B
B‹‹R
R ‹‹N
NC
CEELLEEM
MEE D
DEEN
NEEM
MEESS‹‹
M
Meettiinn KKAADDEERROO⁄⁄LLUU**
Ö ÖZZEETT
Âfl›kl›k gelene¤inin günümüzdeki önemli temsilcilerinden olan Murtaza fiirin’in fliirleri biçim, içe-rik ve üslup bak›m›ndan incelenmifltir. Betimlemeler, imgeler, sanatlar ve baz› biçim özellikleri örnek dörtlükler üzerinde gösterilmifltir.
A ABBSSTTRRAACCTT
We examined Murtaza fiirin’s poetry who is one of the important themes in the traditional ash›k poetry of ourdays, in the terms of shape, concept and form. The descriptions, images, arts and some characteristics of shape are shown on the sample quatrains.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr::Murtaza fiirin’in fiiiri, Halk fiiiri, Edebî Sanatlar, Üslup. K
Keeyy WWoorrddss::Murtaza fiirin’s Poetry, Folk Poetry, Literal Arts, Form.
11.. fifiiiiirrlleerriinn DDiillii
Do¤an Aksan, Halk fliiri dünyan›n her ülkesinin yaz›n›nda do¤al; zorlama ve yapmac›ktan uzak ve halk›n içten gelen duygular›n› yal›n bir biçimde yans›tan ör-nekler olarak ayr› bir yer tutar. Ulusun kültürünün, yaflam biçiminin, dünya görü-flünün, zevkinin ve içtenli¤inin, birçok örne¤iyle de toplumun ruhunun aynas›d›r, diyor.
Burada söylenenler günümüz halk flairi Murtaza fiirin’in fliirleri için de geçerli-dir. fiiirlerdeki dil yaflayan, konuflulan halk diligeçerli-dir. Konu ile yaflayan dil aras›nda paralellik vard›r. fiiirlerde halk söyleyifli, deyim ve benzetmeleri hakimdir. Gele-neksel halk fliiri tabirleri ve çeflnisi temel olmakla birlikte -genellikle konularda-farkl›l›klar da gözlenir.
fiirin’in fliirlerinde daha çok tarihi, menk›bevi hadiseler, tasavvufi konular ve cereyanlar; bireysel s›k›nt›lar, kiflinin iç dünyas› gibi mevzular›n yan›nda sosyal meseleler, toplumsal problemler de ifllenmifltir.
22.. fifiiiiirrlleerrddee KKoonnuu
fiairimizin fliirlerinin konular›; On ‹ki ‹mam, Ehlibeyt, Hz. Ali ve Hz. Muham-med sevgisi; tasavvufi ulu flahsiyetlerin menk›beleri; Allah’a seslenme; tarihi
hadi-seler, menk›bevi olaylar; tarihi-dinî-tasavvufî flahsiyetlerin olaylar›na telmih; do¤a sevgisi, güzellik, sevgili; sosyal ve siyasi hadiselerdir diyebiliriz. fiairin, ça¤›m›z›n sorunlar›yla ilgili flu dörtlükleri, günümüz halk fliirlerinin geldi¤i yeri göstermesi aç›s›ndan önemlidir: Krallarla flahlarla Mazlumdaki ahlarla Nükleer silahlarla K›yamet el sall›yor ***
Kazanmak için dolar› Zehirliyorsun sular› Yok edersin canl›lar› Hâlâ tedbir alacaks›n
33.. ‹‹ççeerriikk--ÖÖzz AAçç››ss››nnddaann fifiiiiirrlleerr 33..11.. BBeettiimmlleemmee
Betimleme, bir varl›¤›n, eflyan›n veya durumun ay›rt edici hususiyetleriyle tari-fi; göz önünde canland›r›lmas›, tasavvuru olarak adland›r›labilir. Halk fliirimizde betimlemelere, fliirin sessel ritmini, görünüfl bak›m›ndan destekleyen ahenk unsu-ru olarak s›kça yer verilir. Sevgiliyle, sevilen bir hayvanla, savafllarla, do¤a ve in-sanlar› derinden etkileyen olaylarla ilgili betimlemeler yap›lm›flt›r.
Murtaza fiirin’in fliirlerinde de betimlemeler fliiri besleyen bir unsur olarak kul-lan›lm›flt›r; burada birkaç örnek verelim:
Afla¤›daki dörtlükte Hz. Hüseyin’in Kerbela Savafl› tasvir edilmektedir: Araya ald›lar Ali Ekberi
Çektiler hançeri t›¤-› teberi Temaflaya geldi gök melekleri Ekber saflar›n› yard› Hüseyin
‹mgesel betimlemenin örne¤ini de flöyle gösterebiliriz: Âfl›k olan vücut ilmini okur
‹nsanl›k yolunda bir hal› dokur Her bir dü¤ümünde bin bülbül flak›r Gerçek abideye dönüflür gider
Halk fliirimizde en güzel betimleme örnekleri do¤a tasvirleridir. ‹nsan› güzelli-¤e sevk eden, bahar› ve yaz›n geliflini müjdeleyen do¤a tasvirleri fiirin’de rahat, do-¤al bir söyleyiflle flöyle vasfedilmifltir:
Eridi kalmad› da¤lar›n kar› Derelerden ç›kan seller ne güzel Dört bir yan› lale sümbül bürümüfl Kekik reyhan kokan yollar ne güzel Yücesinde aç kurtlar› uluflur Baz ay›lar diflisine çal›fl›r Engininde koyun kuzu meleflir Görpe kuzudaki diller ne güzel Ah›r hergi olur tarlalar sürülür Sarmafl›klar buldu¤una sar›l›r Ba¤ ile bahçeye bülbül örülür Burcu burcu kokan güller ne güzel Ya¤mur ya¤ar mis kokutur topra¤› Su zerrecikleri süsler yapra¤› Bülbülün turac›n dem tutma ça¤› Kays› çiçek açm›fl dallar ne güzel Çelebinin görülecek zaman› Zalim yokluk bize vermez aman› Sefil fiirini’nin dini iman› Muhabbeti seven kullar ne güzel
Afla¤›daki fliirde bir olay tasviri vard›r. K›rklar meclisine telmihte bulunan, yo-¤un ve güçlü bir anlat›ma sahip, tasvir ile süslenmifl fliirin tamam›n› veriyoruz:
Muhammed miraçtan selam getirdi K›rklar meclisine vard›¤› zaman Edep erkan ile posta oturdu. Ulunuz kim deyip sordu¤u zaman Biri k›rka k›rk› bire yaz›ld› Cümlesi de bir katara dizildi Bir keflküle k›rk damla kan süzüldü Muhammed neflteri vurdu¤u zaman Kan kana kar›flt› ay›r dediler Muhammed gördü ki birlik idiler Bir üzümü k›rk pay edip yediler Salman keflkülünü verdi¤i zaman Ol flerbetten biri içti mest oldu Cümlesi de cümlemize dost oldu Hü dediler iki cihan ses doldu Muhammed semaha girdi¤i zaman
Esiridi k›rklar cümlesi cofltu Muhammed’in tac› bafl›ndan düfltü K›rk pare ettiler k›rklar bölüfltü Beline kemerbest sard›¤› zaman Yirmi üç can vard› on yedi bac› Cümlesi de yere gö¤e duac› Semah oldu mümin kulun mirac› fiah› merdan yolu kurdu¤u zaman Seksen bin Urumun erinden kald› Doksan bin Horasan pirinden kald› fiemsi Tebrizi’nin yarinden kald› Yunus taptu¤una erdi¤i zaman Semah oyun de¤il bir ibadettir Hak’tan insanl›¤a hem hidayettir Hakkad›r menzili Hak nihayettir Mümin ikrar›nda durdu¤u zaman Biz döneriz bütün evren dönüyor Manadan almayan bizi k›n›yor fiirini’ yi gören deli san›yor Aflk›n dalgalar› sard›¤› zaman
33..22.. ‹‹mmggee
Bir fliirin baflar› kazanmas› ve klasikleflebilmesi için, flair kendi düflünce kal›p-lar›n›n özgün yans›malar› olan imgeleri, fliirinde yerli yerinde kullanabilmelidir. fii-rin’in fliirlerinde de imgelem s›kça yer al›r:
Afla¤›daki dizelerde, gözyafl› teflbihle emanet olmufl ve F›rat suyunun da teflhis edilmesiyle imge ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bu imge bize, Fuzuli’nin flaha ulaflma iste¤i-ni yans›tt›¤› fliirleriiste¤i-ni de hat›rlat›yor.
Gözyafl›m› fiah’a teslim edesin F›rat suyu Kerbela’ya var›nca
Bir baflka imge örne¤i, teflbih-i beli¤ yoluyla ve Kerbela’y› telmihle afla¤›da ve-rilmifltir.
Muharremin o gün idi ikisi Sular› kesildi oldu yedisi Yetmifl binden fazla K›r›m tilkisi Onlara dinini sordu Hüseyin
Yine Kerbela olay›na telmihle ve betimleme yoluyla imge yap›lm›flt›r: Nereye bakt›msa gördüm seraser
On iki ‹mam’dan ak›yor Kevser
Divan edebiyat›nda da s›kça kullan›lan gül bülbül mazmunlar› ile imgelem ya-p›lm›fl; gül ve yaprak için do¤al olan bir hadise hüsnü talil ile anlat›lmak suretiyle dörtlükte imge güçlendirilmifltir. Ayr›ca gül ve yaprak için kullan›lan sar›lmak ey-lemi teflhis sanat›n› da akla getirmektedir:
Yolum dost ba¤›na düfltü u¤rad›m Gül yapra¤a yaprak güle sar›lm›fl Hayli seyreyledim ald›m murad›m Bülbül güle gül bülbüle sar›lm›fl
Afla¤›da yine hüsnü talil yolu ile her taraf› misk amber kokular› sarmas› Hz. Peygamber’in meydana ç›kmas›na ba¤lanarak imgelem yap›lm›flt›r:
Seçildi meydana ç›kt› Peygamber Her taraf› sard› misk ile amber
fiair, Leyla Mecnun aflk›n› hat›rlatarak ve mübala¤a yaparak kendi aflk›n› anlat-m›flt›r.
Ne ekme¤e benzer ne suya afla Düfltüm gidiyorum böyle atafla Mecnun hayran kal›r böyle yan›fla Nazl› yarin hayalidir bu hayal
Kerbela Olay›’na telmih edilerek çölün kan a¤lamas› imgesi kullan›lm›flt›r: Bunca kitap indi bunca ayetler
Bunca mersiyeler bunca a¤›tlar Niçin flehit oldu bunca yi¤itler Kerbela denilen çöl kan a¤l›yor
Afla¤›daki dörtlükte de güneflin yanma sebebi imgesel bir flekilde söylenmifltir. Turna, tuti, kumru ismini anar
Günefl yüzün gördü bak hala yanar Akl› ermez cahil dönmeyi k›nar Dönüyorum dönece¤im bir zaman
Dörtlükte iç, d›fl tezatl›¤› kullan›lm›fl ve Kesik Bafl Hikayesi ile âfl›¤›n sevgili yo-luna sunaca¤› bafl›, iliflkilendirilerek imge kurulmufltur. Bu imge, kesik bafl›n elde tafl›nmas› imaj›yla güçlendirilmifltir:
Sen bilirsin gözden akan yafl›m› ‹çim hakt›r ben neyleyim d›fl›m› Yar yoluna elde kesik bafl›m› Sunuyorum sunaca¤›m bir zaman
fiiirde betimlemenin yan›nda, âfl›¤›n vücut ilmini okumas›, insanl›k yolunda ha-l› dokumas›, dü¤ümlerde bin bülbül flak›mas›, bu surette de gerçe¤in abideye dö-nüflmesi tasar›mlar› vard›r. Burada istiare yoluyla flair izlenim yans›tm›flt›r.
Âfl›k olan vücut ilmini okur ‹nsanl›k yolunda bir hal› dokur Her bir dü¤ümünde bin bülbül flak›r Gerçek abideye dönüflür gider
fiair, afla¤›daki dörtlükte mübala¤a yolu ile, derdinin da¤lar› eritece¤ini, deniz-leri kurutaca¤›n› söylüyor. Bu imgelem, türküdeniz-lerimizde, halk ve divan fliirimizde birçok flair taraf›ndan ortak olarak kullan›l›r: “Bir of çeksem karfl›ki da¤lar y›k›l›r.”, “Ah›m göklere a¤d›.” Gibi.
Derdimi da¤lara versem eridir Denizlere atsam yakar kurudur Ben çekerim küçük yafltan beridir Ayr›lmad› benden efl oldu gitti
Meleklerin k›skanmas› ve feleklerin flairin çevresinde dönmesi anlam kal›plafl-malar›yla dizelere estetik hüviyet kazand›r›lm›flt›r:
Sevdam›z› k›skan›rd› melekler Çevremizde döner idi felekler Gözüm yolda kald› hep seni bekler Nice aylar y›llar geçti nerdesin
Hikâyevi bir üslûpla kaleme al›nan fliirin afla¤›da örneklenen dizelerinde, gü-lün k›rm›z›l›¤›na sebep Hz. Hasan’›n kan› gösterilerek imge kullan›lm›flt›r:
Gezdiler Hindi Firenki Yok idi zehirin dengi Hasan’›n kan›n›n rengi Duda¤›ndan güle düfltü
33..44.. fifiiiiirrlleerrddee ‹‹nncceelliikk
‹ncelik, içten söyleyifllerin, ince duygular›n fliire yans›t›lmas›d›r. fiairlerin zarif bulufllar›, icatlar› da bu inceli¤i do¤urabilir. fiairler, halk fliirlerinde halk›m›z›n ruh inceliklerini kendi fliir dillerinde tebarüz ettirirler. Murtaza fiirin’in baz› fliirlerinden seçti¤imiz afla¤›daki dizeleri bu yönden inceleyelim:
Bu fliirlerde betimleme ve imgesel bir söyleyiflle ince bir söyleyifl yakalanm›flt›r: Yolum dost ba¤›na düfltü u¤rad›m
Gül yapra¤a yaprak güle sar›lm›fl Hayli seyreyledim ald›m murad›m Bülbül güle gül bülbüle sar›lm›fl
Afla¤›daki dizelerde ince bir söyleyiflin örnekleri, Ankara’n›n dünür olmas›, gü-neflin, sevgilinin yüzünü görmesi sonucu yanmas›, âfl›¤›n yanmas›na Mecnun’un hayran kalmas› gibi hayallerle verilmifltir.
Ne ekme¤e benzer ne suya afla Düfltüm gidiyorum böyle atafla Mecnun hayran kal›r böyle yan›fla Nazl› yarin hayalidir bu hayal
***
Turna tuti kumru ismini anar Günefl yüzün gördü bak hala yanar Akl› ermez cahil dönmeyi k›nar Dönüyorum dönece¤im bir zaman
***
K›rk dokuz asra s›¤m›yor yafl›n Midas’tan bugüne yaflam savafl›n Hâlâ dimdik duran dikili tafl›n Bar›fla sevgiye dünür Ankara 44.. SSuunnuulluuflfl AAçç››ss››nnddaann fifiiiiirrlleerr 44..11.. fifiiiiirrlleerrddee LLiirriizzmm
Halk fliirinde lirizmi do¤uran içtenlik; do¤al, rahat söyleyifl ve konuflulan dilden yararlanma; k›sa, yal›n ve güçlü anlat›m yönünden Murtaza fiirin’in afla¤›daki di-zelerini inceleyelim.
44..22.. fifiiiiirrlleerrddee KK››ssaa,, YYaall››nn,, GGüüççllüü AAnnllaatt››mm
fiiirde yo¤unluk olarak ifadesini bulan bu bafll›k, bir dizeler bütününe fliir hüvi-yeti kazand›ran en önemli hususiyetlerdendir. Yo¤unluk, dilin, fliirin felsefi bir alanda söz sahibi olmas›n› sa¤layan faktörlerdendir. Örne¤in, Yunus Emre’nin “Ete kemi¤e büründüm / Yunus olarak göründüm” dizelerindeki yo¤unluk, fliiri felsefi
bir mahiyette ortaya ç›kar›yor. Bu noktadan fiirin’in fliirlerindeki yo¤unlu¤u de¤er-lendirelim.
Afla¤›daki dizeler bir düflünce sistemini dört dizede yans›tabilecek derinli¤e sa-hiptir. Bir baflka noktadan tevriye yoluyla “Hak ile hak olmak” söz öbe¤i fenafilla-h›, enel hakk›, topra¤a kar›flmay› ifade edebilir. Yine “k›l” sözcü¤ü ile s›rat köprü-sünün mahiyeti betimlenmekle birlikte “Ol!” emri de yans›t›lmak istenmifl olmal›:
Hak ile hak olmufl iç içe girmifl On iki bir olmufl alemi sarm›fl Kuran kainat› bak nas›l kurmufl K›l s›rata s›rat k›la sar›lm›fl
***
Aflk›n badesini içtim içeli Bir ben de¤il içimdeki ben sarhofl Arif olup ham›n has›n seçeli Mest olmuflum can içinde can sarhofl
44..33.. ‹‹ççtteennlliikk
fiiirlerde içtenlik, do¤al, rahat bir söyleyifli, konuflur bir üslûbu do¤urur. Afla¤›-daki dizelerde bunun örneklerini bulaca¤›z:
fiair, Kerbela’da Hüseyin’in flehit edilifline a¤›t›n› içtenlikle dile getiriyor: Kan a¤lar›m gece gündüz zar benim
Kerbela’da flehit düflen pir benim Kul fiirini bitmez sevdam var benim Gerçek sevenlere pirdi Hüseyin
‹nsan›n sevgi dolu bir canl› olmas› ve insanl›¤a gereken yard›m› yapmas› gerek-ti¤ini içtenlikle dile getiriyor:
Bütün canl›y› sev ona âfl›k ol Hastaya ilaç ol aça kafl›k ol Gelece¤e oku ö¤ren ›fl›k ol Vadedilen cennet ifl bu tendedir
fiair, afla¤›daki dizelerde dert çekti¤ini içten bir duyguyla ifade etmektedir: Kaç gecedir uyku girmez gözüme
Yine saat befl oldu gitti Can dayanmaz atafl›ma közüme Ba¤r›m yanar gözüm yafl oldu gitti
Dörtlükte ayr›l›k y›lana benzetilmifl, aç›k istiare yoluyla da ayr›l›k ac›s› zehre benzetilmifltir. ‹çten bir dille flair gam ve s›k›nt›s›n› dile getiriyor:
F›rgat y›lan gibi bafl›n kald›rd› Zehirini yüre¤ime doldurdu Goncalar›m birer birer soldurdu Döndü ilkbahar›m k›fl oldu gitti
***
Ömrüm geldi geçti hep heder oldu Bir dertli bulam da derdim dan›flam Derdimi demedim ba¤r›ma doldu Bir hal ehli bulam derdim konuflam
44..44.. DDoo¤¤aall,, RRaahhaatt SSööyylleeyyiiflfl vvee KKoonnuuflfluullaann DDiillddeenn YYaarraarrllaannmmaa
Do¤al, rahat söyleyifl ve konuflulan dilden yararlanma, fliiri zorlama anlat›mlar-dan, yapmac›kl›ktan uzaklaflt›r›r; ona ak›c›l›k ve ahenk verir:
fiirin’in bu tarz fliirlerinde, dizeleri yan yana dizip nesre çevirseniz, nasihat eden bir kimsenin hikmetli sözlerini dinliyorsunuz, hatta onunla konufluyorsunuz düflüncesine hakim olabilirsiniz:
Durma nefsin ile savafla girifl Her kalp at›fl›nda onunla vurufl Kul fiirini der ki asl›na kar›fl Zerre isen bir ummana aksana
***
Bütün canl›y› sev can› incitme Kim bilir ki acep Allah kimdedir Gel sözümü dinle uza¤a gitme Onu ar›yorsan inan sendedir
*** ‹nsan› ay›r›p seçici olma Kimsenin ayb›n› aç›c› olma Erdemli hizmetten kaç›c› olma Bu yolda as›lan yüzülen vard›r
***
Marifet mi seni seveni sevmek Seni sevmeyeni sev de göreyim ‹nsanl›k m› yanl›fl bir dostu övmek Bir dürüst düflman› öv de göreyim
*** Aflk atefli gizli gizli yak›yor Yarim s›hatta m› yok hasta m›s›n Gözlerimden hasret yafl› ak›yor Yoksa cilve nazda bir usta m›s›n
***
Ç›rp›n›r durursun hayat selinde Ümidin bitmesin yaflam yolunda Yine kurtuluflum senin elinde Ne tabipler vard›r içinde senin
***
Din, dil, ›rk mezhep sormadan Birbirimizi k›rmadan
Bilgisayarlar durmadan Bilim al›p satmal›y›z
*** Akl›nca vaaz verirken Ey Müslüman kardefl dersin Ben so¤anla ekmek yerken Ya sen nas›l havyar yersin
***
Bu bir belli bela sen gitme kardafl Gidenler gelmiyor sen gitme kardafl
Afla¤›daki fliir do¤al, rahat söyleyiflin, konuflulan dilin en güzel örneklerinden-dir:
Senin bahçende aç›lan Gülüne kurban olurum Konufltukça lal saç›lan Diline kurban olurum Sevdan ile halim yaman Yan›yorum ç›kmaz duman Boyun selvi kafl›n keman Beline kurban olurum Duda¤›nla difllerinin Kirpi¤inle kafllar›n›n O mübarek saçlar›n›n Teline kurban olurum Beni deli eder sesin Melek misin bilmem nesin Nolur söyle nerelisin ‹line kurban olurum Melekler seyrine durmufl Cemalin huriyi yormufl Benim yarim mendil sarm›fl Koluna kurban olurum Efle dosta sorur isen Aray›p da bulur isen Kul fiirin’de kal›r isen Yoluna kurban olurum
44..55.. AAll››flfl››llmmaamm››flfl BBaa¤¤ddaaflfltt››rrmmaallaarr
Türkçede, dilin imkanlar›n› geniflleten ve gelifltiren mecazlaflmalar, anlam ka-l›plaflmalar›; deyimler, atasözleri ve söz öbekleridir. Al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rmalar da fliirin hareket aln›n› geniflleten söz kal›plar›d›r. fiairler bu söz kal›plar›n›n sa¤lad›k-lar› olanaksa¤lad›k-lar› kullanmak için daha önceden kullan›lmam›fl, tamamen kendine ait al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rmalar kurabilirler.
Murtaza fiirin’in kulland›¤› al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rma örnekleri flöyledir:
fiair “Oynar ›fl›n k›l›çlar› o dilberin kirpi¤inde” dizesinde gelenekten uzaklafl-m›fl ve sevgilinin kirpi¤ini, gelenekte hiç benzetilmemifl ›fl›n k›l›c›na benzetmifltir. Ayn› flekilde “Bu gördü¤ün kainat›n binas›” dizesinde de kainat›n binas› tamla-mas›nda bu iki kelime al›fl›lmam›fl biçimde bir araya getirilmifltir.
Afla¤›daki dizelerde kullan›lan al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rma örnekleri italik biçimde gösterilmifltir:
Hac› Bektafl Hünkar’›n k›ymetini Bildik de yemedik yyookkssuull eettiinnii ‹nsan haklar›n›n ettik methini Söz ile saz ile çald›m da geldim
***
Karmafl›k bir duygu bbaa¤¤rr››mm›› hhaaflflllaarr ***
Serin yerde keyif çatmak hofl olur Sözünü atafla sal da öyle gel El ayak y›kamak nedir ey softa G
Göönnüüll aabbddeessttiinnii al da öyle gel ***
Teslim ol mürflide seni piflirsin Yeniden yarat›p aflka düflürsün PPoottaaddaa eerriittiipp bentten tafl›rs›n Böyle hal içinde hal bulamazs›n
*** Ö
Özz eelliiyyllee Allah seni süslemifl Bir eflin dünyada yoktur Türkiye’m Üç yan›n› deniz ile beslemifl Sana tüm güzellik hakt›r Türkiye’m
*** Ak›l ermez baz› insan iflin Ç›rp›n›p duruyor kendi bafl›na Akbabalar gelip yyuurrdduunn lleeflfliinnee Konmaz kardafl konmaz konmamal›d›r
Vücut flehri ba¤daflt›rmas›n› Pir Sultan Abdal da fliirinde “Vücudum flehrini sey-ran eyledim” dizesinde kullanm›flt›r:
Bir avuç atafl› saçt› muhannet V
Vüüccuudduumm flfleehhrriinnii yakt› gidiyor Yalvard›m yakard›m etmez merhamet Ard›mdan gözyafl›m akt› gidiyor
***
Göz yafllar›m ya¤mur gibi saç›l›r SSaabb››rr kkööflfleessiinnddee oturan benim Havyarlar yenilir viski içilir Ekme¤ini suya bat›ran benim
***
Ç›rp›n›r durursun hhaayyaatt sseelliinnddee Ümidin bitmesin yaflam yolunda Yine kurtuluflun senin elinde Ne tabipler vard›r içinde senin
*** Gülmeyi çoktan unuttum Ç
Çiillee yyeeddiimm hhüüzzüünn yyuuttttuumm Göz yafl›m› kana katt›m Serencamlar beni buldu
*** Gel beraber yuhlayal›m Yoksul eettii yyiiyyeennlleerrii Yi¤itleri öldürüp de K
Kaannddaann ggöömmlleekk giyenleri ***
Bu mu adalet töresi Çal›r çarpar cceepp ffaarreessii ‹nsanl›¤›n yüz karas› Ölür desem ölür mola
44..66.. KKaavvrraamm KKaarrflfl››ttll››¤¤››nnddaann YYaarraarrllaannmmaa
fiiirin besleyici ö¤elerinden biri de kavram karfl›tl›¤›ndan yararlanmad›r. fiairler, tezat sanat›n›, taban tabana z›t olan sözcüklerle kurman›n yan›nda anlamsal, kav-ramsal bir karfl›tl›k da kurulabilir. Bunun Murtaza fiirin’in fliirlerindeki örnekleri flöyledir:
Afla¤›daki dizelerde cesetleri susuz yumakta kavramsal bir z›tl›k vard›r: Bafl›n kestiler yezide gitti
Afla¤›daki dizelerde iç/d›fl karfl›t sözcükleriyle: Sen bilirsin gözden akan yafl›m›
‹çim hakt›r ben neyleyim d›fl›m› Yar yoluna elde kesik bafl›m› Sunuyorum sunaca¤›m bir zaman
Yak›n/›rak ve dert/derman sözcükleriyle: Kimi yak›n dedi kimi ›rakta
Kimi küfre düfltü kimi imana ***
Âfl›klar› böyle hale salan var Çaresize bin bir çare bulan var Dert içinde derde derman olan var Himmet edip bir lokmana gönderin
Bu dizelerde, zemheride gonca gül bitmesi, al›ç a¤ac›nda elma yetmesi tezat-l›¤› verilmifltir:
Zemheride gonca gülü bitirdi Al›ç a¤ac›nda elma yetirdi Üç gül gördü sar› iman getirdi Ça¤›r›r›m Hünkar Hac› Bektafl’a
Zahirde bat›nda k›l›c›n oynar dizelerindeki zahir/bat›n sözcüklerinde, Bu dizelerde ham/has sözcükleriyle:
Arif olup ham›n has›n seçeli Mest olmuflum can içinde can sarhofl
Dörtlükte seven/sevmeyen olumsuzlu¤uyla, dost/düflman karfl›tl›¤›yla: Marifet mi seni seveni sevmek
Seni sevmeyeni sev de göreyim ‹nsanl›k m› yanl›fl bir dostu övmek Bir dürüst düflman› öv de göreyim S›hhat/hasta sözcükleriyle:
Aflk atefli gizli gizli yak›yor Yarim s›hatta m› yok hasta m›s›n Gözlerimden hasret yafl› ak›yor Yoksa cilve nazda bir usta m›s›n
Bu dörtlükte 3. dize ile 4. dize aras›nda tezat vard›r: Göz yafllar›m ya¤mur gibi saç›l›r
Sab›r köflesinde oturan benim Havyarlar yenilir viski içilir Ekme¤ini suya bat›ran benim
‹stiare yoluyla kullan›lan tilki ve aslanda tezat vard›r; zira tilkiler aslanlar› sus-turamaz:
Tilki ç›kt› bin aslan› susturdu Bir beyinsiz nice beyin ast›rd› Haks›zlar hayk›rd› suçun bast›rd› Sahtekara ceza verilmez oldu
Yukar›daki dizelerde görüldü¤ü üzere fiirin, fliirinde tezat sanat›na çokça bafl-vurmufltur.
44..77.. BBeennzzeettmmeelleerr
Benzetme, flairlerin bir söz hüneri olarak baflvurduklar› önemli araçt›r. Zay›f›n güçlüye benzetmenin bir yönüyle ba¤lanmas›d›r. Benzetmenin çeflitleri vard›r: Tam benzetme, k›salt›lm›fl, pekifltirilmifl benzetme, güzel benzetme; ayr›ca istiare de bir benzetme çeflididir.
Murtaza fiirin’in fliirlerindeki benzetmeleri flöyle örnekleyebiliriz: Afla¤›daki 1. ve 2. dizelerde benzetme vard›r:
Ali Ekber, Yusuf gibi güzeldi Fidan boylu Muhammed’e benzerdi Gökteki melekler vasf›n yazard› Al Ekber meydana girdi Hüseyin
Hz. Muhammed damar›n içindeki kana benzetiliyor. Burada asl›nda insan›n yarat›lma sebebine telmih vard›r:
Bu sevdal›n sana gerçek âfl›kt›r Damar›mda oynar kan›m Muhammet
Bu dizelerde de Hz. Muhammed ve Hz. Ali gülün goncas›na benzetiliyor: Muhammed Ali’dir gülün goncas›
Allah’a aç›lm›fl elin nicesi
fiu bedenim mahfler yeri gibidir, dizesinde de beden mahfler yerine benzetilmifl. Ruh pervaz etmek noktas›ndan hareketle kufla benzetilmifltir. Yüz ise güle ben-zetilerek güzel benzetme örneklenmifltir:
Göz göze gelince gözüm suland› fiafl›rd›m kendimi akl›m buland› Ruhum pervaz etti hayli doland› Nas›ls›n gül yüzlüm kelam› geldi
Saç›lmak yönünden göz yafllar› ya¤mura benzetilmifltir: Göz yafllar›m ya¤mur gibi saç›l›r
Sab›r köflesinde oturan benim Havyarlar yenilir viski içilir Ekme¤ini suya bat›ran benim
Kirpiklerin âyet yazmas›, kafllar›n Zülfikâra benzerli¤i, bu dörtlükteki teflbih un-surlar›d›r:
Gözlere de¤mesin nazar Kipriklerin ayet yazar Kafllar Zülfikâra benzer Benim canl› kuran›ms›n
Cahil dizelerde y›lana benzetilmifltir: Cahil cesaretli olur
Dikilir hep y›lan gibi Bir süzünde bin kan olur Meydan olur algan gibi
Gül yüz teflbihi beli¤i bedir aya benzetilerek güçlendirilmifltir. Yine teflbihi be-li¤ yoluyla tamlama oluflturulmufltur:
Bedir ay gibi gül yüzlüm Hac› Bektafl sana geldim Kalem kafll›m Ali gözlüm Ölmüfl iken cana geldim
Afla¤›daki dörtlükte ejderhaya benzetme yap›lm›flt›r: Çal›fl deyince erinip
Kuzu postuna bürünüp Ejderha gibi sürünüp Kan›m›z› sömürürsün
K›z›l kan eyleme hilal kafl›n›, dizesinde kafl hilale benzetilmifltir.
Bu fliirde sevgilinin yana¤› adet olunmak üzere güle benzetilmifltir; yine son di-zede güzel, fleyda bülbüle benzetilmifltir:
Yolum bir güzele düfltü Yanaklar› güle benzer Selamlaflt›k sohbet açt› Bir fleyda bülbüle benzer
44..88.. AAkkttaarrmmaallaarr
fiiirde olsun düz yaz›da olsun aktarmalar yoluyla dilin olanaklar› geniflletilmifl-tir. Aktarmalar›n tabii ki en güzel örneklerine fliirlerde rastlamaktay›z. Aktarmalar çok çeflitli flekillerde yap›labilir.
D
Deeyyiimm AAkkttaarrmmaallaarr››
Do¤adan insana, insandan do¤aya ve do¤adan do¤aya yap›lan aktarmalar var-d›r; teflhis sanat› ve somutlamalar bu gruba girer.
A
Add AAkkttaarrmmaallaarr››
Bir sözün benzetme amac› olmaks›z›n bir baflka söz yerine kullan›lmas› olarak tarif edilen bu sanat, flairler taraf›ndan çok çeflitli flekillerde kullan›lm›flt›r. Günü-müzde güzel adland›rma, dolaylama gibi adlarla vas›fland›r›lan anlam olaylar› da bir nevi aktarmad›r. fiirinin fliirlerinden bu sanatlara seçti¤imiz örnek dörtlükler flunlard›r:
fiiirde, benzetilen unsur olan ar› söylenmedi¤i halde, kovan sözcü¤ü ile hat›r-lat›lmaktad›r. Buradaki aktarma çeflidi, benzeyen unsur âfl›k dizelerde söylendi¤i halde benzetilen unsur, ar›, söylenmemifltir; dolay›s›yla kapal› istiare söz konusu-dur:
Gerçek âfl›k olmak bir müflkül ifltir Sinesi kan a¤lar gözleri yaflt›r Aflka düflmeyenin kovan› bofltur Nicesi dünyadan bofl geldi geçti
Yoksul eti al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rmas›nda, et yememek somut ifadesi asl›nda so-yut olan kullanmama, sömürmeme anlam›n› ifade etmektedir:
Hac› Bektafl Hünkar’›n k›ymetini Bildik de yemedik yoksul etini ‹nsan haklar›n›n ettik methini Söz ile saz ile çald›m da geldim
Bu dizelerde, nefes insan› üflütmek yönünden rüzgara benzetilmifltir. Üflütmek yönünden güçlü olan rüzgar söylenmedi¤i halde zay›f ö¤e; yani benzeyen, nefes dizelerde kullan›lmak suretiyle kapal› istiare yap›lm›flt›r. Buna bir baflka örnek ise ›fl›t›r sözüyle yap›lm›flt›r:
Bu sözlerim kamil insan iflidir Cahilin nefesi bizi üflütür Kul fiirini cümlemizi ›fl›t›r Sen de günefl gibi do¤ da görelim
Yurdu ya¤malayanlar akbabaya istiare yoluyla benzetilmifltir: Ak›l ermez baz› insan ifline
Ç›rp›n›p duruyor kendi bafl›na Akbabalar gelip yurdun lefline Konmaz kardafl konmaz konmamal›d›r
Yine istiare yoluyla, sar› kar›nca ile Atatürk kastedilmifltir. Bir sar› kar›nca ç›kt›
Do¤du flimflek gibi flakt› Zulmü temelinden y›kt› Kurdu Cumhuriyet geldi
Afla¤›daki dörtlükte kelime yerine güçlü unsur lal kullan›lm›flt›r; aç›k istiare söz konusudur. Baz› fliirlerde, inceleme yapanlar flairin maksad›n› aflacak kiflisel tahliller yapabilirler; son dizede sestefl bir sözcük olan dil sözcü¤ü tevriyeli kul-lan›l›rsa iki gerçek anlam ç›kar. Birincisi konufltukça lal saçan konufltu¤un dil, ke-limeler ise ikincisi o keke-limelerin dökülmesini sa¤layan gönlüne kurban olurum anlam›d›r:
Senin bahçende aç›lan Gülüne kurban olurum Konufltukça lal saç›lan Diline kurban olurum
fiirin’in gönle âfl›klar›n ortak tavsiyesi niteli¤indeki: Gel gönül yüksekten uçma dizesinde gönül, kufla kapal› istiare yoluyla benzetilmifltir.
Rüzgarlar›n divan edebiyat›nda olsun halk edebiyat›nda olsun dili vard›r; dize-lerde rüzgar, da¤, tafl, duvar soru sorulmak suretiyle kiflilefltirilmifltir:
Sordum esen rüzgarlara Da¤a, tafla, duvarlara Meydan okudum y›llara Haberini alamad›m
‹‹mmggeesseell BBiirr SSööyylleeyyiiflflllee ÇÇaarreessiizzlliikk
Çaresizlik ald› kolum budad›, dizelerinde budamak eylemi sebebiyle insan› a¤aca benzetmifltir. Bu benzetme de kapal› istiare yoluyla yap›lm›flt›r.
Bunca gerçeklerin kan› döküldü, dizesinde gerçekler somutlama yap›larak kifli-lefltirilmifltir.Teflhis sanat› ile gül, yaprak, bülbül kiflilefltirilmifltir:
Yolum dost ba¤›na düfltü u¤rad›m Gül yapra¤a yaprak güle sar›lm›fl Hayli seyreyledim ald›m murad›m Bülbül güle gül bülbüle sar›lm›fl
Afla¤›daki dizelerde dert sözcü¤ü somutlaflt›rma yoluyla kullan›lm›flt›r: Derdimi da¤lara versem eridir
Denizlere atsam yakar kurudur Ben çekerim küçük yafltan beridir Ayr›lmad› benden efl oldu gitti
Dizelerde geçen piflirmek sözcü¤ü, soyut olgunlaflt›rmak kelimesini somut ha-le getirmifltir:
Teslim ol mürflide seni piflirsin Yeniden yarat›p aflka düflürsün Potada eritip bentten tafl›rs›n Böyle hal içinde hal bulamazs›n
Bu dizelerde de çark sözcü¤ü ifllerin yolunda gider, sözünü somutlaflt›rm›flt›r: Var ise dolar›n mark›n
Bu dünyada döner çark›n
Nefis tafltan tafla vurmak söz öbe¤i sayesinde somutlaflt›r›lm›flt›r: Nefsi çald›m tafltan tafla
Benlik ç›kmak bilmez hafla Savafl açt›m bafltan bafla K›rd› amma karfl› durdum
Bülbül, güller bu dizelerde kiflilefltirilmifltir: Bülbül boyun büksün güller k›skans›n
Aflk›m›z› gören volkanlar sönsün Atafl›mdan alem tutuflsun yans›n Seven böyle sevsin nazl› yarini
Saz, kiflilefltirilerek insana benzetilmifltir: Yürek dolu s›z›m s›z›m
‹çim a¤lar gülür yüzüm Benim ile inler saz›m Dertsiz olan k›nar beni
Bu dizelerde de bülbül ve gül kiflilefltirilmifltir: Bülbül zar› bizden ald›
Duyunca güller k›skand› Zerresinden kerem yand› Ak›llar durur iflimden 44..99.. SSaappmmaallaarr
Yazarlar, flairler dilin tüm olanaklar›n› sonuna kadar etkili bir biçimde kullan-mak suretiyle duygu, düflünce ve hayallerini eserlere aktar›rlar. Öyle ki baz› nok-talarda çeflitli sebeplerle flairler, dilin bu imkanlar›n› geniflletmek isterler. Böyle du-rumlarda ya dilde hiç bulunmayan, kullan›lmayan kelime husule getirirler yahut dilde bulunan bir kelimeyi de¤ifltirmek, o kelimeye asl›nda uygun olmayan bir ek getirmek suretiyle dilin imkanlar›n›, s›n›rlar›n› geniflletirler. ‹flte ortaya yeni ç›kan bu kelimelerle flairler dilde sapma ortaya ç›karm›fl olurlar
Halk fliirinde, dildeki kelime ve ekler kullan›larak yahut tamamen uydurularak yazara özgü yap›lan de¤iflikliklere sözcüksel sapma diyoruz. Lehçesel sapma ise bölge, yöre a¤›zlar›ndaki kelimeleri flairlerin ortak dilde kullan›lmas›d›r. Ortak dil-de bulunan ancak yazar›n yeni bir mana yükleyerek kulland›¤› kelimeler dil-de an-lamsal sapmay› do¤urur.
Murtaza fiirin’in fliirlerinde bu sapma türlerinden, daha çok flivesel sapma ör-ne¤ine rastl›yoruz:
Cömert>comart sözcü¤ü ve magfiret sözcü¤ü flivesel olarak kullan›lm›flt›r: Asl›m dervifl Ali sevgilim Hakt›r
Aff› magfirettir comartt›r tektir Mümin>mömin: Lehçesel sapma
Kefen giydi mömin kulun hepisi
Boyand›ran, kelimesi dilbilgisel bir de¤ifliklik oldu¤undan sözcüksel bir sapmad›r: Uyuyan› uyand›ran
Boyas›na boyand›ran ‹çeni aflka kand›ran P›nar›z Allah aflk›na
Güler>gülür: Lehçesel sapma Yürek dolu s›z›m s›z›m ‹çim a¤lar gülür yüzüm Benim ile inler saz›m Dertsiz olan k›nar beni
ilmek>imlek, atefl>atafl: Lehçesel sapma Yar dedikçe yaraland›m
‹mlek imlek paraland›m Yand›m yand›m kora döndüm Volkan ürker atafl›mdan
Burada anlamsal bir sapma söz konusudur. Anlat›lmak istenen saplanmak de-¤il sapmakt›r:
“Cahil olan yanl›fl yola sapland›” Kirpik>kiprik: Lehçesel sapma
Gözlere de¤mesin nazar Kipriklerin ayet yazar Kafllar zülfikara benzer Benim canl› Kuran’›ms›n
Deli etti¤in>deletti¤in: Yazar bu kelimeyi vezne uydurmak için böyle kullan-m›flt›r.
Bu örneklerin d›fl›nda, Mahlükat>mahlugat, titrer>titirer, cümbüfl>cumbufl, hepsine>hepisine, gürefliyor>gülefliyor, k›ymetli>k›ymatl›, merhem>melhem gibi ortak dilden sapma örneklerine rastl›yoruz.
55.. fifiiiiirrlleerriinn SSeess ÖÖzzeelllliikklleerrii
Ses, ritim edebiyat türlerinden en çok fliir için gerekli araçlard›r. Bu araçlar›n yan›nda kafiye, ölçü de tüm dünya edebiyatlar›nda, fliirlerinde vazgeçilmez birer ö¤e olmufllard›r. fiu son dönemde bu unsurlar pek dikkate al›nm›yor gibi görünse de bunlar fliirin vazgeçemeyece¤i flekil hususiyetlerindendir.
Halk fliirimiz bu hususiyetleri ile kendi kurallar›n› oluflturmufl, olgunlaflm›fl bir fliirdir. Kafiye türlerinin hemen hepsi kullan›lmakla birlikte daha çok yar›m uyak kullan›lm›flt›r.
Murtaza fiirin’in fliirlerinde yar›m, tam ve zengin uyaklara muvazi flekilde ör-nek bulabiliriz, yine de halk fliirinde âdet olundu¤u üzere yar›m uyak daha fazla-d›r diyebiliriz, uyaks›z dizeler de varfazla-d›r; ancak bunu di¤er dizelerdeki ritim unsur-lar› arka plana iter; çünkü bu fliirlerin hemen hepsinde redifler uyakunsur-lar› destekler mahiyette ve çoklukta kullan›lm›flt›r. Genellikle mani, türkü gibi türlerde karfl›m›-za ç›kan ilk dizedeki kelimelerin tekrar› yoluyla, redifler sayesinde, sonraki dize-lerde ahenk sa¤lama fiirin’in fliirlerinde ortak bir özelliktir. fiair, ço¤unlukla 8 ve 11’li hece ölçüsünü kullanm›flt›r:
Afla¤›daki dörtlüklerin al›nd›¤› fliirde kurban olurum, tüm dörtlüklerde ortak ayak olarak kullan›lm›flt›r; fiirin’in fliirlerinde bu hususiyet karfl›m›za çok ç›kar, fi-kir vermesi aç›s›ndan bu hususiyetleri tafl›yan örnekler ald›k:
Bütün canl›y› sev ona âfl›k ol Hastaya ilaç ol aça kafl›k ol Gelece¤e oku ö¤ren ›fl›k ol Vadedilen cennet ifl bu tendedir
***
‹nsan› ay›r›p seçici olma Kimsenin ayb›n› aç›c› olma Erdemli hizmetten kaç›c› olma Bu yolda as›lan yüzülen vard›r
***
Âfl›klar› böyle hale salan var Çaresize bin bir çare bulan var Dert içinde derde derman olan var Himmet edip bir lokmana gönderin
***
Melekler seyrine durmufl Cemalin huriyi yormufl Benim yarim mendil sarm›fl Koluna kurban olurum
*** Efle dosta sorur isen Aray›p da bulur isen Kul fiirin’de kal›r isen Yoluna kurban olurum
Bu fliirde oldu¤u gibi aaab/cccb...ya da abab/cccb/dddb...; abcb/dddb/eeeb... gibi kafiye dizilifllerini kullanm›flt›r.
fiair, uyak-anlam iliflkisini fliirde dörtlükler aras›ndaki ba¤› güçlendiren redifle-re çokça yer veredifle-reredifle-rek sa¤l›yor. Baz› fliirlerinde bu redifle-redifler sayesinde konu, mesne-vilerdeki gibi, betimlemelerle, olay örgüsüyle ak›p gitmektedir; flair konu bütün-lü¤ü sa¤lamak istedi¤inde -biraz da fliirin flekil hususiyetlerini kendi üslubuna uy-durarak- bu flekil özelliklerinden yaralan›r.
fiirin’in fliirlerinde cinasa pek tesadüf etmedik. fiu iki örne¤i verelim: Bugün yar›n derken çok zaman geçti
Gidemedim gidece¤im yere ben Ayr›l›k yürekte yareler açt› Hasret kald›m o gül yüzlü yare ben
***
Onu bana beni ona Yaradan Vermezse kurtulmam ben bu yaradan
Yukar›da da bahsedildi¤i gibi flair, ritmi yinelemelerle, ses benzerlikleriyle ve genellikle ek ve sözcük durumundaki rediflerle sa¤l›yor. Halk fliirimizde eskiden beri olan bir hususiyet de konu bütünlü¤üdür. Saz flairlerimizin fliirlerinde, tarikat ve tasavvuf fliirlerinde, kahramanl›k fliirlerinde, destanlarda ifllenen konu tüm met-ni kapsar mahiyettedir. fiairimizin de genellikle fliirlerinde konu bütünlü¤ü korun-mufltur. Ço¤unlukla menk›beleri tasvir etti¤i, o hadiselere de¤indi¤i fliirlerinde ko-nu bütünlü¤ü ilgi çekici bir mahiyette devam etmektedir.
66.. DDee¤¤eerrlleennddiirrmmee--SSoonnuuçç
Günümüz halk flairlerinden olan Murtaza fiirin’in fliirleri flekil ve muhteva aç›-s›ndan gelene¤e ba¤l›d›r; ça¤›m›z›n zorunlulukla ekletti¤i hususiyetler geleneksel bak›fl aç›s› içerisinde erimifl, ana temayüle kat›flm›flt›r. Yine de yüzy›l›m›z›n üslu-bu, ifade tarz› fliirlere sinmifltir.
Bir flairin eserlerine yaflad›¤› dönemin özellikleri, istese de istemese de, flairden ba¤›ms›z olarak girecektir; fliiri flairin yaflanm›fll›klar› yazar ki bunlar yaflanan dönemden ba¤›ms›z de¤ildir. fiiir, güçsüz oldu¤u ça¤larda, ne kadar yetenekli, mizac› kuvvetli biri taraf›ndan kaleme al›n›rsa al›ns›n, ortaya ç›kan mahsuller de o denli c›l›z ve k›s›r olacakt›r; buna mukabil fliir sanat›n›n güçlü oldu¤u ça¤larda da bu bahsi geçen mizaç yo¤rulup piflecek ve mükemmel eserler vücuda gelecektir.
