Derleme
139 1) Erciyes Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Doç. Dr., Kayseri
fi
iflmanl›k yetiflkinlerde ve çocukluklarda yayg›nl›¤›h›zla artan, karmafl›k, çok etkenli ve kronik bir hasta-l›kt›r. Yetiflkinde ya da çocuktaki fliflmanl›k, ço¤u kez enerji al›m›na karfl› enerji harcamas›ndaki dengesizli¤i yan-s›t›r.[1]Vücut ya¤›n›n düzenlenmesi do¤um öncesinde bafllar. Do¤um öncesi dönemin ikinci yar›s›nda, ya¤ hücrelerinde hiperplazi ve hipertrofi ile ya¤ dokusu artar. Do¤umda vü-cut a¤›rl›¤›n›n %16’s›n› ya¤ dokusu oluflturmaktad›r. Ya¤ kitlesi süt çocuklu¤u döneminde artarken, 5-6 yafl dolay›n-da azal›r, vücut a¤›rl›¤›n›n %12.5-15.3’üne düfler. Daha sonra vücut ya¤› sabit bir h›zla artar. 10-15 yafllar› aras›n-da vücut ya¤ oran› erkeklerde %17.8’den %11.2’ye düfler, k›zlarda %16.6’dan %23.5’e ç›kar.[2]
ABD’de 1970’ten 2004’e kadar çocukluk ça¤› fliflman-l›¤›n›n 3 kat artt›¤›; bu keskin art›fl›n özellikle 6-11 yafl grubunda 4 kat›na ç›kt›¤› belirlenmifltir. 2004’te 2-5 yafl grubunun %13’ü, 6-11 yafl grubunun %19’u ve 12-19 yafl grubunun %17’si hafif fliflmand› (yafla göre beden kitle indeksi persentilleri 95’in üzerindedir).[3]
Kayseri’de, 47 okulda ö¤renim gören 6-18 yafl gru-bundaki 5.727 çocuk ve ergende yürütülen bir çal›flmada, erkek ve k›zlardaki fliflmanl›k prevalans› s›ras›yla %4.8 ve %3.1 bulunmufltu.[4]
Medya s›kl›kla h›zl›-haz›r yeme sistemleri ya da früktoz içeren m›s›r flurubu ya da video oyunlar› gibi afl›r› kilo al-maya yol açan etkenler üzerinde dursa da, esas neden 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda çocuk ve
yetiflkinler-Türk Aile Hek Derg 2011;15(3):139-142 Derleme | Review
doi:10.2399/tahd.11.139
Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›nda sa¤l›kl›
beslenme ve yaflam biçimi önerileri
Suggestions for healthy eating habits and life style changes for the childhood obesity
Betül Çiçek1
Özet
Tüm dünyada yetiflkinlik ve çocuklukta fliflmanl›k s›kl›¤› h›zla art-maktad›r. Karmafl›k bir hastal›k olan fliflmanl›kta birincil ve ikincil korunma için hiçbir müdahale tek bafl›na etkin de¤ildir. fiiflmanl›k-la mücadelede üç ana bafll›k sa¤l›k profesyonellerine yard›mc› ofiiflmanl›k-la- ola-bilir: Afl›r› a¤›rl›k al›m›n› önleme, afl›r› a¤›rl›¤› ve ilgili sa¤l›k riskleri-nin erken dönemde tan›s›, e¤itim ve öneriler yoluyla müdahale. Sa¤l›kl› beslenme için düflük glisemik indeksli besinlerin tercihi önemlidir. Yaflam biçimi de¤ifliklikleri aras›nda ekran karfl›s›nda geçirilen sürenin azalt›lmas› (günde iki saat ve daha az), günde se-kiz saat ve üzerinde uyku, okula toplu tafl›ma/özel araba yerine olabildi¤ince yürüyerek/bisikletle gitme say›labilir.
Anahtar sözcükler:fiiflmanl›k, çocukluk, beslenme.
Summary
The prevalence of obesity all over the world is rapidly increasing in adulthood, as well as in childhood. As obesity is a complex dis-ease, no single primary/secondary intervention is effective in pre-venting obesity. Three main topics may help health professionals: preventing excess weight gain, defining excess weight and relat-ed health risks, intervention by relat-education and recommendations. It is important to prefer foods with lower glycemic index. Decreasing the time spent on television/computer (less than 2 hours daily), getting optimal sleep duration (8 hours and over daily) and reaching the school on foot or by riding a bicycle, rather than taking public transportation or a private car are some of the healthy the life-style interventions.
Key words:Obesity, childhood, nutrition.
2011 © Yay›n haklar› Türkiye Aile Hekimli¤i Uzmanl›k Derne¤i (TAHUD)'a aittir. Her hakk› sakl›d›r. Deomed Yay›nc›l›k taraf›ndan yay›mlanmaktad›r. Copyright © 2011 Turkish Society of Family Practice. All rights reserved. Published by Deomed Publishing, Istanbul.
de kilo almaya yol açan çok say›da etkenin etkileflimidir. fieker eklenmifl içeceklerin su ve sütün yerini alarak, nere-deyse ulusal içecekler haline gelmesi, ifllenmifl at›flt›rmal›k besinlerin çocuklar› etkileyen reklamlar arac›l›¤›yla cazip k›l›nmas›, kablolu televizyon, ev sinemas›, video ve bilgisa-yar oyunlar›n›n çocuklar› daha uzun süre evde tutmas› flifl-manl›¤›n nedenlerinden sadece birkaç›d›r.[5]
Amerikan Pediatri Akademisi Uzmanlar Komitesi’nin 2007’de önerdi¤i kan›ta dayal› yaflam biçimi müdahaleleri
Tablo 1’de özetlenmifltir. Bunlar diyette afl›r› enerji
al›m›-n› azaltmaya yönelik önerilerdir. Ancak her çocuk için so-runlu özel alanlara yönelik öneriler gelifltirilmelidir.[1]
Tablo 2’de enerji al›m›n› azaltmaya yönelik pratik
öneriler özetlenmifltir.[1]
Çocukluk Dönemi fiiflmanl›¤›nda
Sa¤l›kl› Beslenme Önerileri
Çocuklar›n a¤›rl›k denetiminde belli bir enerji hede-fine de¤il, sa¤l›kl› besin seçimlerine ve uygun porsiyon ölçülerine odaklan›lmal›d›r. Ancak çocu¤a/ailesine reh-berlik etmede uygun ana ve ara ö¤ün planlar›n› olufltur-mak ve düzenlemek, a¤›rl›¤› korumada ya da hafif a¤›rl›k kayb› için gereksinimleri hesaplamada yararl› olabilir.[1]
Mevcut öneriler ya¤› azalt›lm›fl, yüksek karbonhidrat, yüksek protein ve yüksek posa (yafl+5 g/gün) içeren
di-yetler yönündedir. Diyetteki makro besin ö¤eleri kadar önemli bir konu da, yaflam biçimi de¤ifliklikleridir. Ço-cuklarda a¤›rl›k kayb›na yönelik bir dizi diyet de¤iflikli¤i iki meta-analizle de¤erlendirilmifltir. Buna göre, uzun dönemde en büyük baflar›, diyet, egzersiz, ekran karfl›s›n-da karfl›s›n-daha az zaman geçirmeye okarfl›s›n-dakl›; organize, hedefi be-lirlenmifl, kapsaml› programlarla elde edilmektedir.[6,7]
Düflük Karbonhidratl› ve Düflük Glisemik ‹ndeksli Diyetler
“Glisemik indeks” kavram›n›, 1981’de Jenkins ve arka-dafllar› besinleri ö¤ün sonras› (post-prandiyal) kan glikoz yan›tlar›na göre s›n›fland›rmak amac›yla gelifltirdiler. Bu kavram karbonhidratlar›n fizyolojik etkilerini, kimyasal ya-p›lar›n› dikkate alarak de¤erlendirir. Glisemik indeks gli-koz yan›t e¤risi alt›nda kalan alana dayand›r›l›r. Referans ya da kontrol olarak kullan›lan besinler beyaz ekmek ya da glikozdur.[8]
“Glisemik yük” kavram›n›, 1997’de Willett ve arka-dafllar› gelifltirdiler. Glisemik indeks sadece 50 g karbon-hidrat içeren tek bir besine odaklan›r. Gün boyu farkl› türde ve miktarda karbonhidrat içeren besinler tüketildi-¤inden glisemik yük, gün boyu al›nan tüm besinlerin ö¤ün sonras› kan glikoz düzeyine etkisini daha iyi yans›-t›r. Glisemik yük, karbonhidrat içeren besinin özelli¤ini (glisemik indeks) ve tüketilen besinin miktar›n› (gram cinsinden a¤›rl›¤›n›) temsil eder. Sonuç olarak glisemik yük, karbonhidrat içeren bir besinin ö¤ün sonras› insülin sal›n›m› üzerindeki etkisinin iyi bir göstergesidir.[9]
Bir çal›flmada 16 ergene glisemik yükü ya da enerjisi azalt›lm›fl-düflük ya¤l› diyetler verilmifltir. Glisemik yükü düflük diyette herhangi bir enerji k›s›tlamas› yap›lmam›fl ancak meyve, yeflil yaprakl› sebze ve az ya¤l› süt ürünleri gibi glisemik indeksi düflük besinlerin tüketimi destek-lenmifltir. Birinci y›lda düflük glisemik yük grubundaki beden kitle indeksi düflüflü geleneksel düflük ya¤l› diyet grubuna göre daha fazla olmufltur.[10]
Daha genifl bir iz-lemde ise düflük glisemik indeksli ve düflük ya¤l› diyet alan gruplar aras›nda a¤›rl›k kayb› aç›s›ndan fark bulun-mam›flt›r. Bafllang›çta insülin direnci göstergeleri yüksek olan kat›l›mc›lar düflük glisemik indeksli diyetle daha faz-la a¤›rl›k kaybetmifltir.[11]Düflük karbonhidratl› ve düflük glisemik indeksli diyetlerin etkilerini belirlemek üzere daha genifl, randomize çal›flmalar yap›lmas› gereklidir.
12 haftal›k düflük karbonhidrat diyetininin 16 fliflman ergendeki etkilerini araflt›ran bir çal›flmada, 2 hafta <20 g/gün karbonhidrat, 10 hafta <40 g/gün karbonhidrat ve-rilmifltir. 14 kiflilik kontrol grubu enerjinin <%30’unu ya¤lardan alm›flt›r. 2 haftada bir diyet bileflimi ve vücut a¤›rl›¤› kaydedilmifltir. Serum lipidleri bafllang›çta ve 12. hafta sonunda belirlenmifltir. Düflük karbonhidrat grubu
Çiçek B |Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›nda sa¤l›kl› beslenme ve yaflam biçimi önerileri
140
Derleme
Tablo 1. Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›n›n tedavisinde kan›ta dayal› yaflam biçimi müdahaleleri
• fieker eklenmifl içeceklerin diyetten ç›kar›lmas› • Su/az ya¤l› süt tüketiminin art›r›lmas›
• Her gün sa¤l›kl› kahvalt› al›flkanl›¤›n›n kazand›r›lmas› • Ö¤le yeme¤inin mümkün oldu¤unca evden götürülmesi
• Günde en az 5 porsiyon sebze ve meyve tüketiminin desteklenmesi • De¤ifliklikleri art›rmak için k›sa süreli, ulafl›labilir hedefler belirlenmesi • Ailenin yemekleri olabildi¤ince birlikte tüketmesi
• D›flar›da, restoranlarda özellikle h›zl›-haz›r besin tüketiminin s›n›rland›r›lmas› • Uygun porsiyon ölçülerinin seçilmesi
• Az ya¤l› süt tüketiminin ve kalsiyum al›m›n›n art›r›lmas›n›n desteklenmesi
Tablo 2. Enerji al›m›n› azaltmaya yönelik pratik öneriler
• Yemekten önce bol su için • Daha küçük tabaklar kullan›n
• ‹kinci taba¤› almadan önce 20 dakika bekleyin • Taba¤›n›z›n yar›s›n› sebze ve meyveyle doldurun • Meyveyi bir tatl› seçene¤i olarak kullan›n
kontrol grubuna göre daha fazla a¤›rl›k yitirmifl (s›ras›y-la 9.9±9.3 kg; 4.1±4.9 kg) ve HDL olmayan kolesterol düzeyleri olumlu etkilenmifltir. Düflük karbonhidratl› di-yet alan gruba göre, düflük ya¤l› didi-yet alan kontrol gru-bunda LDL-kolesterol olumlu etkilenmifltir.[12]
Çocuk ve ergenlerde düflük karbonhidratl› diyetlerin etkilerine yönelik uzun süreli çal›flmalar yoktur, yetiflkin-lerdeki veriler de s›n›rl›d›r. Günümüzde düflük karbon-hidratl› diyetler, çocuklarda uzun dönemde a¤›rl›k kayb› için önerilmemektedir. Daha düflük glisemik indekse sa-hip besinlerin tüketimini önermek, uzun dönemli baflar› için daha güvenli bir yaklafl›md›r.
Çocukluk Dönemi fiiflmanl›¤›nda
Yaflam Biçimi Önerileri
Televizyon Sorunu
Amerikan Pediatri Akademisi’ne göre özellikle okul öncesi çocuklar için temel hedef, televizyona ayr›lan zama-n›n azalt›lmas›d›r. Çocuk hayat›n ilk 2 y›l›nda hiç televiz-yon seyretmemeli, 2 yafl›ndan sonra da televizteleviz-yona ayr›lan süre günde 2 saatle s›n›rlanmal›d›r. Daha büyük çocuklar-daki ek bir sorun, çocu¤un yatt›¤› odada televizyonun var-l›¤›d›r. Bu durum çocu¤un daha uzun süre televizyon sey-retmesine neden olur. Televizyon çocuklar için 3 risk ta-fl›r: Hareketsizlik, medya etkileri, düflük kaliteli/yüksek enerjili besin tüketimini art›rma. Televizyon hem kesitsel, hem de uzunlamas›na çal›flmalarda her yafltaki çocuklar için fliflmanl›k için ba¤›ms›z bir risk faktörüdür.[13-15]
Spor yapma ya da bisiklete binme, televizyon ve ek-ran karfl›s›ndaki di¤er aktiviteler yerine önerilse de, aile-ler için daha önemli hedef, en basit haliyle çocu¤un ha-reketsiz geçirdi¤i zaman› s›n›rlamakt›r. Bunun için çocuk bir müzik aletiyle ilgilenebilir, mutfakta annesine yard›m edebilir ya da ailece do¤a yürüyüfllerine ç›k›labilir. Bu yürüyüfllerde çocu¤un bisiklete binmesi desteklenebilir. Örne¤in televizyon karfl›s›nda zaman geçirmek yerine bir dans kursu çocu¤un daha fazla ilgisini çekebilir.[5,16]
Uyku Süresi
Uyku fliflmanl›¤› iki yönden etkiler: Gece uyku süresi k›-sa, uyku kalitesi düflük bireyler hafif fliflman olmaya e¤ilim-lidir. Konu net olmasa da, aileler için fliflmanl›¤› önlemeye
Derleme
Türkiye Aile Hekimli¤i Dergisi | Turkish Journal of Family Practice | Cilt 15 | Say› 3 | 2011 141
Tablo 3. Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›nda pozitif ve negatif etkili etmenler
Pozitif etmenler Negatif etmenler
Yüksek sosyoekonomik düzey Fiziksel aktivite ile geçirilen süre
Kentleflme Uyku süresi
Afl›r› ya¤ tüketimi
Afl›r› hayvansal protein tüketimi Diyetin enerji yo¤unlu¤u Hareketsizlik
Ekran karfl›s›nda (televizyon/bilgisayar) fazla zaman geçirme
Okula özel araç/servis benzeri olanaklarla ulaflma
fiekil 1.Düflük glisemik indeksli beslenme piramidi.
Saflaflt›r›lm›fl tah›llar, patates ve tatl›lar
Saflaflt›r›lmam›fl tahillar ve makarna benzeri besinler
Ya¤› azalt›lm›fl süt ürünleri, az ya¤l› protein, sert kabuklu meyveler ve kurubaklagiller
Meyveler, sebzeler (piflmifl ya da zeytinya¤› gibi sa¤l›kl› bir ya¤ ile lezzetlendirilmifl)
Makarna
SÜT
SÜT
yönelik bir öneri, çocu¤un yeterince uyudu¤undan emin olunmas›d›r. Afl›r› vücut a¤›rl›¤› s›kl›kla uyku bozukluklar›-na ve uyku apnesine yol açmaktad›r. Gece yeterli uyuma-man›n sonucu gündüz uykululuk (mahmurluk) hali; dikka-tin azalmas›, depresyon ve okul baflar›s›nda azalmad›r.[5]
Çal›flmalar uyku süresi ile hafif fliflmanl›k riski aras›n-daki negatif iliflkiye dikkat çekmektedir.[17-19]‹fltah kontro-lü ve ya¤ depolanmas›yla ilintili iki hormon ghrelin ve leptin düzeyleri uykudan etkilenir. K›sa uyku süresi, do-lafl›mdaki ifltah› bask›layan ve ya¤ kullan›m›n› art›ran lep-tin düzeyini azalt›r. K›sa uyku süresi leplep-tin ve ghrelin aras›ndaki dengeyi hafif fliflmanl›k oluflumuna katk›da bu-lunacak flekilde bozabilir. K›rdan kente göçün sonucu ço-cuklar›n uyku örüntüsünün de¤iflmesidir.[5]
Okula Gitme fiekli
Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›n› önlemeye yönelik mü-dahalelerin hedeflerinden biri de okula gitme fleklidir. Okula yürüyerek ya da bisikletle giden çocuklar›n oran› 1969’da %41’ken, 2001’de %13’e inmifltir. Çocuklar›n okula gitmek için aflmas› gereken mesafe de artm›flt›r. 1969’da okulu 3 milden uzak olan çocuklar›n oran› %30’dan biraz fazla iken, bu oran 2001’de %50’ye yük-selmifltir. En az›ndan bahar ya da yaz aylar›nda çocukla-r›n okula servis/özel araba yerine yürüyerek gitmesi des-teklenmelidir.[3]
Kayseri’de yaflayan çocuk ve ergenlerle (n=5,358) ya-p›lan bir çal›flmada okula gitme fleklinin (yürüyerek/özel araba ile) erkeklerde ifltah, uyku süresi ve baban›n e¤itim düzeyiyle birlikte hafif fliflmanl›¤› belirleyen önemli de-¤iflkenlerden biri oldu¤u saptanm›flt›r.[20]
Tablo 3’te çocukluk dönemi fliflmanl›¤›nda pozitif ve
negatif etkili etmenler özetlenmifltir.[21]
fiekil 1’de çocukluk dönemi için düflük glisemik
in-deksli beslenme piramidi görülmektedir.[8]
Kaynaklar
1. Fitch A, Bock J. Effective dietary therapies for pediatric obesity treatment. Rev Endocr Metab Disord 2009;10:231-6.
2. Cinaz P, Bideci A. Obezite. Pediatrik Endokrinoloji’de. Ed. Günöz H, Öcal G, Yurdem N, Kurto¤lu S. Pediatrik Endokrinoloji ve Oksoloji Derne¤i Yay›nlar› 1. Ankara, Kalkan Matbaac›l›k, 2003:487.
3. Isganaitis E, Levitsky LL. Preventing childhood obesity: can we do it? Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes 2008;15:1-8.
4. Özturk A, Maz›c›o¤lu MM, Hatipo¤lu N, ve ark. Reference body mass index curves for Turkish children 6 to 18 years of age. J Pediatr Endocrinol Metabolism 2008;21:827-36.
5. Murray R, Battista M. Managing the risk of childhood overweight and obesity in primary care practice. Curr Probl Pediatr Adolesc Health Care 2009;39:146-65.
6. Snethen JA, Broome ME, Cashin SE. Effective weight loss for overweight children: a meta-analysis of intervention studies. J Pediatr Nurs 2006;21: 45-56.
7. McGovern L, Johnson JN, Paulo R ve ark. Clinical review: treatment of pediatric obesity: a systematic review and meta-analysis of randomized trials. J Clin Endocrinol Metab 2008;93:4600-5.
8. Ludwig DS. Dietary giycemic index and obesity. J Nutr 2000;130(Suppl): 280-3.
9. Bell S, Sears B. Low-glycemic-load diets: impact on obesity and chronic diseases. Crit Rev Food Sci Nutr 2003;43:357-77.
10. Ebbeling CB, Leidig MM, Sinclair BK, Hangen JP, Ludwig DS. A reduced glycemic load diet in the treatment of adolescent obesity. Arch Pediatr Adolesc Med 2003;157:773-9.
11. Ebbeling CB, Leidig MM, Feldman HA, Lovesky MM, Ludwig DS. Effects of low-glycemic load vs. low-fat diet in obese young adults: a ran-domized controlled trial. JAMA 2007;297:2092-102.
12. Sondike SB, Copperman N, Jacobson MS. Effects of a low-carbohydrate diet on weight loss and cardiovascular risk factor in overweight adoles-cents. J Pediatr 2003;142:253-8.
13. Dennison BA, Erb TA, Jenkins PL. Television viewing and television in bedroom associated with overweight risk among low-income preschool children. Pediatrics 2002;109:1028-35.
14. Gortmaker LS, Must A, Sobol AM, Peterson K, Colditz GA, Dietz WH. Television viewing as a cause of increasing obesity among children in the United States, 1986-1990. Arch Pediatr Adolesc Med 1996;150:356-62. 15. Saelens BE, Sallis JF, Nader PR, Broyles SL, Berry CC, Taras HL. Home
environmental influences on children’s television watching from early to middle childhood. J Dev Behav Pediatr 2002;23:127-32.
16. Plourde G. Preventing and managing pediatric obesity. Can Fam Physician 2006;52:322-8.
17. Kuriyan R, Bhar S, Thomas T, Vaz M, Kupad AV. Television viewing and sleep are associated with overweight among urban and semi-urban South Indian children. Nutr J 2007;6:25-30.
18. Wells JCK, Hallal PC, Reichert FF, Menezes AMB, Araujo CLP, Victoria CG. Sleep patterns and television viewing in relation to obesity and blood pressure: evidence from an adolescent Brazilian cohort. Int J Obes 2008;32: 1042-9.
19. Öztürk A, Maz›c›o¤lu MM, Poyrazo¤lu S, Çiçek B, Günay O, Kurto¤lu S. The relationship between sleep duration and obesity in Turkish chil-dren and adolescents. Acta Paediatr 2009;98:699-702.
20. Çiçek B, Öztürk A, Maz›c›o¤lu MM, Elmal› F, Turp N, Kurto¤lu S. The risk analysis of arm fat area in Turkish children and adolescents. Ann Hum Biol 2009;36:28-37.
21. Poskitt EME. Countries in transition: underweight to obesity non-stop? Ann Trop Pediatr 2009;29:1-11.
Çiçek B |Çocukluk dönemi fliflmanl›¤›nda sa¤l›kl› beslenme ve yaflam biçimi önerileri
142
Derleme
Gelifl tarihi: 11.10.2011 Kabul tarihi: 24.10.2011 Çıkar çakıflması:
Çıkar çakıflması bildirilmemifltir.
‹letiflim adresi:
Doç. Dr. Betül Çiçek
Erciyes Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü 38039, Kayseri Tel: 0352 437 92 82
