlisi ise ülkenin geni~~ bir kesimine yay~lan Babi isyanlan'd~r. Bunlar~n yan~s~ra reformlar~n önündeki en büyük en-gellerden biri olan Ulemân~n kontrol alt~na al~nmas~~ di~er bir önemli konuydu.
Salar isyan~~
Muhammed ~ah döneminde, Horasan'da at~lan isyan ve karga~a tohurnlan bu dönemde isyana dönü~tü. Bunun en önemli sebeplerin-den birisi Mirzâ Tâki Hân'~n göreve geldikten sonra yabanc~~ devletle-rin ~ran üzedevletle-rindeki nüfuzunu k~rmak istemesiydi. Bununla ilgili olarak dönemin ~ngiliz büyükelçisi justin Sheil kendi d~~i~lerine gönderdi~i bir raporda Muhammed ~ah dönemindeki nüfuzlann~n kalmad~~~n~~ bu
Reyazipor ve Mohammacli, a.g.m., s. 81.
Daryu~~ Rahmanyan, "Nigah-1 Ba Seyr-i Endi~e-yi Teceddüt Der Iran ( Ez Abbas MIrzâ ta Emir Kebir)", Na~n:ye-i Dan~gede-i Ulum-i Insan, Dan4gah-~~ Tebriz, ~omara 16, Payyiz 1383, s. 63.
M~RZA. TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORMLARI 159
yüzden Horasan'daki Salar'~n tekrar isyan ettirilerek Sadrazam'~n zor durumda b~rak~lmas~n~~ tavsiye etmi~tir31.
Muhammed ~ah döneminde ~ah ve Haa Mirzâ Agasi taraf~ndan haks~zli~a u~rayan ve gücü azalan safuddevle ailesi Horasan'da birkaç kez isyan etmi~~ ancak ba~ar~l~~ olamam~~t~. Genç bir Kaçar Hani ve Asa-fuddevle'nin de o~lu olan Salar bu hezimetten sonra ailesinin tüm mal-lanna el konulunca Bocnurd hakimi olan karde~i Cafer Kuli Han ile birlikte Türkmenlere s~~mm~~t~r. Muhammed ~ah'~n ölümünden sonra eline önemli bir firsat geçen Salar taraftarlanyla birlikte iki karde~inin de deste~ini alarak Ha~metüddevle idaresindeki Me~hed'e sald~rd~~ ve Ha~-metüddevle'den memnun olmayan halk~n da deste~iyle buray~~ ele ge-çirdi. Salar'~n üzerine Hamza Mirzâ yönetiminde gönderilen ordu He-rat hâkimi Yar Muhammed Han'~n verdi~i deste~e ra~men ba~ar~l~~ ola-may~nca Emir Kebir, Hamza Mirzâ'y~~ görevden ald~~ ve onun yerine Na-s~ruddin ~ah'~n amcas~~ Sultan Murad Mirzâ'y~~ 6000 ki~ilik bir orduyla Salar'~n üzerine gönderdi32.
Bu arada Salar'm di~er karde~i Muhammed Ali Han, hac~~ k~li~~nda gizli bir ~ekilde 1850 ~ubat'~n da Me~hed'e ula~t~. Ancak yakla~~k sekiz ay-d~r ku~atma alt~nda olan Me~hed halk~~ sonunda yorgun dü~tü. Abbas Kuli Han admdaki biri ~ehrin kap~lar~n~~ aç~nca ~ah'~n ordular~~ ~ehre girdiler ve Salar ve karde~lerini ele geçirerek vah~i ~ekilde katlettiler. Bu olay ~ah ai-lesi ile Kaçar A~ireti'nin en büyük kolu aras~nda bir kan davasm~n ba~la-mas~na neden olmu~tur. Salar ~syan~'m bast~rarak merkezi otoritenin sa~lanmas~~ yolunda önemli bir engeli a~an Sultan Murat Mirzâ ise elde etti~i ba~ar~n~n kar~~l~~~~ olarak Horasan valili~ine tayin edildi33.
Bbi ~syanlar~~
19. yüzy~l~n ortas~nda ~ran Bâbilik hareketinin neden oldu~u bir dizi isyan hareketiyle sars~lm~~t~r. Onikinci ~mamla (~mam Mehdi veya gizli imam) sadece kendisinin ileti~imde oldu~unu iddia eden Bâbildc ha-
' Y~lmaz Karadeniz, Kaçar Hanedan~~ (1795-1925), (Yaynnlanmam~s Doktora Tezi), Malatya 2004, s. 180.
" Sykes, a.g.e., s. 340-341. 33 Markham, a.g.e., s. 492-493.
reketinin kurucusu Sgyid Ali Muhammed ~irdzi (1819-1850) (Bdb) 1844'ten sonra görü~lerini yaymaya ba~lam~~t~r. Bâb, görü~lerini k~sa bir süre ön-ce liderleri Seyyid Kâz~m Re~ti'yi yitiren ve yeni bir lider aray~~~nda olan ~eyhi Medresesi'ne kanalize etmeye ba~lad~". K~sa sürede geni~~ bir taraftar kitlesine ula~an bu hareketin ~slam inancma ters dü~en fikir ve hareketleri gerek ~ran halk~ndan gerekse ulemâdan büyük tepki gör-meye ba~lay~nca Seyyid Ali Muhammed, ~iraz'da tutuklanarak ~sfa-han'da ikamete mecbur tutuldu35.
Ekim 1847'de Bâhilik ve ~eyhi Medresesi'ne kar~~tl~~~yla bilinen Mol-la Muhammed Tâki-y~~ Beragani ad~ndaki bir din adam~~ genç bir ~eyhi müridi taraf~ndan öldürülünce Babilere kar~~~ devlet güç kullanmaya ba~-lad~36. Nisan 1848'de Tebriz'de mahkemeye ç~kar~lan Bâb, kendisini Mehdi ilan edince ~ranli din adamlar~n~n öfkesi ve buna paralel olarak Bâbilere kar~~~ ~iddet kullan~m~~ artt~. Buna kar~~l~k Haziran 1848'de Ho-rasan'daki Bede~t ad~ndaki küçük bir köyde binlerce Bâbl topland~. Bu olaydan sonra Bâbiler kendilerini ~slâm'dan ayr~~ olarak görmeye ba~la-m~~lard~r. ~lk büyük Bâbi isyan~~ Mazenderan'da bulunan ~eyh Tabersi'de (~eyhi Medresesi) Molla Hüsgin Bo~ruyi ve Molla Muhammed Beffi~ru~i öncülü-~ünde ba~lam~~~ ve Ekim 1848-May~s 1849 aras~nda toplam sekiz ay sür-mü~tür. ~syan~n sonucunda Bâhilerin üçte biri öldürülmü~tür37. Bu isya-n~~ daha sonra ./V9riz (May~s-Haziran 1850) se Zencan ~syanlar~" (May~s 1850-Ocak 1851) izlemi~tir39. Sonuçta ülkenin dört bir yan~nda bu isyan-lara kar~~an binlerce Bâbi yakalanarak öldürülmü~~ ve birço~u da tutuk-lanarak hapse at~lm~~t~r. Bâbller bu olaylar~n sorumlusu olarak gördükle-ri Mirzâ Tâki Hân'~~ öldürmek istedilerse de Sadrazam gerekli tedbirlegördükle-ri alarak suikastç~lan yakalam~~~ ve onlar~~ idam ettirmi~tir40. Bâb'~n 9 Tem-muz 1850'de Tebriz'de idam edilmesinden yakla~~k bir buçuk y~l sonra
34 Moojan Momen, "The Sncial Basis of the Babi Upheavals in Iran (1848-53): A Prelimi-nary Analysis", Inkrnahonal jounu~l of Middle East Studies, Vol. 15, No. 2 (May, 1983), s. 157.
' Yasin ~pek, Iran'da Kayar Türk Hanedankh: Bdbilik ve Bahailik, Ekim yay~nlar~, ~stanbul 2010, s. 85-86.
36 Siyamak Zabihi-Moghaddam, "The Babi-State Conflict at Shaykh Tabarsi", Iranian Shr-die,s, Vol. 35, No. 1/3 (Winter - Summer, 2002), s. 89.
Moghaddam, a.g.m., s.89.
"Ayr~nt~l~~ bilgi için baltumz: John Walbridge, "The Babi Uprising in Zanjan: Causes and Issues", Iranian Studies, Vol. 29, No. 3/4 (Summer - Autumn, 1996), ss. 339-362.
M~RZA TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORIVILARI 161
15 A~ustos 1852'de Hac~~ Süleyman Han'~n k~~k~rtmas~yla Nas~reddin ~ah'a da ba~ar~s~z bir suikast giri~iminde bulunmu~lard~r41.
Seyyid Ali Muhammed'in Tebriz'de öldürülmesinin ard~ndan Mirza Yahya (Subhi Ezel) ve Mirza Hüseyin Ali (Bahaullah) aras~nda li-derlik mücadelesi ba~lad~. ~ki karde~in çeki~mesi neticesinde Iran'da kan~~kliklar ç~kmaya ba~lad~. Bahaullah ve Subhi Ezel'in Babla ayn~~ so-na u~ramas~ndan çekinen ~ngiltere ve Rusya, Nas~reddin ~ah'a bask~~ yaparak bu iki karde~in ve yanda~lann~n Ba~dat'a gönderilmelerini sa~lad~lar. Bu ~ah~slar Ba~dat'ta on y~l kald~ktan sonra halk~n ~ikayeti üzerine ve ~ran'~n talebiyle önce Istanbul'a daha sonra Edirne'ye ve en sonunda da Filistin'in Akka ~ehrine nakledildiler42.
Ulemân~n Kontrol Alt~na Al~nmas~~
~ran modernle~me sürecinde en önemli konulardan biri ~üphesiz Ulemamn bu sürece kar~~~ tavr~~ olmu~tur. Osmanl~~ Devleti'nde de gö-rüldü~ü üzere halk üzerinde önemli bir etkiye sahip olan din adamla-nndan baz~lar~~ yap~lan yeniliklerin önündeki en önemli engellerden biri haline gelebilmekteydi. Bu durum Iran'da kendisini daha fazla his-settirmekteydi. Çünkü ~iilik mezhebinde, Sünnilik'ten farkl~~ olarak, din adamlann~n yasal statüleri ve bundan kaynaklanan sosyal-dini güce sa-hip olduklanndan devlet ve halk üzerindeki etkileri daha fazlayd~.
Emir Kebir yapmak istedi~i ~slahatlar~~ gerçekle~tirmek için `~sla-hadara kar~~~ olan' Ulemâya kar~~~ iki a~amal~~ bir politika izledi: 1-
40 Sykes, a.g.e., s. 344.
4' Suikast giri~imi The Newyork Times'~n 22 Ekim 1852 tarihli say~s~nda ~u ~ekilde
anlat~lmak-tad~r: ~ah az~lantrken dört ki~i bir talepte bulunma bahanesiyle ~ah'a yakla~t~~ ancak ~ah onlar~n bu iste~ini reddetti. Bu-nun üzerine ikisi at~m~z 9erlerintlen tutarak ~ah'~n ahnz durdurdular. Di~er ikisi de ate~~ etmeye ba~lad~. Ate~~ s~ras~nda mer-milerden biri ~ah'~n ~tyluk kemi~ine di~eri de a~~z bölgesine isabet etti Bu süre içinde ~ah'~n korumalar~~ yeti~ti ve suikast-çilerden ikisi ölü di~er ikisi de canl~~ ele geçirildi Suikastçiler liderlerinin (13db) intikam:n~~ almak istediklerini itiraf ettiler. The Newyork Times, Persia, 22 October 1852, s. 6; The Newyork Times, The Attempted Regkide in Persia, 8 November 1852, s. 6, Daha sonra yap~lan tahkikadarda suikast~n Babilerin liderlerin-den Han Süleyman Han'm lu~lurtt~g~~ tespit edildi. Bunun üzerine yakalanan Hac~~ Süleyman Han yakaland~~ ve vücudunun çe~itli yerleri b~çakla delinerek içinde yanan mumlar yerle~tirildi. Bu
~ekilde olarak çar~~da ibret-i 'Mem sergilendi. Bunun d~~~nda yine suikastle ilgili olarak "Bâb'~n
Vekili" olarak bilinen Kurret'ul-Ayn" da tutukland~~ ve idam edildi. The Newyork Times, Persia, 28 October 1852, s. 6, Momen, ayn~~ yer.
42 ~pek, a.g.e., s.85-86.
Ulemâmn gücünü azaltmak, 2- onlan siyasi i~lerden uzakla~t~rmak43. Daha önce de de~inildi~i üzere Türkiye'de bulundu~u dönemde Os-manh Devleti'nin yapt~~~~ ~slahatlan yak~ndan gören Emir Kebir'i en çok etkileyen husus Ulemân~n gücünün lunlmas~~ ve devlet üzerindeki etkilerinin zay~flat~lmas~~ olmu~tur. Nitekim 1849 y~l~nda ~ngiltere'nin Tebriz Konsolosuna; Osmanl~~ Hükümetinin gücünü yeniden kazanmaya ba~lamas~-n~n Ulemâba~lamas~-n~n gücünün k-~r~lmas~ndan sonra oldu~unu söylemi~tir. ~ngiliz Konsolo-su da gönderdi~i raporda; Emir Kebir'in de ayn~~ yolu tak~p etmek istedi~ini yaz-m~~t~r".
Ulemân~n gücünü k~rmak için öncelikle halk üzerinde ciddi bir nü-fuza sahip olan ve bundan dolay~~ s~k s~k siyasete kan~an büyük mescit-lerin imamlanna (~mam-~~ Cuma) Ne ,s9~hülislamlara kar~~~ kararh bir mücade-le ba~latm~~~ ve onlann yetkimücade-lerini tammam~~t~r. Di~er yandan ~slahada-ra kar~~~ gelmeyenlere ise yak~n durmu~~ ve onla~slahada-ra destek olmu~tur45.
Emir Kebir'i bu dönemde en çok u~ra~t~ran din adam~~ hiç ku~kusuz Tahran'daki Mescid-i ~ah'~n ~mam! Mfrd Ebu'l Kas~m olmu~tur. Ebu'l Kas~m ~ ran'daki Ulemân~n devlet üzerinde ula~t~~~~ gücü göstermesi aç~s~ndan önemli bir örnektir. Mescid-i ~ah'ta adeta kendine ait askeri bir karar-gâh kurmu~, kendi ad~na sava~malan için birçok h~rs~z ve e~kiyaya dahi burada bar~nma imkan~~ sa~lam~~t~r. Önceki sadrazam Hac~~ Mirzâ Aga-si'den gördü~ü ilgiyle de Tahran'daki nüfuzunu bir hayli art~rm~~ur. Ancak ayn~~ ilgiyi Emir Kebir'den göremeyince ona kar~~~ cephe alm~~t~r. 1849'ta Azerbaycan Ordusu'na ba~h baz~~ birlikler Emir Kebir'in istifa et-mesi için isyan ettilderinde Ebu'l Kas~m, tüccarlara dükkânlann~~ kapat-malan ve isyanalara kaulkapat-malan yönünde bir fetva yarnlam~~t~r46.
Emir Kebir'e kar~~~ gücünü art~rmak için yabanc~~ devletlerle de i~-birli~i yapan Ebu'l Kas~m özellikle ~ngiltere'nin Tahran büyükelçisi ile yak~n ili~kiler kurmu~~ hatta dönemin ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ Pal-
43 Ademiyet, a.g.e., s. 423.
44 ~eritim, a.g.e., s. 502; Ademiyet, a.g.e., s. 424.
43 Hasan Murselvend, "Gurub-1 Emir", Kitaphane-i Esnad, Bahar 1370, ~omara 1, s. 50;
Ade-miyet, a.g.e., s. 423.
46 Hamid Algar, Religion and State in Iran 1785-1906: 7he Role of 7he Ulania in the (2,,,ar Period,
MIRZA TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORMLARI 163
merston'a bir mektup ya~arak Emir Kebir'e kar~~~ ho~nutsuzlu~unu be-lirtip ona kar~~~ olan mücadelesinde destek istemi~tir. Bir yandan da Rusya'ya yak~nla~arak Emir Kebir'in bütün dü~manlann~n deste~ini sa~lamaya çal~~m~~t~r. ~ran'daki Rus ç~karlan için Ebu'l Kas~m'~~ kendi yan~na çekmek isteyen Rus Çan da bu yak~nla~man~n bir göstergesi ola-rak ona kendi resminin yer ald~~~~ elmas i~lemeli bir enfiye kutusu gön-dermi~tir47. Ebu'l Kas~m kendisine gönderilen bu hediyeyi kurallann d~~~na ç~karak Nas~reddin ~ah ve Emir Kebir'den saklam~~t~r. Ancak he-diyeden haberdar olan Emir Kebir, kendisine bir adam~n~~ göndererek hediyenin ne anlama geldi~ini sormu~tur. Ebu'l Kas~m bunun üzerine ertesi gün hediyeyi ve Çar'~n mektubunu Emir Kebir'e göndermek zo-runda kalm~~t~r".
Emir Kel*, Ebu'l Kas~m'~n haddini a~mas~, buna ilaveten halk~~ kendisine kar~~~ k~~k~rtmas~~ ve yabanc~~ devletlerle gizli ili~kiler kurmas~~ üzerine ~slahatlann önündeki en önemli engellerden biri olarak gördü-~ü Ulemâya kar~~~ harekete geçmi~tir. ~lk olarak Mollalann devlete ba~-kald~rd~~~~ zamanlarda ad~na Best denilen ve silahl~-silahs~z adamlar~yla birlikte ~ehirlerdeki belli ba~l~~ büyük carnilere toplanarak kendilerini kapatt~klan, merkezi otorite aç~s~ndan sürekli bir tehdit haline gelen gösterileri 1266/1850'de yasaklad~49. Mollalann en önemli silahlanndan biri olan Best'in yasaklanmas~~ onlan oldukça k~zd~rd~. Bunun üzerine yasa~a kar~~~ Tahran ba~ta olmak üzere Tebriz ve ~sfahan gibi çe~itli ~e-hirlerde best hareketleri ba~latt~lar. Bunlardan en önemlileri Tah-ran'da Mirzâ Eb'ul Kas~m tarafindan Mescid-i ~ah'ta ba~lat~lan di~eri ise Tebriz'de Buka-yi ~ahib'ul-Amr'da ba~layan ve k~sa sürede oldukça etki-li halen best hareketleridir. Ancak bütün bu hareketler Emir Kebir ta-raf~ndan sert bir ~ekilde bast~nlm~~t~r50. Emir Kebir, kendisine kar~~~ ba~lat~lan hareketleri bast~rmas~na ra~men, Best gelene~ini tamamen ortadan kald~ramam~~t~r. Özellikle Me~rutiyet hareketleri s~ras~nda Best gelene~i güçlü bir ~ekilde kendisini göstermi~~ ve Me~rutiyet'in ilan edilmesine giden süreci ba~latm~~t~r.
" ~emim, a.g.e., s. 502.
" Ademiyet, a.g.e., s. 424. Ademiyet, a.g.e., s. 433.
Emir Kebir, Best yasa~~n~n yan~s~ra Ulemân~n gücünü azaltmak için onlar~n etkili oldu~u Adalet sistemine de el att~. ~er'i mahkemele-rin üzemahkemele-rinde yumu~ak bir kontrol sa~lad~. Bunun d~~~nda örfi hukukun en yüksek yarg~~ organ~~ olan Divanhane'nin gücünü art~rarak ~er'i mahke-melerde al~nan kararlann Divanhane'de onaylanmas~~ kural~na getirdi". Ayr~ca yarg~~ sistemi içindeki mollalan denetim alt~na alacak çe~itli dü-zenlemeler yapt~. Bu alandaki en önemli çal~~malar~~ rü~vetin yasaklan-mas~~ ve mahkemelerde haks~z kararlar~n verilmesini önlemeye yönelik ald~~~~ tedbirlerdir. Bununla ilgili olarak Vekibti-i ithleik~:yye Gazetesinde ilan edilen ~u kararlar~~ alm~~t~r:
"Mollalar haks~z karar verir ve rü~vet ahrlarsa ondan sonra davahlar haks~zh~a kar~~~ dava açabilirler. Divanhane'nin yarg~çla-n durumu ortaya ç~karmak içiyarg~çla-n ahuyarg~çla-nd-~~ mezburu mahkemeye g-kanrlar ve daha sonra (suçlu oldu~u anla~~ld~ktan sonra) san~uu ve cübbesini" al~rlar. Güvenirli~ini kaybeden ki~i art~k bu meslek-te çal~~amaz"".
Ald~~~~ kararlar~~ s~k~~ bir biçimde uygulayan Emir Kebir, verdi~i hak-s~z bir karardan dolay~~ Molla Abdurrahman Burucerdi'yi Tahran'dan sürmü~tür. Ulemâya kar~~~ ba~latt~~~~ bu mücadele ile kendi dönemi için-de siyasi otoritenin ülke yönetiminiçin-deki gücünü art~rm~~~ ve ~slahatlar için uygun bir ortam sa~lam~~t~r. Ancak tüm bu gayretlere ra~men Ulemâ, Iran siyasetindeki gücünü R~za ~ah dönemi (1925-1941) d~~m-da sürekli muhafaza etmi~tir.
Emir Kel*, Ulemâya kar~~~ ba~latt~~~~ mücadelenin yan~s~ra dini ri-tüellerin baz~larm~~ da de~i~tirmek için çe~itli ad~mlar atm~~t~r. Örne~in Safeviler döneminden kalma bir gelenek olan, Muharrem ay~nda Hz. Hüseyin'in ~ehadeti dolay~s~yla onun ad~na mersiye ve methiyelerin okundu~u, insanlann zencir (zenci zeni) ve kamalarla (gama ze~~~) kendile-rine zarar verdi~i ve ad~na ta'z~.e denilen a~~t yakma merasimlerini es-kimi~~ oldu~u gerekçesiyle yasaklamak istemi~~ ancak bunda ba~ar~l~~ ola-mam~~t~r. ilginç bir ~ekilde birçok ~u din adam~n~n da ~eriata uygun
51 Algar, "Mtrzâ Tki...", s. 963.
52 Günümüzdeki yarg~~ mensuplar~~ için yetkilerinin bir sembolü olan Cübbe gibi o
döne-min yarg~~ mesuplar~~ olan Mollalar için de Sar~k ve Cübbe ayn~~ anlam~~ ifade etmekteydi.
MIRZA TAK~~ HAN (EM~R KEB~R) VE REFORMLARI 165
bulrnad~~~~ bu merasimler Emir Kebir'in ölümünden sonra oldukça po-püler hale gelmi~tir54.
REFORMLARI
Mali Alanda Yap~lan Reformlar
Emir Kebir sadrazam oldu~unda ülkenin mâli durumu oldukça kötü bir durumdayd~. Ülke ekonomisi bir süredir devam etmekte olan isyanlar, önceki sadrazam Hac~~ Mirzâ Agasi ve saray mensuplar~n~n a~~-n israfli tutumu ile yabaa~~-nc~~ devletlere verilea~~-n imtiyazlar a~~-neticesia~~-nde ol-dukça kötüle~mi~ti55. Ülke bütçesi yakla~~k 500 bin sterlin (1 milyon tü-menden az) olup eyaletlerden gönderilmeyen avanz ve di~er vergiler de mali durumun iyice bozulmas~na sebep olmu~tu56. Emir Kebir göre-ve ba~lad~ktan sonra Nas~reddin ~ah'a gönderdi~i bir mektupta (nâme) ülkenin mali durumu hakk~nda ~unlar~~ yazm~~t~r:
Devletin durumu kötüdür. i~yerlerinde i~verenlerin bildir-di~ine göre hiç kimse çal~~mak istememektedir. Ayr~ca duydu~u-ma göre Nizamiye Medresesi'nde ve Serbazhane'de (Ordu) hiçbir i~~ yap~lmamaktad~r. Sebebi malumdur: paras~zl~k57.
Emir Kebir devleti bu durumdan kurtarmak için birçok ki~inin ç~-karma dokunacak ~ekilde sert önlemler alma yoluna gitmi~tir. Bu amaçla ilk i~~ olarak dengeli bir devlet bütçesi olu~turmak ve devlet ge-lirlerinin art~r~lmas~~ ve harcamalar~n azalt~lmas~n~~ sa~lamak amac~yla Mirzâ Yusuf Mustavfi-i Memâlik ba~kanl~~~nda bir bütçe komisyonu kurdurmu~tur. Komisyon harcamalar~~ azaltmak ve yeni kaynaklar bul-mak için baz~~ kararlar alm~~t~r. Bunlar arasmda en dikkat çekeni ~ah'~n harcamalar~n~n k~s~tlanmas~d~r. ~öyle ki; Muhammed ~ah döneminde
Ademiyet, a.g.e., s. 427; Algar, Religion and State..., s. 135. R~za ~ah güvenlik gerekçesi ve Bat~l~~ ülkelerin gözünde ~ran'~n imaj~na zarar verdi~i dü~üncesiyle bu gösterileri yasaklam~~-t~r. Humeyni de bu tür gösteriler haldunda, Bu bir cahilliktir, bu tür ~eyler dine ayk~r~d~r demi~tir. Nite-kim 1994 y~l~nda a~~nya kaçan bir tak~m gösteriler yasaklanm~~ur. Buna ra~men günümüzde hala Iran'da özellikle küçük yerle~im birimlerinde bu tür gösteriler nostaljik bir gelenek ola-rak devam etmektedir; Kamran Scot Aghaie, The Marp,rs Of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in
Mo-dem Iran, University of Washington Press, Seattle and London 2004, s. 52-53. 55 Lorentz, a.g.m., s.90.
'" Karadeniz, a.g.t., s. 185. Ravendi, a.g.e., s. 410-411.
y~ll~k 60000 tümen (veya Toman) olan ~ahin ki~isel bütçesi (pul-i cep), Emir Kebir taraf~ndan 10000-15000 tümen'e dü~ürülmü~tür. Bu daha önce görülmeyen bir ~eydi ve Emir Kebir bunun farkmdayd~. Bu yüz-den Nas~reddin ~ah'a hitaben yazd~~~~ mektupta, Bunu sizin selarnetiniz için yapt~m yoksa tüm para size aittir58 demi~tir.
Bunun d~~~nda, memur maa~lar~n~n yar~ya dü~ürülmesi, devlet hiz-metinde çok az çal~~m~~~ veya hiç çali~mam~~~ olmas~na ra~men devletten emekli maa~~~ alanlar~n maa~lar~n~n azalt~lmas~, eyaletlerden ve a~iret re-islerinden vadesi geçmi~~ alacaklann tahsil edilmesi, gümrük gelirleri-nin merkezi hükümetçe toplanmaya ba~lanmas~, önemli gelir kaynakla-r~ndan biri olan Hazar k~y~lar~nda yap~lan balikgli~~~ Rusya'n~n tekelin-den ç~kart~p ~ranlilann da pay almas~n~n sa~lamas~, devlete ait toprak-lar~n denetim alt~na al~nmas~~ ve buralardaki gelirlerin art~r~lmas~, met-ruk ve üretim yap~lmayan arazilerin tar~ma uygun hale getirilmesi ve buralarda üretilen ürünlerden vergi ah= kolayla~t~racak bir vergi sisteminin kurulmas~, özetle devlet gelirlerinin art~r~lmas~~ için üretimin art~r~lmas~n~~ sa~lam~~t~r. Ayr~ca Tahran'da Bâzâr-~~ Emir diye bilinin yeni bir çar~~n~n kurulmas~, birçok yerde devlet himayesinde finn, semaver, seramik, iplik, çuha, ipek ve ~eker üretimi yapan fabrikalann kurulma-s~n~~ sa~lam~~t~r59. Baz~~ alanlarda yurtd~~~na uzmanlar göndererek yerli üretimi art~rmaya çal~~m~~t~r. Bunun için ilk olarak ipek dokumac~l~~m-da önemli bir yere sahip olan Ka~an ~ehrinden iki ustay~~ modern tek-nikleri ö~renmeleri için ~stanbul'a göndermi~tir60. Di~er bir grup uz-man~~ ise 1851'de ka~~t üretimi, cam bardak imalat~, demir döküm, ~e-ker rafine, kesme ~e~e-ker, marangozluk ve te~e-kerlek yap~m~~ gibi çe~itli en-düstriyel teknikleri ö~renmek için Moskova ve St. Petersburg'a gönder-mi~tir61. Böylelikle ülkede fiyatlann yükselmesine neden olan baz~~ ithal ürünlerin yerli imkanlarla üretilmesi sa~lanm~~t~r. Ayn~~ y~l al~nan bir kararla ülkedeki alt~n ve gümü~ün yurtd~~~na ç~kar~lmas~~ yasaklanm~~-t~r. Emir Kebir Huzistan'a, Basra Körfezi'ne olan yalunl~~~ndan dolay~~ büyük önem vermi~, ~eker pancar' üretimi için buraya yat~r~mlar yap-
58 Balthash, a.g.m., s. 151.
58 Algar, "Mirza s. 961-962.
6° K~l~ç, a.g.t., s. 28,29.
M~RZA TAK~~ HAN (EMIR KER~R) VE REFORMLARI 167
m~~~ ve Kerha Nehri üzerine Nas~ri Baraj~'mn yap~lmas~n~~ sa~lam~~t~r. Bu dönemde ayr~ca Tahran ve Urrniye yalunlarmda Amerikan Pamu-~u kalitesinde pamuk üretimi yap~lmaya ba~lanm~~t~r62.
Askeri Alanda Yap~lan Reformlar
Daha önce de de~inildi~i üzere Emir Kebir veliaht ~ehzade Abbas Mirzâ'n~n idaresindeki Tebriz'de bulunan Azerbaycan Ordusu'nda as-keri yana ve sekreterlik görevlerinde bulunmu~tu. Bu görevlerdeyken ~ ngiliz ve Frans~z askeri uzmanlannm orduda yapt~~~~ ~slahadan yak~n-dan görme firsat buldu. Göreve geldikten sonra yapaca~~~ reformlar için askeri alanda güçlü bir yap~n~n kurulmas~~ gerekti~inin fark~nda olarak hali haz~rda düzensiz ve da~~n~k olan ~ran ordusunun modernizasyo-nuna büyük önem vermi~tir. Böylece hem yabanc~~ ülkelerin ~ran üze-rindeki etkilerini azaltabilmek hem de güçlü bir merkezi otorite kur-mak amac~yla ordunun modernize edilerek bat~~ standartlar~na kavu~tu-rulmas~~ sa~lanm~~~ olacakt~.
Ordudaki modernizasyon için yapt~~~~ en önemli i~~ ku~kusuz Dârül-Füntin'un aglmas~d~r. Bu konu hakk~nda ilerleyen sayfalarda ayr~nt~l~~ bilgiler verilmi~tir. Bunun yan~s~ra orduda görev yapan asker ve memurlara yeterli miktarda maa~~ ve ödenek verilmesi, silah fabrika-s~n~n (Gurhane) aç~lmas~, askerler için özel üniformalar haz~rlanmas~~ ve bunlar~n Iran'da üretilmesi amac~yla yerel atölyelerin kurulmas~, asker-lerin ahlaki aç~dan iyi yeti~firilmeleri ve halk~n malina yönelik tecavüz ve suistimallerin önlenmesi, ordunun Avrupai tarzda s~n~flara ayr~lma-s~, askeri konularda yeni kitaplann yay~nlanmaayr~lma-s~, Tahran'da bir topha-nenin aç~lmas~, payitaht ve vilayetlerdeld stratejik noktalara istihkâm, askeri karakol ve lu~lalann yap~lmas~~ gibi önemli yenilikler yapm~~t~r". Emir Kebir, Abbas Mirzâ döneminde Osmanl~~ Devleti'ndeld Ni-zâm-~~ Cedid ordusuna benzer ~ekilde olu~turulan Nizam birliklerini ye-niden organize etti. Orduyu toplam 16 alaya ay~rd~. Bunlardan birisi, içindeki Rus asker kaçaldanyla birlikte sadece H~ristiyanlardan olu~-maktayd~. Bu dönemde olu~turan disiplinli asker say~s~~ kaynaldarda tam net olmamakla birlikte göre 100 bin piyade, 30 bin atl~~ ve bunlara
62 Algar, "Mirza s. 962.
ilaveten bir miktar topçu birlikleriyle beraber yakla~~k 140-150 bin ara-s~ndaych64. Emir Kehir Rus, ~ngiliz ve Frans~zlara güvenmedi~inden dolay~~ ~slahatlar için 1848-1849 y~llar~nda Italyan devrimcilerine kar~~~ kazan~lan Sardinya Z~On'nden etkilendi~i Avusturya'ya yöneldi. Ancak as-keri reformlar için haz~rlanan ilk Avusturya heyeti henüz Tahran'a do~ru yola glcm~~ken ~ran'daki siyasi hava Emir Kehir aleyhine dön-meye ba~lad~~ ve Emir Kehir görevden ayr~ld~. Buna ra~men, Heyet üyeleri 1852 ba~lar~nda ~ran'a gelerek görevlerine ba~larn~~lard~r66.
Bu dönemde ayr~ca, Abbas Mirza taraf~ndan olu~turulmu~~ olan D~-~i~leri Bakanl~~~~ daha düzenli hale getirilerek ~stanbul, Petersburg ve Londra'da ilk daimi elçilikler kurulmu~tur. Bu ~ekilde, Avrupa ve Os-manh Devleti ile geli~en siyasi ve diplomatik ili~kiler çerçevesinde, kül-türel etkile~im daha ileri boyutlara ula~m~~t~!" Öte yandan Rusya ve Ingiltere'ye kar~~~ bir denge unsuru olmas~~ amac~yla Amerika Birle~ik Devletleri ile bir dostluk antla~mas~~ imzalanm~~~ ve böylece ticari ve siya-si ili~kilerin ba~lamas~~ hedeflenmi~tir. Ancak Emir Kebir'in ölümünden sonra bu antla~ma uygulanamam~~, yerine daha dar kapsaml~~ 1856 Iran-Amerika Antla~mas~~ imzalanm~~t~r67.
~lk Üniversite: Ddriil-Fiingn.
Emir Kebir'in gerçekle~tirdi~i reformlardan belki de en önemlisi ~ran'da bat~~ tarz~~ ilk politeknik yüksekö~retim kurumu olan
Ddriil-Fü-ntin'un aplmas~d~r. Kurumun resmi aç~l~~~ tarihi 28 Aral~k 1851'dir.
Po-zitif bilimlerin okutuldu~u bu kurumun öncelildi amac~~ ordunun mo-dernizasyonu kapsam~nda bat~~ tarz~nda e~itim alm~~~ askeri personel ye-ti~tirmektir68. Böylece hem yap~lan reformlar~n tamamlanmas~~ ve hem de merkezi otoritenin tesisi mümkün olacak ve Iran kendi topraklar~n~~ korumaya daha haz~r hale gelecektir. Kurumun di~er bir amac~~ ~~ ran
64 Lorentz, a.g.m., s. 94.
" Stephanie Cronin,"Building A Netv Army: Military Reform in Qajar Iran", WarandPa-ii,Qgjar Persia, (Eclited t~y Rawne Fannas~fannaian), Taylor & Francis e-Library, London-Newyork 2008, s. 61
66 K~l~ç, s. 30.
67 Karadeniz, ag.i, s. 180-181.
" Monika Gronke, Iran: A Share History (Translated from German by Steven Rendall), Mar-kus Wiener Publishers, Princeton 2008, s. 103.
M~RZA. TAK~~ HAN (EMiR KEB~R) VE REFORMLAR~~ 169
gençli~ine disiplinli bir e~itim vererek onlar~~ askeri, bilimsel ve bürok-ratik alanlardaki görevlere haz~rlamakt~69.
Okulun binas~~ Feth Ali ~ah döneminde ingiltere'ye tahsil için gön-derilen Mirzd R~za Mühendis tarafindan 1266/1850'de bir y~l gibi k~sa bir sürede yap~ld~. Emir Kebir ertesi y~l aç~lan okul için Avusturyal~~ hocalar istihdam etti. Bu tercih daha önce de de~inildi~i üzere y~llard~r ~ran'~n içi~lerine kan~an ~ngiltere ve Rusya'ya kar~~~ olumsuz tutumunun bir göstergesiydi. Bunlar aras~nda Mühendis Captitain Zattie, Carnota ve Ecza-at~k alan~nda ünlü Dr. jacob Eduard Polak bulunmaktayd~. Okul ba~lang~ç-ta yedi bölüm olarak kuruldu: »ade, süvari, tophane, mühendislik, eczac~hk, t~p ve cerrahi Ne madencilik. ilerleyen y~llarda bu bölümlere ilaveten tarih, cogra_ba, tabiat, matematik Ne Frans~zca bölümleri aç~ld~. Her bölümde yabanc~~ hoca-lann yan~~ s~ra daha önce e~itim amac~yla Avrupa'ya gönderilen ö~ren-ciler de görev yapmaktayd~". Okulun müfredat~nda ise piyade ve atl~~ birlikler için taktik e~itimi, topçu s~n~fin~n e~itimi, mühendislik, ma-dencilik, t~p, eczac~lik, kimya, jeoloji, Frans~zca, ~ngilizce, Rusça, resim ve müzik dersleri yer almaktayd171. Okulda 100 ö~renci yat~l~~ olarak kalmaktayd~. Okul bünyesinde bir matbaa da aç~ld~~ ve burada Avru-pa'da yay~nlanan kitaplann Farsça tercümesi, ders kitaptan ve Farsça yaz~lan di~er kitaplar bas~ld~. Aç~l~~~ndan sonraki ilk k~rk y~lda okuldan toplam 1100 ö~renci mezun olmu~tur72. 1858'te okulun mezunlanndan 42'si daha ileri teknikleri ö~renmeleri amac~yla Avrupa'ya gönderilmi~-tir. Dârü'l-Fünün bünyesindeki ilk k~z okulu ise 1865'te aç~lm~~t~r73.
Dârü'l-Fünün'da okuyan ö~renciler ilerleyen y~llarda hem ~ran e~i-tim sistemine katk~da bulundular hem de çe~itli devlet dairelerinde önemli görevlere geldiler. Mezunlann birço~u Sa~l~k Bakanl~~~, Posta ve Telgraf Bakanl~~~~ gibi kurumlarda görev ald~lar. Bir k~sm~~ ise ~sfahan ve Tebriz'deki askeri okullarda çal~~mak üzere görevlendirildiler74.0s-
69 Maryam Ekhtiar, "Nasir al-Din Shah and the Dar al-Funun: The Evolution of an 1ns-titution", Iranian Studies, Volume 34, Numbers 1-4, 2001, s. 153.
7" ~emim, s. 149.
7' Reza Arashteh,"Growth of Modern Education in Iran", Comparative F,ducation Review, Vol. 3, No. 3 (Feb., 1960), s. 34; ~emim, a.g.e., s. 149.
72 L.P. Elwell-Sutton, Modem Iran, George Routledge & Sons, Ltd, London 1941, s. 62-63. " Gene R. Garthwaite, The Pernans, Blackwell Publishing, UK 2005, s. 199.
manli Devleti'nde aç~lan Dârü'l-Fünün'a benzer ~ekilde, ~ran'da aç~lan ve ~ran e~itimin sisteminin en eski yüksekö~retim kurumu olan Dârül-Fünün'un ad~~ 1934 y~l~nda Tahran Üniversitesi olarak de~i~tirilmi~tir".
Sa~l~k Alan~nda Yap~lan Reformlar
Emir Kebir göreve ba~lad~ktan sonra halk sa~l~~~~ konusunda çe~it-li uygulamalar ba~latm~~t~r. Bunlardan birisi çiçek hastal~~~na kar~~~ al~-nan tedbirlerdir. Dârül-Fünün'da görev yapan t~p doktoru Dr. Jacob Eduard Polak (1818-1891) bu konuyla ilgili ~unlar~~ yazm~~t~r:
Emir Kebir halk~n sa~hk sorunlar~yla ilgili oldu~u gibi çiçek hastal~~~n~n önlenmesi için a~~~ yap~lmas~~ ve halk~n bilinçlendiril-mesi için vilayetlere uzmanlar gönderdi. Ayr~ca çiçek hastal~~~~ ile ilgili bilimsel çal~~malar~n Farsçaya tercüme edilmesi için emir verdi. O dönemde Tahran'daki çocuklar~n ço~una çiçek hastal~~~-na kar~~~ a~~~ yapt~rd~. Ancak ne yaz~k ki onun ölümünden sonra onun ba~latt~~~~ sa~hk reformlar~~ ask~ya al~nch76.
Emir Kebir, çiçek hastal~~~na kar~~~ ba~latt~~~~ mücadelede hallun ka-t~l~m~~ konusunda zorunluluk ilkesini getirdi ve a~~~ yapt~rmayanlara 5 tü-men para ceza verilmesi karar~~ ald~. Ba~lang~çta halk taraf~ndan zor ka-bul edilse de ilerleyen dönemlerde benimsendi ve Tahran, Re~t, Yezd ve di~er büyük ~ehirlerdeki çoculdarm ço~u bu sayede a~~~ oldular77.
Sa~l~k alan~nda modernle~menin e~itimden geçti~ini bilen Emir Kebir, Dârü'l-Fünün bünyesinde ~ran'~n ilk modern t~p merkezi olan Sa~l~k Alcademisi'nin kurulmas~n~~ sa~lad~. Avrupal~~ bilim adamlann~n gö-rev yapt~~~~ akademinin kurulu~~ amac~~ esasen askeri cerrahi ve hekim-lik alan~nda Avrupa düzeyinde e~itim vermek idiyse de bu akademi sa-yesinde klinik e~itim Dârü'l-Fünün'un en önemli çal~~ma alanlar~ndan
" John H. Lorentz, Historical Dictionary of Iran, Second Edition, The Scarecrow Press, Inc.,
Lanham, Maryland, Toronto, Plymouth, UK 2007, s. 81.
76 Mohammad Hossein Azizi, "A Brief History of Smallpox Eradication in Iran", Archives
of Iranian Medicine, Volume 13, Number 1, January 2010, s. 71; Moham~nad Hossein Azizi,
Far-zaneh Azizi, "Government-Sponsored Iranian Medical Students Abroad (1811-1935)", Iranian
Studies, Volume 43, Number 3, June 2010, s. 350.
77 Amir Arsalan Afichami, "Defending the Guarded Domain:Epidemics and the Emer-gence of an International Sanitary Policy in Iran", Comparative Studies of South Asia, Africa and the Midd-le East, Vol. XIX No. 1 1990, s.124; Azizi, "A Brief History...", s.71.
MIRZA TAK~~ HAN (EMIR KEB~R) VE REFORMLARI 171
biri haline gelmi~tir. Emir Kebir'in ölümünden sonra buras~~ Avrupal tarzda t~p e~itiminin yap~ld~~~, ~ran t~p literatürünün olu~tu~u ve halk sa~l~~~~ alan~nda kurulu~~ amaandan çok daha ileride çal~~malar~n yap~l-d~~~~ bir merkez haline gelmi~tir. Burada çal~~an bilim adamlar~~ t~p ala-n~nda birçok önemli eser yazm~~lard~r. Bunlar aras~nda Iran'da Halk Sa~l~~~~ Bilim Dah'n~n kurucusu olan Alman bilim adam~~ johanne L
Schlim-mer taraf~ndan 1875'te yay~mlanan Termiaologie medko-pharmaceutique et anthro-pologique Français- Persant adl~~ çal~~ma da yer almaktad~r. Emir Kebir Sa~l~k
Akademi'sinin d~~mda t~p ö~rencilerinin yeti~tirilmesi için Tahran'da bir de Devlet Hastahanesi (Merizhdr~e-yi Devleti) yapt~rm~~t~r78.
Sa~l~k alan~nda moderr~le~me yolunda önemli bir ad~m olan
Hekim-lik Diplomas~~ uygulamas~~ da yine Emir Kebir taraf~ndan ba~lat~lan
uygu-lamalardan biridir. Böylece görev yapacak hekinderin belli ~artlar~~ sa~-lamalar~~ amaçlanm~~t~r. Bu konudaki bir di~er husus ise Iran'da mo-dem anlamdaki Sa~l~k Balcanh~f n~n temellerinin bu dönemde at~lm~~~ olmas~d~r".
~lk Resmi Gazete: Miznânse-i Vekâyf-i ittifakiy~~
Iran'da Farsça ilk gazete 1253/1837'de Mfrzd Salih ~irazi tarafindan ç~kar~lm~~t~r. Önceleri isimsiz olarak ç~kan bu gazete daha sonralar~~
Ka-gez-i Ahbar ad~yla ve iki sayfa olarak ç~kar~lm~~t~r. Gazete hükümetten
ha-berler vermesine ra~men resmi bir özellik ta~~nuyordu80. Nitelik olarak Osmanl~~ Tanzimat döneminin resmi gazetesi Takofm-i Vekdyi'ye benzeyen ve ondan yakla~~k 20 y~l sonra ç~kmaya ba~layan ve ~ran'dald ilk resmi gazete olan Razniime-yiitt~lak:ye'nin ilk say~s~~ 5 Rebi'yyül-Sani 1267 (7 ~ubat 1851)'de ç~km~~t~r. Gazetenin ç~kar~lmas~~ tamamen Mirza Tki Han'm tasarrufuyla olmu~tur. Haftal~k olarak ç~kan gazetenin ilk say~-s~n~n birinci sayfas~nda Kaçar Devleti'nin simgesi olan ~ir-i Hur~id, he-men üzerinde ise "Esedullilhul-Gdlib" ibaresi ve bunlar~n iki yan~nda il:
78 Mohanunad Hossein Azizi, "The Historical Backgrounds of the Ministry of Health
Fo-undationin Iran" Archives of Ira~tian Medicine, Volume 10, Number 1, january 2007, s. 119; AfIcha-mi, a.g.m., s. 123.
" Azizi, "The Historical Background...", s. 119.
8° Muhammed- Sadr Ha~eml, Tarih-i Ceraid ve Matbuat-~~ Iran, C.1, Inti~arat-i Kemal, Isfahan
1327, s. 2; Can~ron Michael Amin, `The Statement of Purpose' of an Early Official Gazette in Qajar Iran, 1851", Th~~ Modem Middle East: A Sourcebook for History, Oxford University Press, 2007, s. 99.
a~aç resmi bulunmaktad~r. Gazetenin ba~l~~~~ "Ruznamçe-yi Ahbar-~~ Dar'ül Hilafe-y~~ Tahran"d~r. Onun alt~nda ise Nas~reddin ~ah'm gazetenin ç~kan-l~~~ amaa ile ilgili beyan~~ bulunmaktad~r. Nas~reddin ~ah gazete ile ilgi-li ~unlar~~ yazm~~t~r:
Mübarek ~ehin~ahinin himayesinde ~ran halk~n~n bilgilendi-rilmesi ve dahil i~lerden ve harid olaylardan haberdar etmek, hükümet kararlaruu ve ülkedeki haberleri vs. duyurmak amaay-la devlet bas~mevinde (Dar'ul-tabâi) bas~bp tüm ~ran ~ehirlerine da~~tilacak olan, di~er ülkelerde "gazet" diye bilinen (gazete) ku-rulmu~tur. Böylece ~ran halk~~ her hafta Dar'ül Hilafe-yi Müba-rek'ten (Payitaht) bilgi sahibi olacakt~r. Gazetenin di~er faydas~~ ise daha önce baz~~ s~n~r ~ehirlerinde oldu~u üzere Divan (Bakan-lar Kundu)kararlan için yap~lan yalan yanl~~~ dedikodu(Bakan-lara kar~~~ bundan böyle do~rudan gazete vas~tas~yla bilgilendirme yap~lacak olmas~d~r. Bu sebepten dolay~d~r ki devlet yöneticileri, vilayetle-rin idarecileri, muteberan ve ~ran'm sad~k halk~~ bu gazeteye sa-hip oldu ve 5 Cuma Rebi'ül-Sani ay~~ sene 1267'deki toplant~da al~nan kararla bu i~e ba~land~. Bu i~in idarecileri talep eden her-kese gazeteyi her hafta ula~t~racaldard~r".
Gazetenin müdürü Tezkireci lakab~yle ünlü Hac~~ Mirzel Cabbar Naz~m'ul-Meham'd~r. Tercürnan ve editörü ise Fivard Bergirt (Bercis Sahib)'dir. Ga-zete ikinci say~dan on alt~na say~ya kadar Cuma günleri, o günden son-ra da Per~embe günleri ç~kmaya ba~lam~~t~r. Genelde dört sayfa bas ~l-masum ra~men bazen alt~~ veya sekiz sayfa da bas~ld~~~~ olmu~tur. te Muzaffereddin ~ah dönemine kadar ç~kmaya devam etmi~tir. Gaze-tenin 40 say~s~~ Emir Kebir döneminde ç~km~~t~r. GazeGaze-tenin ismi 472. sa-y~dan itibaren (26 Muharrem 1277/14 A~ustos 1860) Raznâme-i Devlet-i Al~jye-i Iran olarak de~i~tirilmi~tir. Y~ll~k ücreti o zamanki ~ran paras~yla 24 K~ran, tek bir say~s~~ ise 10 ~al~i idi82. Gazetede sadece iç olaylar de-~il, dünyadaki siyasi ve bilimsel olaylar hakk~nda da bilgi vermi~tir. Bunlar aras~nda Mazzini'nin Habsburg hanedanma kar~~~ mücadelesi, Süvey~~ Kanal~' n~n aç~lmas~, Balonun icad~, ~ngiltere'deki nüfus say~m~~ ve Borneo'daki yamyaml~k olaylan vard~r83.
81 Vekrifi-i Itafakis, ~omara 1, 5 Rebi'ül-Skii 1267, s. I.
" Muhammed-Sadr Ha~imi, Tanh-i Caraid ve Martn~at-~~ Iran, C.4, Çab-1 Çaharrum, inti~arat-i
Kemal, Isfahan 1364, s. 330. " Algar, "Mlrzfl s. 960.
MIRZA TAK~~ HAN (EMiR KEB~R) VE REFORIVILARI 17 3
Emir Kebir gazetenin d~~~nda imkanlar elverdi~i ölçüde çe~itli ki-tap ve risalelerin yay~nlanmas~n~~ da sa~lam~~t~r. Bu dönemde yay~nla-nan kitaplar aras~nda, Çend Devre Aralg-~~ Co~rafta-i Ez Iran e Penç Kare-i Alem,
Tek Nak~-~~ Cil~annüma, iki cilt halinde bas~lan Tarih-i Napo!yon, Behram Mirza
Kaçar tarafindan yaz~lan Kitab-~~ Nizam-~~ Nas~ri de yer almaktad~r. Ayr~ca çiçek hastal~~~, a~~lar ve askeri tekniklerle ilgili birçok kitap yine bu dö-nemde yay~nlanm~~t~r". Di~er bir önemli husus ise yay~nlanan bir ge-nelge ile devlet yaz~~malannda süslü ve a~~r bir dil kullan~lmas~~ (divani yaz~) yasaklanm~~~ yerine daha sade ve anla~~l~r olan düzyaz~~ stilinin kul-lan~lmas~~ kural~~ getirilmi~tir85.
Sosyal Alanda Yap~lan Reformlar
Iran'da kanuna dayal~~ ve me~ruti bir yönetimin zaruretine inanan Emir Kebir, Osmanl~~ Tanzimat ruhunun etkisiyle, Iran'da yönetici elit-lerin can ve mal güvenli~ini dile getiren ilk ki~idir. Çünkü bu tür gü-vencesi olan memurlann daha "namuskârane, canla ba~la ve vatanper-verâne" çal~~acaklar~na inanmaktayd188. Sadece yönetici elitlerin de~il toplumsal huzurun tesis edilmesi de Emir Kehir'in en çok önem verdi-~i konulardan biri olmu~tur. ~ehirlerin güvenli~inin sa~lanmas~~ için modern tarzda ilk emniyet te~kilat~~ (Sehrban() ile kurumsal anlamdaki ilk istihbarat te~kilat~~ (Sazman-~~ 114fiye) bu dönemde kurulmu~tur. Aynca Tahran'da asayi~in sa~lanmas~~ için cadde ve sokaklarda karakolhanele-rin kurulmas~n~~ emretmi~tir87. Emniyet ve istihbarat te~kilatlanmn güç-lendirilmesi sayesinde ülkedeki suç oranlannda ciddi anlamda azalma olmu~tur. Bürokrasi ve adli alandaki disiplini güçlendirmi~tir. Adalet te~kilat~n~n daha iyi çal~~mas~~ ve adil yarg~lamalar için yeni kurallar ge-tirmi~~ ve bunlar~n uygulanmas~na özen göstermi~tir. Hatta bunu sa~la-mak için Velcayi-i itt~falciye gazetesini etkin bir ~ekilde kullanm~~~ ve al~nan kararlan bu gazetede yay~nlam~~t~r. Din adamlanmn da dahil oldu~u devlet görevlilerinin uyaca~~~ kurallan ve cezalann~~ bu gazete vas~tas~y-la topluma bildirmi~tir88.
84 ~emim, s. 150.
85 Vahid Rashidvash, "History of Iran: The Circumstances of Signing Golestan and Turkmanchy Treaties and its Contents", International R~view of Social Sciences and Humanities Vol. 3, No. 1, 2012, s. 248.
86 Metin, a.g.t., s. 111.
07 Rezita Miri, "Nizamiye Der Devran-1 Kaçar", Tarih-i Muasw, Somara 30, 1383, s. 341. 88 Ravendi, a.g.e., s. 411
Erzurum Konferans~~ için Türkiye'de bulundu~u s~rada yabanc~~ devletlerin gayrimüslim az~nl~klan koruma bahanesiyle ülkenin iç i ~le-rine kar~~t~klar~n~~ gören Emir Kebir, ileride ~ran'a yönelik böyle bir müdahaleyi önlemek için ülkedeki gayrimüslimlere yönelik bir tak~m aç~l~mlar yapm~~t~r. Nitekim Iran'da Asuriler, Ermeniler ve Zerdü~tler gibi çe~itli gayrimüslim unsurlar bulunmaktayd~. Bunun için ilk olarak gayrimüslim din adamlar~n~~ vergilerden muaf tutmu~~ ve Azerbaycan bölgesindeki H~ristiyan okullara çe~itli malzeme deste~i sa~lam~~t~r. Ço-~unlu~u Yezd ~ehrinde bulunan Zerdü~tlerle yak~n ili~ki kurmu~~ ve va-lilere gönderdi~i emirlerle Zerdü~tlere yönelik her türlü keyfi uygula-malardan uzak durmalan bildirilmi~tir. Bunlar~n yan~~ s~ra Irak-~~ Acem'de bulunan ~u~tar (~imdiki ad~~ ~u~)'ta ya~ayan Sabillerin" zorla ~slâm'a döndürülmeleri yasaklanm~~t~r".
EMIR KEB~R'~N AZL~~ VE ÖLDÜRÜLMES~~
Emir Kebir'in ~ran'~n modernle~mesi ad~na yapt~~~~ yenilikler ~ran üzerinde ç~kar mücadelesine giren ~ngiltere ve Rusya gibi devletleri ra-hats~z etmi~tir. Bu durumu ortadan kald~rmak için iki devlet birlikte hareket etmi~~ ve ba~ta Nas~reddin ~ah'~n annesi Mehd-i Ulya olmak üzere, devletin ileri gelenlerini Emir Kebir aleyhine lu~lurtm~~lard~r. Saraydaki otoritesi sars~lan Mehd-i Ulya ve di~er devlet adamlan Emir Kebir'in Rusya lehine hareket etti~i yönünde yanl~~~ bilgilerle ~ah'~n Emir Kebir'e kar~~~ tavr~n~~ de~i~tirmesini sa~lam~~lard~r91. Bunlar~n ne-ticesinde onu görevden almaya karar veren Nas~reddin ~ah askerlerin Emir Kebir'e olan ba~l~l~~~n~~ bildi~i için görevden almadan önce kendi-sini koruyan askerlerin say~s~n~~ art~rm~~t~r. 19 Muharrem 1267/11 Ka-s~m 1851'de Emir Kebir'i Sadrazaml~k görevinden alm~~, ancak Ordu Komutanl~~~~ görevine dokunmam~~t~r92. ~ah, ertesi gün bir elçiyle gö-revden al~nmas~n~n gerekçelerini bildiriden bir mektubu Emir Kebir'e göndermi~tir. ~ah mektupta ~unlan yazm~~t~r:
89
SabAillik veya Mandeizm diye de bilinen bu dinin mensuplar~~ Hz. Adem, Hz. Nuh, ve Hz. Yahya'ya inanmakLa birlikte daha sonra gelen peygamberlere inanmanu~lard~r. Kendile-rine Mandeiyye ve Na~uriyye olarak isimlendirmi~lerdir. Hz. Yahya'y~~ en büyük peygamber olarak kabul etmi~lerdir. Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz: Kurt Rudolph, Manda~ism, Brill, Leiden 1978.
Algar, "Mirzâ s. 963. 91 Ademiyet, ag.e., s. 682. 92 Sykes, a.g.e., s. 345.
MIRZA TAK~~ HAN (EMIR KEBIR) VE REFORMLAR~~ 175
Sadrazamhk i~i çok fazla zahmet gerektirdi~i ve bunlar sizi ziyadesiyle yordu~u için sizi bu i~ten muaf tutuyoruz. (Ancak) Or-du komutanh~~~ görevinize tam bir güven içinde devam ediniz. (Size) bir k~l~ç kabzas~~ ve tüm ordu üzerindeki yetkilerinizin ala- meti olarak bir ni~ane gönderdik".
Ancak Emir Kebir'in görevden al~nmas~~ ba~ta ~ah'm annesi Mehd-i Ulya olmak üzere Kebir'in dü~manlanm tatmin etmemi~tir. Onlara gö-re Emir Kebir yak~n bir gelecekte daha da güçlenegö-rek dönebilir ve hat-ta kendisini ~ah ilan edebilirdi. Bu yüzden ondan hat-tamamen kurtulmak amac~yla Emir Kebir'in güçlenerek geri dönece~i ve kendisini tahttan indirece~i yönünde ~ah'~~ ikna ettiler. Emir Kebir için art~k kaç~n~lmaz son gelmi~ti. Önce Kas~m 1851'de tutuklamp memleketi Ka~an'a gön-derildi. 17 Rebi'yyül-Evvel 1268/10 Ocak 1852'de de Ka~an'da bir Fin hamam~nda Nas~reddin ~ah taraf~ndan gönderilen Ferra~ba~~" ve adamlar~~ tarafindan öldürülmü~tür95. Ferra~ba~~, Emir Kebir'e kar~s~n-dan (Melekzâde Han~m) haber getirdi~ini, ~ah'~n kendisini affetti~ini ve güvenli bir ~ekilde Kerbela'ya gidip emeldili~ini geçirmesine izin verdi~ini söyleyerek yan~na yakla~t~. Çok sevdi~i e~inden haber alma-n~n verdi~i mutluluk Emir Kebir'in hayat~na malolacak hatay~~ yapmas~-na sebep oldu. Mutlu bir ~ekilde banyosuyapmas~-na devam eden Emir Kebir'in üzerine Ferrahba~~~ ve adamlan sald~rarak onu öldürdüler96.
Birçok ki~iye göre Emir Kebir'in öldürülmesi ~ran'~n modernle~-mesi aç~s~ndan oldukça talihsiz bir olay olup ondan sonra ~ran'~n mo-dernle~me rüzgân siyaha dönmü~tür. Hatta Abbas Han Ademiyet'e gö-re Emir Kebir'in öldürülmesi Kaçar Hanedan~'n~n en büyük ihaneti-dir97 ve baz~lar~na göre ise Emir Kebir ~ehit edilmi~tir". Ancak bu ~eha-
93 Muhammad Reza Celali, Zikrullah Mohammadi, Milad Reyazipor, "Macera-y~~ Katl-i Emir Kebir", Mecelle-i ~omara 4, 1387, s. 112-113; Abbas Amanat, "The Downfall of Mirzâ Taqi Khan Amir Kabir and the Problem of Ministerial Authority in Qajar Iran", International
Jour-nal ofMiddk East Siudies, Vol. 23, No. 4 (Nov., 1991), s. 577.
"4 Ba~çavu~~ düzeyinde askeri bir görevli.
95 Abbas Kad~yani, Ferheng-i Cebnia-y~~ Tarih-i Iran, inti~arat-~~ Arun, C.1, Tahran 1387, s. 140; Jalali, Muhammecli ve Riyazipor, "Macera-y~~ Katl-i Emir Kebir...", s. 113, Markham, a.g.e., s. 496.
"6 Markham, a.g.e., s. 498; Sykes, a.g.e., s. 346. Ravendi, a.g.e., s. 412
98 Gahraman Mirzâ Ayn'üs-Saltana, Rozname-i Hattrat-1 Ayn'fis-Saltana, C. 2, inti~arat-~~ Asatir, Tahran 1995, s. 1386.
det yenile~me hareketlerini oldukça olumsuz etkilese de ilerleyen dö-nemkrdeki yenilik hareketlerine ilham kayna~~~ olmu~turg9
SONUÇ
~ran'daki yakm dönem modernle~me hareketleri 19. yüzy~l~n ilk yar~s~nda Feth Ali ~ah'm o~lu Abbas Mirzâ ile ba~lam~~~ ve onu sadrazam Ebu'l Kas~m Kâim-i Makam takip etmi~tir. Her ikisi de di~er alanlarla birlikte daha çok askeri alana yo~unla~m~~~ ve bu alanda ciddi yenililder yapm~~lard~r. Ancak, daha geni~~ bir alanda ve köklü ~slahat hareketleri Nas~reddin ~ah'm ilk sadrazam~~ ve hocas~~ Emir Kebir'in 1848-1851 ara-s~ndaki sadrazaml~~~~ s~ras~nda yap~lm~~t~r. Bu dönemde ba~layan yeni-ilk hareketleri askeri alan~n yan~~ s~ra, mali, bürokratik, e~itim, sosyal, adli, dini, sanayile~me, gazete ç~kar~lmas~~ ve tercüme faaliyetleri gibi ge-ni~~ bir alana yay~lm~~t~r. Ça~~na göre oldukça ileri görü~lü bir devlet adam~~ olan Emir Kebir'in amac~~ ülkesini yabana etkilerden uzak, ken-di ayaklar~~ üzerinde durabilen ve her alanda geli~mi~~ bir devlet haline getirmekti. Bu amaçla üç y~l gibi k~sa bir sürede yap~labilecelderin ço-~unu gerçekle~tirdi. Ancak onun bu azmi, Iran'da ç~karlar~~ bulunan ~n-giltere ve Rusya gibi devletleri tela~land~rd~. Emir Kebir'in görevde kal-mas~= kendi ç~karlar~n~~ ortadan kald~raca~~n~~ fark ettikleri için ona kar~~~ bir tak~m planlar yapmaya ba~lad~lar. Ayn~~ ~ekilde Nas~reddin ~ah ve özellilde annesi Mehd-i Ulya, Emir Kebir'in elde etti~i güçle ileride ~ah bile olaca~~~ endi~esine kap~ld~lar. Bütün bu endi~eler, Emir Ke-bir'in sonunu haz~rlad~. Bununla birlikte Emir KeKe-bir'in ba~latt~~~~ bu ye-nilik hareketleri o günden sonra ~ran hallu taraf~ndan sürekli hay~rla yad edilmi~~ ve kendisi de sonraki nesiller için örnek bir devlet ve siya-set adam~~ haline gelmi~tir.
KAYNAKÇA 1. AR~~V BELGELER~~
1.1. Public Record Office (~ngiltere)
Foreign Office (FO) 424/7B, Turco-Persian Boundary Negotiations Part I, 1843-1844
MIRZA TAK! HAN (EMIR KEB~R) VE REFORMLARI 177
FO 424/7C Turco-Persian Boundary JV-egotiations Part II, 1844-1845 FO 424/7D Turco-Persian Boundary Negotiations Pad
N
1845-1852GAZETELER
Rrizndme-i Velcayi-i ittifak~:ye, ~omara 1, 5 Rebi'ü'l-Sani 1267 The Newyork Times, Persia, 22 October 1852
The Nerryork Times, The Attempted Regicide in Persia, 8 November 1852 The Neuryork Times, Persia, 28 October 1852.
ANS~KLOPED~LER
The En9clopedia of Islam Brill, Leiden-Boston 2012 En9clopedia Iranica, Vol. I, London 1982
ARA~T~RMA VE TETKIK ESERLER
Ademiyet, Feridun, Emir Kebtr ve Iran, ~nti~arat-1 HarezmI, Tahran 1361. AfIchami, Amir Arsalan, "Defending the Guarded Domain: Epidemics
and the Emergence of an International Sanitary Policy in Iran", Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Vol. XIX No. 1 1990, ss.122-134.
Aghaie, Kamran Scot, The Martyrs Of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran, University of Washington Press, Seattle and London 2004 Algar, Hamid, Religion and State in Iran 1785-1906: The Role of 77ze Ulama in The
Qgjar Period, Berkeley-Los Angeles 1969.
Algar, Hamid, "Amir Kabir Mirzâ Taqi Khan", En9clopedia Iranica, Vol. I, No. 9, London 1985, ss. 959-963
Amanat, Abbas, "The Downfall of MIrzâ Taqi Khan Amir Kabir and the Problem of Ministerial Authority in Qajar Iran", International journal of Middle First Studies, Vol. 23, No. 4 (Nov., 1991), ss. 577-599. Amin, Camron Michael, "The Statement of Purpose' of an Early
Offid-al Gazette in Qajar Iran, 1851", The Modern Middle East: A Sourcebook for History, Oxford University Press, 2007, ss. 99-100.
Arasteh, Reza, "Growth of Modern Education in Iran", Comparative Edu-cation Reuiew, Vol. 3, No. 3 (Feb., 1960), ss. 33-40.
Aykun, ~brahim, Erzurum Konferans~~ 1843-1847 ve Osmanl~-Iran Hudut
Antla~ma-s~, (Yarmlanmam~~~ Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Erzurum
1995.
Ayn'üs-Saltana Gahraman Mirz, Rüznâme-i Hat~rat-~~ Ayn'üs-Saltana, C.2, ~n-ti~arat-~~ Asatir, Tahran 1995.
Azizi Mohammad Hossein, "A Brief History of Smallpox Eradication in Iran", Archives of Iranian Medicine, Volume 13, Number 1, January 2010, ss. 69-73.
Azizi Mohammad Hossein, Farzaneh Azizi; "Government-Sponsored Iranian Medical Students Abroad (1811-1935)", Iranian Studies, vo-lume 43, number 3, June 2010, ss. 349-363.
Azizi Mohammad Hossein, "The H~istorical Backgrounds of the Mi-nistry of Health Foundationin Iran" Archives of Iranian Medicine, Vo-lume 10, Number 1, January 2007, ss. 119-123.
Bakhash, Shaul, "The Evolution of Qajar Bureacracy: 1779-1879",
Middle &stern Studies, Vol. 7, No. 2 (May, 1971), ss. 139-168. Busse H., "Abbâs Mirzâ", Encyclopedia Iranica, Vol. I, London 1982, ss.
79-84.
Cronin, Stephanie, "Building A New Army: Military Reform in Qajar Iran", War and Peace in Qajar Persia, (Edited by Roxane Farmanfarmaian), Taylor & Francis e-Library, London-Newyork 2008.
Cronin, Stephanie, "An Experiment in Military Modernization: Consti-tutionalism, Political Reform and the Iranian Gendarmerie, 1910-1921", Middle Eastern Studies, Vol. 32, No. 3 (Jul., 1996), ss. 106-138.
Djalili, Muhammed-R~za, Thierry Kellner, Iran'~n Son Iki Yüzy~ll~k Tarihi, (Çev: Re~at Uzmen), Bilge Kültür Sanat, ~stanbul 2011.
Ekhtiar, Maryam, "Nasir al-Din Shah and the Dar al-Funun: The Evo-lution of an Institution", Iranian Studies, Volume 34, Numbers 1-4, 2001, ss. 153-163.
Elwell-Sutton L.P., Modem Iran, George Routledge & Sons, Ltd, London 1941.
Gronke, Monika, Iran: A Short Histo, (Translated from German by Steven Rendall), Markus Wiener Publishers, Princeton 2008.
