İSTANBUL'DA HBdMOĞLU AÜ PAŞA CAMttNOEN HAYVAN F İ G O R L O BİR T O R K KİLİMİ
Şarar* YETKİN
Hayvan figürleri TOric teksdl sana^ tmda sevilerek kullanılmış U r motiftir. EUmiade l>ilinen orijinal parçalara aid az 5mdc kalmış olmasma rahnen gene de bu sanatm her kolunda görOlmdcte-dir. Oadlikle hah ve kilimlenle daha fazla rastlanmaktadır. Kumaş deseni o-tarak, kullanıldığı da biricaç örnek üze rinde gerek Selçuklu, gerekse Osmanlı kumaşlarında devrin iîslubunu aksetti recek nitelikte tespit edibnektedir. Bu na karşıhk hah ve kilimlerde daha faz la kullanılmış olduğu gtfnilmüze kadar gden parçalardan anlaşılmaktadır, ö-lellikle 14. y. yıl başı ve 15. y. yü so nuna kadar Türk hah sanatında Hay van FigUria Halılar adı altmda topla nan gruba ismini vermiştir. Mfiaderde muhafaza edilen ve sayısı <mu geçme yen orijinal hah i n e k l e r i dışında, aym devrin Avrtq[Mdı lessamlarm eserlerin-de görülen hayvan Hgüriü hah tasvirle r i , bu hahlann tarihlendirilmesinde en teemli kaynaklardır. B u fredc ve tab lolarda görülen hayvan figOrlfi hah tas-l i ı k r i , Anadcdu'dan Avrupa'ya İhraç e-dikn orijinal hayvan figOriO halılardan kopya edilerek veya onlardan esinlene-rtk yapılmışlardır. Elde kalan orijinal parpdar ile bu tasvirlerde görülen k u v veüi benzerlikler en açık deliUerdir>. Pek nadir olmakla beraber bazı Doğu Mfaiyatürleri de hayvan figürlü hahla-n hahla-n tarihlehahla-ndirilmesihahla-ne kayhahla-nak teşkil etmdrtediı*. Hayvan figürleri 15. y. yılın
1. K . B r O r i t m a H t c h » TUrUppUh» mit
KUtm 4*t XIV. mıd XV. Ukrkm^trt*. )ahı«Mİı d.
r r ı u ı ı l n l ı ı a yimlnwliwuB. C . M . İ t » , s. M «d. 2. a. Bıtlii» M M T UgfH m Bmty Amlmti
Cmptl$. Aa* da- « M t d t r Tiliwlirtiw K M M
İkinci yansmdan s<mra (16. y. yıl başm* da) Türk halı sanatmda birden orta dan kalkmış, bunlann yerini geometrik halılar almıştır. Fakat 18 y. yılda bil hassa ge(mıetrik motifli hahlann ana nesini yaşatan Bergama halıları adım alan bir gurup hahda. esas motif ol masa b ı k . dolgu motifi olarak tekrur ortaya çıkmıştır. Türk hah sanatında, hayvan figürlü halılarla geometrik mo-tiHi halılar arasında görülen şematik bwMerllklerle bu bağıntının, Bergama halısı gurubunda sürdürülmüş ohnası önemlidhr.
Geometrik motifli Türk kiUmleri ise bu bağiantınm, tekstil sanatınm di-ğor bir kolu olan kilim sanatında da devamımn başka bir delilini ortaya ko yar. Kilimlerde geometrik motiflerin arasına serpiştirilmiş olarak stilize hay van figürlerine daha sık rastkmur. An cak bu kilimlerde hayvan figürleri e-sas motif ohnayıp. g ^ g U z e l serpişti rilmiş dolgu motifi olarak karşımıza çf kar. K<mumuz olan kilimde ise stiUse hayvan figürleri zeminin esas motifi
olarak yer alır (Resim 1).
KUim istanbul'da Hekimoğlu AÜ Paşa camiinde bulunmaktadır. Kilim oldukça büyüktür. Zemini 3 m. (M x 4m. 08 dir. Esas bordürün genişUği 0.26. içteki dar bordürün genişliği 0.13, dış-riTlISr B . tUkmti B « l t a M » . »-»M. Prol. S t t i ı v hww— fc<ı «»ktlcfind» W«U*U'»w. rrea CuOmy ot Art d* •ıırtı|--n b » | ı l ı ı w ı ılnn ak olaa Mr miayaMMcU
İMTM a«M lııJ< tMvklal d M v h bir « d d U t İBMk.
Miktıilf. « t ^ m O r 14. y. yd* wIMiwdlrnwrtliiWr. Btfim kalıteM «İkil j m i e h n k K ı f t M i » oto-bilee^l M M t B tariad* dunMkto. l O M U B driH o l w d ı » Kto Nng« «c* b m k M k i i A r .
328 $eiMREVETKİN takinin genişliği ise 0.21 dir. Kilim
hü-yük olmakla beraber bir kenarmdaki bordür noksandır. Rmkleri parlaksa da baıa yerlerde solmuştur. Aşmnuş ve di kilmiş yerleri vardır. Zemindeki büyük delikler başka kilimlerden ve halılardan alınan parçalarla yamanmıştır. Çözgü iplikleri tabii l>eyaz renkte iki bükümlü yünden yapılmıştır. Desenin dokusunu meydana getiren iplikler de tamamen yündür. Kırmızı, açık yeşil, mor, mavi ve kahverengi kuUamlmıştır. Kilimin zemini kırmızı renktedir, üstünde açık yeşil renkte stilize hayvan figürleri sı ralanmıştır. Her sırada enine beş hay van ve bir hayvanın yansı görülmek
tedir. Kilimin boyuna ise altı hayvan aym eksen üzerine sıralanmıştır. İçle rinde kırmızı, mavi, mor renkte dolgu lar vardır. Hayvan figürleri hep aynı istikftmete dönük olarak sıralanmıştır. " KUimdeki hayvan figürleri çok stilize edilmiştir. Bununla beraber sırtmdaki kanat gibi çıkıntıdan ve kıvnk kuyruk tüylerinden bir kuş figürü olduğu his sedilmektedir. Her hayvan figürü sıra-smdan sonra mavi, yeşil çifte kancalar ve mavi bir baklavadan çıkan uzun bir çubuk ucunda kancak bir motif yerleş tirilmiştir. Bunun stilize bir ağaç moti fi olması mümkündür. Bütün motifle rin etrafı 1 cm. eninde kahverengi bir konturla çevrelenerek belirtihniştir. An cak pekçok yerlerde kahverengi yün den yapılmış bu kısımlar aşınmıştır. Bordürler üç tanedir. Esas bordürün zemini açık yeşil renkte olup üstünde mor renkte kıvnk bir dal uzanmakta dır. Mor, mavi, kırmızı renkte çok stili ze küçük yaprak ve çiçekleri taşır. Ze mine de mavi, kumm dolgulu stilize iri yapraklar ve kancalar serpiştirilmiş tir, tçtekı dar bordür, kilimin kırmızı zemini içinde 4 cm. lik bir şerit bırakı larak yerieştirilmiştir. tçbordürün ze mini koyu mavi renkte olup üstünde açık yeşil renkte Çin bulutuna benze yen kıvnmlı bir şerit uzamr. Kilimin iki kısa tarafında bu motif zikzak bir
şerit halini almıştır. Kıvrımlar arasına ortası açık yeşil göbekli .dört kırmızı yaprakk birer küçük rozet yerleştiril, miştir. E n dıştaki bordür kahverengi zeminli olup kırmızı renkte çift kancalı baklavalan taşır. Aralannda mavi, açık yeşil, kırmızı renkte çubuklardan mey-dana gelmiş zikzak bir şerit uzanır.
Kilim Anadolu'da çok eski bir ana nesi olan hayvan figürlü h a l ı l a n n ka rakteristik motiflerini yaşattığı için ay-n bir öay-nem taşır. Biliay-neay-n Türk kilimle ri içinde motif ve kompozisyon bakı mından farklı olan bu kilimin en yakın benzeri Anadolu Hayvan Figürlü
hahla-ndır. Konya Mevlâna Müzesinde bulu nan hayvan figürlü halı bu benzerliğin birçok ortak kısımlarmı toplar. Bura
da çok stilize edilmiş kuş figürleri kır mızı zemin üstüne aym şekilde sıralan mıştır (Resim: 2). Baş, kanat ve kuyru ğun kıvnlışı benzer özelliktir. Kırmızı, mor, açık yeşil renkler ve kahverengi konturlar ortak olan renklerdir*. Göı^ des düğümü ile yapılmış olan bu hah 15. y. yıla aid olup, hayvan figürlü ki limin öncüsüdür. İstanbul Türk ve İs lâm Eserleri Müzesinde bulunan diğer bir halı parçası da, kilimin desenini hatırlatan bir motife sahiptir (Resim 3)
Koyu mavi zemin üstüne aynı şekilde yerleştirilmiş çok stilize hayvan figür leri görülmektdeir*. Hayvan figürleri küçük yaprakların ilâvesiyle nebati bir motife doğru gelişme göstermektdeir. Aym husus konumuz olan kilimdeki
hayvan figüründe de görülmektedir. Hayvan figürlerinden nebati motiflere doğru olan bu gelişme Anadolu hayvan figürlü hahlannın bir gelişme safhası dır. Aynı gelişme ve kompozisyon şe ması 18. y. yıl sonuna tarihlendirdiğimiz bu kilimde yaşamakta devam etmek tedir. Anadolu hayvan figürlü
halıları-3. R . EttUtghaiHea, Aym eser. «. lOS-lU. R . 12; O. AtUuwp*. TurUsH Arts, tttmbul, t. 26 27, R M . 19.
4. o. Adanapa. IS. Yttzytt somaUhm Hayvan MotifU
Bir AmâolM HOm. Türk XOItfirtl AraftunMİan, Anka
İ S T A N B U L - O A H C I C İ M O Ğ I U A L İ P A Ş A C A M İ İ N D C H A Y V A N F İ G Ü R L Ü B İ R T Ü R K K İ L İ M İ
329 na bağladığımız ve Kafkas h a l ı l a n n ı n
en önemli gurubu olan Ejder motifli halılarda da aynı şekilde görülen geliş menin önemli b i r safhasıdır'. Bu geliş me 19. y. yıl Kafkas halılarında örnek lerin tamamen geometrik bir kalıplaş maya uğramasıyla sonuçlanır. 19. y. yıl Anadolu Geometrik motifli halıları ile Kafkas halıları arasında çok yakın ben zerlikler vardır. Bu husus her ikisinde de ortak olan b i r kaynağa işaret eder. Bu kaynağın merkezi î r a n ' m ı d ı r ? . An cak tarihlendirilebilen orijinal î r a n ha lıları 16. y. yıldan başlamaktadır. Ara daki boşluk 14-15. y. yıl minyatürlerin de görülen halı tasvirleri ile doldurula-bilmektedir*.
Halbuki 13. y. yıl Anadolu Selçuklu halilanndan elimizde orijinal örnekler vardır. Bunlarda görülen geometrik şekiller, kancalar ve bordürlerdeki kûfî yazılar hayvan figürlü halılarda da karşımıza çıkmaktadır. Elimizde mev cut en eski hayvan figürlü halılar Fus-tat'da bulunan parçalardır'. Bunlar ay nı yerde bulunan diğer Selçuklu halı p a r ç a l a n gibi, Anadolu'dan Mısır'a ih raç edilmiş halılardır. Bugün için hay van figürlü halıların kaynağı, tarihlen-dinlen p a r ç a l a r a göre Anadolu'dur. Hayvan figürlü halıların klâsik
figürle-5. Ş. Yetkin, Kafkas Halttan, 1961, Oc»k ayında İtt. Onirenitesl, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi B6-IttmUnde yapılmış <dan Doktora tezi. I t t . TOrk ve t a t t m Eserleri Müzesindeki zencin bir koleksiyon olan Kafka* Halılarını içine alan bu tez batkıya hazırlanmaktadır. K. Erdmann, Der Orientalische Knüpfîtppich, Tubingen
19SS, s. 4447.
6. A. Britgs, TimuTid Carptts. A n Islamica. Cilt V I I . s. » \d. 1940 • X I . X I I , l»«6, s.
7. C. J. Lamm, The Uarby tut a»d some frapfenls
of carpets found in Efypt, OricntslilUkapels artbok, 19)7,
». S2-130.
rine geç devir Anadolu halılarında rast lanır. Harput Sare Hatun camiinde bu lunan bir halının b o r d ü r ü n d e sekizgen ler sıralanmıştır (Resim: 4). Bunlann
içinde çok stilize edilmiş dört kuş yer almaktadır. Açık ağızlarını ortadaki k a r t u ş içinde yer alan ve kıvrık bir şe rit halini almış olan dört ejder figürü ne doğru uzatmışlardır. 19. y. yıla tarih-lendirdiğimiz bu halıda 15. y. yıl Ana dolu halısında görülen Ejder ve Anka kuşu mücadelesi motifi değişik b i r kompozisyon düzeni içinde verilmiştir. Ejder ve Anka kuşu motifi ise Kafkas halılannın, 16. y. yıldan itibaren geliş tirdiği en önemli gurubu olan, ejder halılannın esas motifidir*. 16.-17. y. yıl Klasik Osmanlı h a l ı l a n n d a hayvan f i gürü terkedilmiştir. Buna karşılık Kaf kas halılarının bu en önemli gurubun da devam etmiştir. Ancak 18. y. yıl A-nadolu halı sanatında tekrar yaşatıl mağa başlanmıştır. Konumuz olan hay van figürlü k i l i m ise, bu gelişmenin k i l i m sanatında da yer aldığını belirtme si bakımından daha da önem kazan maktadır'. İlerdeki araştırmalar gerek hah, gerekse k i l i m sanatında kullanılan hayvan figürlerinin ortak kaynağını or taya koyacaktır.
8. K. Enfanann, Der Türkische Teppich des
ii-Jahrhunderıs-15. Asır TBrk Halıst. tttanbul, 1957. t .
12S-I26.
9. Konumuz olan kilim talebem İlhan Hatlatofthı tarafından, Hckimothı Ali Pafa camii {berine hazırladıfı Lisans tezi sırasında bulunrouf ve fotojrallan ç a k i k n k bana haber verilmiştir. Kendisine teşekkürlerim son
suzdur. Bu klUml de Içltıe ala» 'Yeni Buhmnun TOrk Kilimleri- hakkında b i r t e b l i | 1967 yılında Cambridge'de toplanan Milletlerarası I I I . TOrk Sanatlan Koopednde taralımızdan sunulmuştur. TUrk kilim sanatında «ok önemli bir yeri oUn bu kilimin Vakıflar tdaresl t a r » -ftndan camiden almarak bir mUıcda teşhir adlİDaesl (ereklidir.
V V
Resim: | _ İ s t a n b u l Hekimoglu A l i P a ş a Camimde bulunan hayvan figürleri k i l i m .
I »
1 >
•an-1
Resim: 3 — İ s t a n b u l T ü r k ve İslâm Eserleri Müzesinde bulunan Stilize h a y v a n f i g ü r l ü h a l ı p a r ç a s ı .
