A N A D O L U K Ö Y EL H A L IL A R IN IN G E L E N E K L İ
T A S A R IM A L IŞ K A N L IK L A R I V E A Y K IR I B İR Ü S L Û P
FAHRETTİN KAYIPMAZ* NACİYE KAYIPMAZ **
N a k k a ş ta sa rım la rıy la çö zg ü y e a k ta rıla n A n a d o lu -T ü rk h alıları d ışın d a , h e m e n b ü tü n b ir A n a d o lu 'd a u y g u la n a n ve kö y el h a lıla rı g ru b u n a g ire n b ü y ü k b ir g elenek; "alışkanlık" k a z a n m ış b e lle k le rd e n ilm e -ilm e d ü ğ ü m le n e re k T ü rk m e n te z g â h la rın a ak ta rıla b ilm e k ted ir. T ü rk m e n e tn o g ra fy a sın ın k e n d i n e h a s v e o ld u k ç a d o ğ a l h a y a t ta rz ın ın a d e ta p en cere si d u ru m u n d a k i y a y g ı la r b u y a p ın ın te m e lid ir v e â d e tle r zin ciri ile çev relen m iş, k e n d is in d e n önce d e v ra lın a n alışk a n lık la rla p e rçin le n m iş, o b a n ın "im "leriyle sıkı sık ıy a b a ğ la n m ış T ü rk m e n k a d ın ın ın m u h a y y ile si, b ü tü n o la ra k "gelenekli ta s a rım alış k an lık la rın ı" m e y d a n a g e tirm e k te d ir.
P a z ırık h a lıs ın d a n b a şla y a n u z u n b ir y o lcu lu k , g en iş b ir c o ğ ra fy a d a çok g en iş k ü ltü re l te m a sla rla A n a d o lu 'd a d e v a m ettiği için, iki b in y ıllık g e le n e k li ta s a rım a lışk a n lığ ın ın b ü n y e s in d e d e çok farklı alt b a şlık la rı m e y d a n a g e tirm iş b u lu n m a s ı o ld u k ç a tab iîd ir. Bu a ç ıd a n Batı A n a d o lu , D o ğ u A n a d o lu h a lıla rı g e len ek li d e se n a n la y ışları içinde; Y ağcıbedir, K ula v e K a ğ ız m a n g ibi d a h a b e lirg in a lt g e len ek li d e se n a lışk a n lık la rım b e lirg in le ştirm iş o lm a sı, a s lın d a g elen ek li ta sa rım a lışk a n lık la rın ın k ü ltü re l z e n g in liğ in in ta b iî b ir so n u c u d u r.
K o n y a A la e d d in C a m ii'n d e b u lu n a n v e T ü rk v e İslâ m E serleri M ü z e s i'n e g e tirile re k te şh ire k o n a n sek iz p a rç a lık A n a d o lu S elçu k lu d e v ri d o k u m a s ı h a lı k o le k siy o n u ; B ey şeh ir E şrefoğlu C a m ii'n d e n a lm a n ve b u g ü n K o n y a M ü zesi ile T ü rk v e İslâm E serleri M ü z esi k o le k siy o n u n d a b u lu n a n ü ç p a rç a lık k o le k siy o n ile b irlik te A n a d o lu -T ü rk h a lıla rın ın ta sa rım alışk a n lık la rın ı d e tay lı o la ra k b e lg eley eb ilecek d ü z e y d e , ay n ı z a m a n d a d ü ğ ü m lü d o k u m a g e le n e ğ in in d e e rk e n v e asil ö rn ek lerid ir. Bu h a lıla rın m u h te ş e m d e s e n a n la y ı
* Stlmerhalı Ü rün AR-GE Md.Yrd. ** Sümerhalı Ü rün AR-GE Uzmanı.
370 FAHRETTİN KAYIPMAZ - NACİYE KAYIPMAZ
ş ın d a d a h a so n ra k i d e v irle rd e k a rşım ız a çıkan v e g elen ek li ta s a rım ın en b e lirg in m o tifleri o la n "eli b e lin d e , k o ç b o y n u z u v e yıldız" m o tifle rin in ilk v e en g ü z e l b iç im le n d irilm iş ö rn e k le rin i b u lm a k m ü m k ü n d ü r.1
14. Y ü z y ıld a n itib a re n b e lirg in le şe n h a y v a n fig ü rlü A n a d o lu h alıları ile 15. ve 16. y ü z y ılla rd a belirg in le şe n , H a n s H o lb e in ta b lo la rın d a g ö rü le n v e b u a d la a n ılır o la n rozetli h a lıla r ile L o ren zo L otto ta b lo la rın d a g ö rü ld ü ğ ü için b u a d la a n ıla n A n a d o lu -T ü rk h alıla rı d e se n an lay ışları; a slın d a genel o la ra k Batı A n a d o lu , O rta A n a d o lu ve D o ğ u A n a d o lu gelen ek li h alı d o k u m a m e r k e z le rin d e , sip arişleri k a rşıla y a n çok k ü ç ü k çaplı a te ly elerin d ışın d a , b ü y ü k b ir k ısm ı m a h a llî köy e v le rin d e A n a d o lu T ü rk m e n k a d ın ı m u h a y y ile s in d e n ç ö z g ü te lle rin e ilm e -ilm e a k ta rıla n b ir g e len e ğ in b e lg e le rid ir.2
K lâsik D e v ir O sm a n lı H alıları g ru b u iç in d e d e ğ e rle n d irile n v e g en ellik le U şak, B u rsa v ey a İsta n b u l gibi m e rk e z le rd e sa ra y n a k k a şh a n e sin e b ağ lı o la ra k çalışan v e sip a riş v e y a n a k k a şla r ta ra fın d a n v e rile n d e se n le ri u y g u la y a b ile n d ü z e n li ate ly e le rd e im al e d ile n sa ra y tip i h a lıla rım ız ın g ü z e l ö rn e k le ri ni k o n u m u z k a p sa m ı d ışın a alab ilirsek ; 16. v e 17. y ü z y ılla rd a T ü rk m e n o y m a k la rın ın k o n a r-g ö ç e rlik ten y e rle şik isk â n a geçişleri ile b irlik te m e y d a n a g e tird ik le ri m a h a llî b ö lg e le rd e "gelenekli ta sa rım alışk an lık larıy la" farklı tip le rd e çok e n te re sa n v e g ü zel halıları d o k u m a y a d e v a m e ttik le ri b ilin m e k te dir.
Bu d e v re k a d a r g en ellik le Batı A n a d o lu , O rta A n a d o lu v e y a D o ğ u A n a d o lu halıcılığı genel a d ı için d e g ru p la n d ırıla n A n a d o lu -T ü rk el h alıları, b u is k â n la r seb eb iy le d a h a alt g ru p la rd a tan ım la n a b ile c ek k e n d in e ö z g ü lü k le ri
1 Mehmet Önder, “Selçuklu Devri Konya H alıları”, Türk Etnografya Dergisi, sayı VII-VIII, İstanbul 1996, s.46-^19.
Afif Duruçay, “Türk ve Islâm Eserleri Müzesinde Bulunan 8 Selçuklu Halısı”, K ül tür Sanat Dergisi, sayı 5, K ültür Bakanlığı Yayınlan, Ocak 1977, s. 82—85.
Yusuf Durul-Oktay Aslanapa, Selçuklu Halıları, Ak Yayınları, Türk Süsleme Sanat- la n Serisi: 2, s.17-34.
Şerare Yetkin, Türk Halı Sanatı, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1991, s. 7-17. Oktay Aslanapa, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Eren Yayınları, İstanbul 1987, s. 13-36.
2 Yusuf Durul, “XV. Asır Hayvan Motifli H alılara Dair Yeni Bir Örnek”, Türk Etnog rafya Dergisi, sayı 5, 1962, s. 9-11.
Gönül Öney, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Türk Halı Sanatı”, Bilim Bir- lih Başarı Dergisi, sayı 41, s. 8—13.
Turkish Handıvoven Carpets, Catalog No: 1, 2, 3, 4, Turkish Republic M inistry of Culture, İstanbul 1987, 1988, 1990.
K urt Erdmann, Der Turkishe Teppich Des 15. Jahrhundersts (15. Asır Türk Halısı), (Çev. H. Taner), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlan, MaarifYay., s. 104—112, 116-125.
Belkıs Balpmar - Udo Hirsch, Carpets o f the Vakıflar Museum İstanbul, U ta Hulsey Wesel 1988, Lev. 1-6,7-10, 11-17, 18-23, 25-34, 35-50,51-53 iten, J. Der Anatolische Teppich, Prestell Munchen, s. 13—36.
h isse ttirm e y e b a şla m ışla rd ır. 17. v e 18. y ü z y ılla rd a k i b u genel y a p ı içinde, Batı A n a d o lu 'd a B ergam a, K ula ve G ö rd es g elen ek li halıcılığı ile; O rta A n a d o lu 'd a E sk işeh ir S ivrihisar, Sivas Şarkışla, K o n y a K a ra p ın a r v e L a d ik ile K ırşe h ir M u c u r g e len ek li halıları, gelen ek li ta sa rım a lışk a n lık la rın ın a rtık b ir k im lik o lm u ş ilk v e en g ü z e l ö rn e k le rid ir.3
K e n d in e ö z g ü b u k im likler; 18. y ü z y ıl s o n la rın a d o ğ ru A n a d o lu ’d a, T ü rk m e n o y m a k la rın ın a d la rın a v e y a y erleştik leri b ö lg e a d la rın a g ö re h e m e n b ü tü n b ir c o ğ ra fy a d a farklı a lt g elenekli ta sa rım g ru p la rın ın d o ğ m a sın ın d a b e lirleyici öğesi o lm u ştu r. Y ağcıbedir, Y untdağı, D ö şem altı, R eyhanlı, K arak o - y u n lu , Sarıkeçili, S açıkara v e y a K arakeçili d o k u m a y a y g ıla rı d a h a çok o y m a k g ru p la rın ın k e n d in e u y g u n k im lik le rin in b ire r ü r ü n ü o lm a k la b irlik te; Ç a n ak k a le , M ilas, T aşpınar, Z a ra ve K ağ ızm a n d o k u m a la rı d a d a h a ço k y e rle şim a d ı k im liğ in e y a n sım ış alt g ru p la rın tem silcilerid irler.
17. ve 18. y ü z y ılla rd a k i A n a d o lu gelen ek li d o k u m a la rı içinde, gelen ek li ta s a rım a lışk an lık ları d ış ın d a kalan, k e n d in e h as öyle d o k u m a la r v a rd ır ki, n e T ü rk m e n o y m a k a d ı kim liği, ne d e gelenekli y e r a d la rı ö n p lâ n a çıkm ış d o k u m a la rın k im liği ile a ç ık la n a m a y a c a k ö lçü d e ve "özgün" b ir k im liğ e sa h ip tirler.
3 Kazım Dirik, Eski ve Yeni Türk Halıcılığı ve Cihan Halı Tipleri Panoraması, Alaad- din Kral Bas., İst 1938.
Osman Bayatlı, "Bergama'da Dokumacılık", Türk Etnografya Dergisi, sayı 2, 1957, s. 53-55.
Nigar Özhan, "Bergama'da Eski ve Yeni Halıcılık", Türk Etnografya Dergisi, sayı 12, 1969, s. 123-127.
Belkıs Acar, "Divriği Ulu Camii'ndeki Halı ve Kilimler", Divriği Ulu Camii ve Darüş- şifası Yapılışının 750. Yılı Hatıra Kitabı, Vakıflar Gn. Md. Yay., 1978, s.159-228
Zahir Güvemli - Can Kerametli, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Ak Yay., 1974, s. 21-32.
Bekir Deniz, "Ladik Halıları", Bilim Birlik Başarı Dergisi, sayı 46, 1986, s. 13-18. Bekir Deniz "Gördes Halıları", Bilim Birlik Başarı Dergisi, sayı 45, s.13-19. Bekir Deniz "Kula Halıları", Bilim Birlik Başarı Dergisi, sayı 43, s.13-19.
E berhart Hermann, Asiatische Teppich und Textilkunts, Band 1. 1989,Lev.4-ll, Band 2. 1990,Lev.4-ll,15, Band 3. 1991,Lev.l,3,5-ll, Band 4, 1992, Lev. 1,7-9, Munchen.
Jam es Opie, Tribal Rugs Nomadic and Willage Weawings from the Near East and Central Asia, Laurence King, 1992, Lev.4/37,5/8,22, 15/6,7,10,11,12
Halı, The International Magazine of Antiques Carpets and Textiles, (Sayı 33'den baş layarak 77'ye kadar devam eden bütün sayılarda Avrupa'ya götürülmüş bulunan ve özel koleksiyonlar elinden bulunan eşsiz güzellikte 16-18. yüzyıllara ait Anadolu gelenekli halı örnekleri bulmak mümkündür.)
Fahrettin-Naciye Kayıpmaz, "Erken Dönem Anadolusu Şarkışla Halıları", Türkiye miz Dergisi, sayı 73, Eylül 1994, s. 38-49.
K urt Zipper — Claudia Fritzsche, Battenberg Antiquitaten Kataloge Orientteppiche, Munchen 1989, s.155-189
Suzan Bayraktaroğlu, "Kırşehir ve Mucur Seccâdelerinden 18. Yüzyıla Ait Örnekler", Kültür ve Sanat Dergisi, sayı 8, s. 39-43.
372 FAHRETTİN KAYIPMAZ - NACİYE KAYIPMAZ
M a k a le m iz in k o n u s u n u m e y d a n a g e tire n b u halılar, sa ra y sip a rişle ri v e y a n a k k a ş m ü d a h a le s i g ö rm ü ş h alıc ılık tan o ld u k ç a u za k , "gelenekli k ö y el h alıları"d ır. (R esim 1-5)
Sivas çev resin d e, v a k ıf cam i te b e rru k a tı halı v e k ilim le rin in a ra ştırılm a sı sıra sın d a , ü ç a d e d i S ivas Ş arkışla (eski a d ıy la T onus) B ü y ü k C a m ii'n d e , b ir a d e d i Sivas M erk ez U lu C a m ii'n d e , b ir a d e d i d e Sivas M erk ez Ece C a m ii'n d e o lm a k ü z e re to p la m beş a d e t o la ra k b u lu n m u ş la rd ır.
Ç ok z e n g in Ş arkışla halıları k o le k siy o n u n a sa h ip Ş ark ışla B ü y ü k C a m ii'n d e b u ld u ğ u m u z ilk üç p arça sebebiyle u z u n b ir sü re b iz b u h alıları, k i ta p o la ra k h a z ırla d ığ ım ız "Şarkışla H alıları" çalışm ası k a p s a m ın d a d e ğ e rle n d irm e y e ald ık . Şarkışla h alıla rın ın çok d e rin k ü ltü re l k im lik so rg u la m a la rı için d e b u h a lıla r b ira z y ab an cı k aldılar. G erek te k n ik k o n strü k siy o n , g e rek se ilginç d e se n y ap ısı ile d a h a so n ra b u n la rın Ş ark ışla h alıları g r u b u n d a n ay rı d e ğ e rle n d irilm e k z o ru n lu lu ğ u d o ğ m u ş o ld u .
Belirli b ir sü reç için d e k im liğ in i b u lm u ş o la n A n a d o lu el h a lıla rın ın g e le nekli d e se n alışk a n lık ları için d e b elki d e en belirley ici u n su r, a rtık b ellek lere kayıtlı b u lu n a n "anonim " şek illerin re n g a re n k ve ah e n k li b ir d ü z e n için d e çö zg ü te llerin e ilm e -ilm e a k ta rılm a sıd ır. İrticalen v e y a d a h a ön ce y a p ılm ış olan halı ö rn e k a lın a ra k ikinci b ir halı d o k u m a sı b u g e len eğ in u y g u la m a y ö n tem id ir. Bu a ç ıd a n d a b o rd ü rle rin k öşeleri ç o ğ u z a m a n m u n ta z a m ra p o r o la ra k o tu rm a z ve iç z e m in d e y er a la n m o tiflerin h a lıd a en in e v e b o y u n a b itiş n o k ta la n , gelen ek li d o k u y u c u için çok fazla ö n e m ta şım az. İç in d e y a ş a d ık la rı b o y y a d a o y m a ğ ın a d e ti v ey a g ö re n eğ i k a b u l e d ilm iş d e s e n alışk an lık ları, k e n d is in d e n önce g e le n d e n d e v ra lın d ığ ı şekliyle T ü rk m e n d o k u y u c u s u "k at kıları" ile u y g u la n d ığ ı için, n a k k a ş ü s lû b u ile ta s a rım la n a n sim e trik v e d ü zen li d e se n le re göre k e n d in e ö z g ü d ü rle r ve g ü zeld irler.
A n a d o lu köy h a lıla rın ın b u ta sa rım gelen eğ i iç in d e in c e le n d iğ in d e , m a k a leye k o n u h a lıla rım ız ın çok ilginç b ir d e se n an lay ışı d ik k a ti ç ek m ek ted ir. Tek b ir m o d ü l o la ra k b a k ıld ığ ın d a (Şekil 1) m in a re alem i fo rm u n u h a tırla ta n b ir m otif, ç a p ra z sim etri ile d e v a m e d e re k (Şekil 2) h alıy ı en in e z ig zag lı b ir b a n t h a lin d e b ö lm e k te ve ay rı re n k g ru p la rı ile b u d e s e n d ü z e n i, h alı z e m in in i b ir b iri içine g eçerek a h en k li b ir b iç im d e ta m a m la m a k ta d ır. (Şekil 3)
G rafik d ü z e n i çok sağ lam b u d e se n a n la y ışın ın g ü z e lliğ in i ta m a m la y a n en ö n em li u n su r, d o k u m a alışk a n lık la rın d a k i g elen ek lere g ö re farklı b ir ta rz ile çok fazla sa y ıd a k u lla n ıla n atk ı ip le ri ile d e ste k le n e re k d a h a ilginç b ir d o k u m a h a lin e g etirilm iş olm asıdır.
G elenekli halı d o k u m a la rın d a iki v ey a ü ç sıralı o la ra k a tıla n h e r ilm e sı rası a ra sın d a k i atkılar, b u h a lıla rd a b eş v e y a y e d i sıralı o la ra k u y g u la n m ıştır. D o lay ısıy la b ir d e sim e tre k a re d e k i d ü ğ ü m d e ğ e r le r i, g elen ek li y a p ıd a n fa rk lı o larak , ö rn e ğ in 24 x 28, 28 x 30 ve 30 x 30 kalite gibi, ç ö zg ü tel sa y ısın a b a ğ lı ilm e say ısı az, atk ı sıra sa y ısın a b ağ lı ilm e sayısı d a im a fazla v ey a eşit o la n
d o k u m a g e le n e ğ im iz d e n farklı o larak ; b irin ci h a lım ız d a 24 x 14 k a lite (Re sim 1), ikinci h a lım ız d a 18 x 16 k alite (R esim 2), ü ç ü n c ü h a lım ız d a 22 x 14 k a lite (R esim 3) gibi, çö zg ü tel sayısı fazla, atk ı sıra say ısı o n a g ö re az d ü ğ ü m sık lığ ın d a ilg in ç b ir d o k u m a tek n iğ i ile u y g u la n m ıştır.
Beş a d e t h a lın ın h e p s in d e d e g ü z e l b ir re n k d ü z e n i in san ı etkiler. Sıcak ve s o ğ u k re n k le rin k o n tra stı m ü k e m m e ld ir. Ö zellikle b irin ci h alıd a, k ırm ızı frez ve p e m b e re n k le r id d ia lı b ir şek ild e zarifçe k u llan ılm ıştır.
A n a d o lu d o k u y u c u s u ta ra fın d a n ş ü p h e s iz h içb ir id d ia ta şım a y a n v e k e n di d o ğ al e tn o g ra fy a sı için d e ü re tile n b u yaygılar, s a n a t eseri k im liğ in d e ta n ım la m a k gibi d e ğ e rle n d ird iğ im iz d ü ş ü n ü lm e s in isteriz. B u ra d a m ü te v a z i T ü rk m e n k a d ın ın ın m u h a y y ile sin i ve d e ğ e r y a rg ıların ı y a n sıta b ilm e k d e g e rek tiğ i için b ö y le b ir d e ğ e rle n d irm e y a p ılm a k ta d ır.
B izler b u h a lıla rın k im le r ta ra fın d a n ve n e re d e d o k u n d u ğ u k o n u s u n d a k esin b ir y a rg ıy a v a ra b ilm iş değiliz. B en zer ö rn ek leri y a y ın la y a n a ra ş tırm a cıların d ü ş ü n c e le rin in farklı o lm ası d a b u k o n u d a y a p ıla c a k y o ru m la rı g ü ç le ştirm e k te d ir. K u rt Z ip p e r v e C la u d ia F ritzsche, b ö y le b ir halı ile ilgili o la ra k "K ağ ızm an Y ö rü k halısı" y o ru m u y a p ıy o rla r.4 E b e rh a rt H e rrm a n n 'd a b u halı b e n z e ri b ir ö rn e k için "18. y ü z y ıl İç A n a d o lu halısı" y o ru m u g e tiriy o r5 ve b a şk a b ir y a y ın d a "18. y ü z y ıl D o ğ u A n a d o lu halısı" y o ru m u çok b e n z e r ik in ci b ir halı için k u llan ıy o r.6 A yrıca H alı d e rg isi 38. sa y ıd a b ö y le b ir h alı için "K a ğ ızm an halısı" etik eti v e riliy o r;7 a y n ı d e rg in in 54. sa y ısın d a b e n z e r iki h a lı için "D oğu A n a d o lu H alıları" y o ru m u y ap ılıy o r.8
B o rd ü rle rin d e fark lılık lar b u lu n a n b u y a y ın la n m ış ö rn e k le rin o rta k ö zel liği Şekil 3 'd e a y rın tısı v e rile n d e se n d ü z e n in d e d o k u n m u ş o lm a la rıd ır ve bizce ay n ı g e le n e ğ in d e v a m ı o la n ö rn e k le r o lm ası m u h te m e ld ir.
R esim l 'd e y e r a la n h a lın ın 16. y ü z y ıl s o n u v ey a 17. y ü z y ıl b a ş la rın d a Ş ar kışla H alıları ile ç a ğ d a ş b ir d ö n e m d e d o k u n a ra k Ş arkışla B ü y ü k C a m iin e v a k fe d ilm iş olabileceği d ü şü n c e sin d e y iz . R esim 2 'd ek i h a lın ın 18. y ü z y ıla ait, R esim 3, 4, 5 'd ek i h a lıla rın d a d a h a geç d ev irlere , 19. y ü z y ıla a it olm ası m ü m k ü n d ü r. H a lıla rın İç A n a d o lu , Sivas v e y a ç ev re sin d e d o k u n m u ş o lab ile ceği y ö n ü n d e b ir k a n a a tim iz o lu şm u ş b u lu n m a k ta d ır.
4 K urt Zipper - Claudia Fritzsch, a.g.e, s. 188.
5 Eberhart Hermann, Asiatissche Teppichund Textilkunst, Band 1, Munchen 1989, Lev, 11.
6 Eberhart Hermann, Seltene Orientteppiche, Band. VII, Munchen 1985, Lev. 10 7 Halı, Issue 38, s. 74.
