Vakıf Kaynaklı Eski Eserlerin Restorasyonu

VAKIF K A Y N A K L I

ESKİ ESERLERİN

R E S T O R A S Y O N U

Filiz OĞUZ

g

Bu yıl birincisini k u tla m a k ta o ld u ğ u m u z V ak ıf H aftası n edeniyle düzenlenen S em pozyum da bana ayrılan •,üre içinde, V akıf kaynaklı eski eserlerin bakım ve resto ra sy o n u k o n u su n a değinm ek istiyorum ...

Vakıf y o luyla m e y d an a getirilen a ta yadigarı, m im arîeserlerim izin restorasyonu ve onların gelecek nesille­ re Türk kültürünün, Türk sanatının eşsiz belgeleri o la ra k aktarılm asın ı sağlam akla da yükümlü bulunan Vakıflar Genel Müdürlüğü, y ü rü tm e k te o ld u ğ u bu görev bak ım ın d an , Türkiye ve Dünya çapında benzer kuruluşlar arasında çok önem li bir y e r tu tm a k ta d ır.

Selçuklular D evrinden b aşlam ak üzere çe şitli devirlere a it m im arî eserler,insanlığa hizm et y o lu n d a ^a n a t ve kültür ile beraber yürüyen Türk vakıflarının uygarlık dünyasına arm ağan e ttiğ i eşsiz sanat hâzineleridir. Tarihî ve m im arî değeri ta rtışıla m a y a c a k d eğ erd ek i bu yapılar arasın d a: Cami-M escit, m edrese, m e k tep , darüşşifa,

kervansaray, han , k ü tü p h a n e, im aret, b e d e ste n , a ra sta , h am am , kaplıca, türbe ve çeşm eleri sayabiliriz.

Y urdum uzun hem en h er köşesini süsleyen ata yadigarı, vakıf abidelerim iz, inşa edildikleri tarihten günü­

müze kadar oldukları gibi gelem em işler, doğal afe tle r ve geçen zam anın yıpratıcı etkisi nedeniyle ta h rip o lm uş­ lar ve h atta bir kısmı bu su retle y o k o lm u ş tu r. A n cak , zam an zam an devlet veya hayır sahibi kişiler tarafından veya, vakfın kendi gelirleri ile bakım , o narım veya y eniden inşaası y apılarak günümüze ulaşm aları sağlanm ıştır.

Eserlerin pek ç o ğ u n u n üzerinde b u lu n a n tam ir kitabeleri bu d u ru m u açık seçik gösterm ektedir.

Osmanlı İm p arato rlu ğ u n u n son devirlerinde eserler üzerinde yapılan onarım faaliyetleri, sanat ve m im art anlayışın değişm esi ned en iy le, yapıların özgün k arak terlerin in bozulm asına yol aç m ıştır. Bu devirde yapılan onarım ve ilavelerle eserlerin bir ç o ğ u daha da ta h rip edilerek özgünlükleri bozulm akla kalm am ış, onarımı mümkün olan bazı eserler y ık ılarak y en id en inşa ed ilm işlerdir.

Onarım işlerinin belirli ilke ve k rite rle r için d e yapılm ası ancak Evkaf N ezareti'nin kurulm asıyla mümkün olabilmiştir. Bu devirde m im arlık, e le k trik , su m ühendisliği gibi uzm anlardan oluşan bir "H e y e t—i Fenniye" oluşturulduğunu ve eski eser o n arım larının " T a m ira t ve İn şaa t D airesi" tarafından yürütüldüğünü görm ekte­

yiz- ... , ..

C um huriyet D evrinde h er alanda o ld u ğ u gibi,-V akıflar Id aresi’nde de reform yapılm ası öngörülmüş, son yüzyıl içinde işlem ez hale gelen V akıflar İd aresi’ndeki ta rih î ve m im arî değeri olan abidelere yeni bir yö n veril­ meye çalışılm ıştır. T ekkelerin kapatılm ası, m edreselerin yerlerini m odem okullara devretm esi nedeniyle işlevlerini yitiren bir ç o k yapı Milli Eğirim B ak an lığ ı'n a, d in î y apılarda V akıflar Genel Müdürlüğü'nün y ö n e ti­ mine bırakıl m ştır.

Bu dönem de, yeni ilkelerle eserlerin o narım ına girişilm iştir. Y apılan onarım larda iki önem li konu üzerin­ de durulm uştur:

1. Ciddi teh lik e arzeden eserlerin önem sırasına göre kurtarılm ası,

2. Yüksek değerli eserlerin daha önce bilgisizce yapılm ış olan ilavelerden tem izlenerek, eserin özgün görü­ nümüne kavuşturulm ası,

C um huriyetin ilk 10 y ılında to p la m 2 .5 0 0 .0 0 0 TL. h arc an arak bir kısım eser onarılm ıştır.

C um huriyetin ikinci 10 yılında, bütün dünyanın savaş hali dolayısı ile, eski eser onarım larına ay rılan ö d e . nete azalma o lm u ştu r. İkinci Dünya Savaşının bitişi ile birlikte, her alandaki ferahlam a, eski eser o n a rım faaliyetlerini de rahatlatm ıştır.

1950 den sonra, onarım programına alınan eserlerin bölgesel özellikleri de gözönüne alınm aya b a ş la n m ış , onarım ların illere göre sistem atik dosyalanması yapılm ıştır.

1957 yılında kabul edilen 7044 sayılı K anun'la "aslında vakıf yoluyla vücuda gelip, hazine, b eled iy e ve özel idarelerin m ülkiyetine geçmiş bulunan korunması gerekli tarihî ve mim arî kıym eti bulunan eski eserlerin mülkiyeti V akıflar Genel Müdürlüğü'ne devrolunm uştur."

Bu kanunla Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetine geçecek olan eski eserlerin onarım ları için h er yıl M a li­ ye Bakanlığı bütçesine konulacak ödenekten Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne yardım yapılacağı ö n g örülm üştür.

1963 yılından itibaren Vakıflar Genel Müdürlüğü bünyesindeki eski eser onarım farında plânlı d ö n e m e g e­ çilm iş olup, DPT. onayından geçen bir Restorasyon Program ve politikası takip edilm eye b aşla n m ıştır.

Birinci 5 Yıllık dönem de, 60 ilde 516 eser programa alınmış ve toplam 100 milyon TL h arc an m ıştır. İkinci 5 Yıllık programda, Birinciye göre biraz daha ilerleme kaydedilm iştir.

DPT'nin onayından geçen Üçüncü 5 Yıllık programda, 63 ilde bulunan 551 eserin re sto ra sy o n u için 1 9 7 3 -1 9 7 7 yıllarında 30 ar m ilyonluk ödenekler harcanması öngörülmüştür. Böylece m em leketim izin d ö r t bucağında bulunan bir çok eser restore edilerek gelecek kuşaklara, millf kültür, san at ve m im arim izin eşsiz şaheserleri olarak aktarılm aya çalışılm ıştır.

1978 yılında 148 milyon, 1979 yılında 212 milyon, 1980 yılında 87 milyon harcan m ış, 1981 y ılın d a 238 milyon ödenek ile 151 eser, 1982 yılında 483 milyon ödenek ile 129 eser, 1983 yılında ise 6 0 5 m ily o n ödenek ile 84 eserin restorasyonu tam am lanm aya çalışılm ıştır. 1984 yılı için 200 eserin 1 .2 0 0 .0 0 0 .0 0 0 TL ödenek ile restorasyonu plânlanm ıştır.

Günümüzde, vakıf kaynaklı eski eserlerin restorasyonu Abide ve Yapı İşleri Dairesine bağlı A b id eler Ş u b e - si'nin yükümlülüğü altındadır.

1 Teknik-müşavir (y.mimar), 9 Mimar, 10 R estoratör, 6 R estoratör Yardımcısı ile, M arm ara ve T ra k y a b ö l­ gesi hariç tutulm ak üzere, tüm A nadolu'ya yayılm ış bulunan abidelerimizin gelecek nesillere sağlıklı b ir şe k ild e aktarılmasını sağlamaya çalışan Abideler şubesi, teknik bakımdan 10 gruba ayrılm ıştır. 10 ayrı bölgede 1 so- rumlu-mimar ve 1 restoratörden oluşan bir kontrollük görev yapm aktadır.R estorasyon uygulam asını fiilen yürü­ ten bu elemanlar yanında, bir RÖLÖVE BÜROSU, TESİSAT BÜROSU, İNCELEME ve KESİN H ESA P B Ü ­ ROSU ile TESCİL ve A R Ş İV BÜROSU da eşgüdüm içerisinde görev yapm aktadır.

Bugüne kadar tespit edilm iş 7600 kadar vakıf abidelerimizin bakım ve restorasyonu, sürekli (rolling) 5 Yıllık ve ona bağlı olarak üretilen Yıllık Programlar çerçevesinde ele alınm aktadır.B öylece:

1. Restore edilecek veya bakımları yapılacak eski eserlerin öncelik sıraları saptanm akta, 2. Beş yıllık bir plân dahilinde hangi esere ne kadar onarım yapılabileceği belirlenm ekte,

3. Programa alınan eserlerin restorasyon öncesi araştırm a ve proje hazırlıkları plânlı bir şekilde y ü rü tü lm e ­ ye çalışılm aktadır.

Her yıl eklenen bir 5 inci yıl ile sürekliliği sağlanan 5 Yıllık P ro v a m hazırlığı sırasında kullanılan k r ite r ­ lerin başlıcalarını şu şekilde sıralayabiliriz:

1. ö n c e k i yıllarda onarım ına başlanılm ış olan eserler öncelikle programa dahil edilerek tam am lanır.

2. Ç ok acil müdahele gerektiren eserler, örneğin : statik yönden tehlikeli durum da veya m im arî, te z y în i özellikleri y o k olm a tehlikesi ile karşı karşıya bulunan eserlere öncelik tanınır.

3. Ç ok önem li turistik yörelerde bulunan eser, özellikle son senelerde, turizm am acına y ö n elik işlev verilerek kullanım a açılm ası bakım ından öncelikle ele alınm aktadır.

4. Ş eh ir ve kasabaların önem li noktalarında bulunan veya imar uygulamaları sonucunda gözönüne ç ık a c a k olan eserler, program hazırlığı sırasında öncelik kazanırlar.

5. Resmi veya mahalli istekler, gerekli araştırm a yapıldıktan sonra, makul nedenlere dayandığı ö lçü d e, program hazırlığı sırasında dikkate alınırlar.

A yrıca her yıl, bir m iktar eserin norm al bakım ve tam iri için de ödenek ayrılır.

Program kapsam ına alınan eserlerin ve o yılk i ö d en e k d u ru m u gözönüne alınarak, eserlere ödenek ayrılır. Bir onarım .yılında tam am lanm ası m üm kün olm ayan işler, gelecek yıla aktarılacak şekilde planlanır.

Yıllık O narım P rogram ının kesinleşm esinden sonra, Ş"up m im arları henüz rölöve projesi hazırlanm am ış eserleri saptarlar ve işlerin hacm ine göre rölöve ek ib i ile birlikte arazi çalışm asına başlarlar.

Eseri ta n ıta ca k k ad a r p lâ n , kesit, görünüş ölçüleri alınır. G erektiği hallerde eserin vaziyet planı ve çev­ reyle olan ilişkilari te sp it edilir. G ereken y erlerd en d etay ölçüleri alınır.K itabe, rölief gibi yerlerin istam pajları çıkarılır. Eseri ta n ıtıc ı, çizim de kolaylık sağlayacak fo to ğ ra fları çekilir. Bütün bu tespitler, eserin o günkü durum unu o rtay a k o y acak şekilde yap ılır.

Rölöve Projesi genellikle 1 /5 0 , bazı hallerd e 1 /2 0 veya 1 /1 0 0 ö lç ek te çizilir. Gereken hallerde detay p ro ­ jeleri ilave edilir.

R estorasyon uygulam asına b aşlam adan önce grup m im arı tarafın d an iki tür araştırm a yapm ası talep edilir:

1. Bizzat resto re ed ilecek eser üzerinde y ap ılan a ra ştırm a d a aşağ ıd ak i hususların incelenmesi istenir: —Yapının geçirm iş olduğu devrelerin sap tan m ası, varsa tam ir devrelerinin, m ahiyetlerinin ve tarihlerinin saptanması,

- E s e rin o n arılacak kısım larının özgün o lu p olm adığının saptanm ası,

— O narılacak kısım ların in şa a t e tk in liğ i, m alzem esi ve işçilik karakterinin saptanm ası,

—Eserin eksik elem anlarının saptanm ası ve b u n la r h a k k ın d a a ra ştırm a yapılm ası (sıva raspası, kazı gibi) - S ta tik problem lerin saptanm ası.

2.Arazi çalışm ası d ışın d a, eser h a k k ın d a yapılm ası gereken araştırm an ın başlıca am açlarını şu şekilde sıralayabiliriz:

—Eser h ak k ın d a arşiv ve d iğer yazılı d o küm anların (vakfiye k ayıtları, n eşriy a t gibi) araştırılm ası,

—Eserin eksik veya ö nceki onarım larla özgünlüğünü k ay b e tm iş kısımları için belirli bir zam an ve bölge kapsamı içinde m ukayeseli analiz çalışm ası yapılm ası,

—Eski işlevin o rtad a n kalktığı h allerde, yeni bir işlev için ara ştırm a yapılm ası, gerektiği hallerde proje hazırlanması,

Bu araştırm alar so n u cu n d a eserin ne şekilde onarılacağına karar alınır. U ygulanacak işlem veya işlemlerin saptanm asından sonra R estorasyon Projesi h azırlanır.

Hazırlanan p rojeler (R ölöve, R e sto rasy o n , g erektiği hallerde D etay sta tik , ve işlev projeleri), eserin hangi kısımlarının ne şekil onarılacağını izah eden O narım F işi, fo to ğ ra f ve d iğer belgelerle birlikte G ayrim enkul Eski Eserler ve A nıtlar Y üksek K urulu, yen i adıyla, Kültür ve T ab iat V arlıkları K urullarına gönderilerek onarım kararı alınır.A lınan karar d o ğ ru ltu su n d a O narım K eşfi ve Ş artn am esi hazırlanır.

Bayındırlık İşleri G enel şartnam esinin genel hüküm lerine göre yapılm ış olan 1. K eşif takribi olm aktadır. Kesin m iktar belirten keşif, Kesin Kabul sırasında çık artıla n 2. k eşiftir.

"V akıflar Genel Müdürlüğü V azife ve T eşkilatı h akkındaki k an u n u n 2 1 .5 .1 9 7 0 tarih ve 1262 sayılı kanunla değiştirilen 9. m addfsi ile aynı kanunla ek len en EK 2 ve 3. m addeleri gösterir Y ö netm elik" gereği: Teklif is­ te m e - Kapalı z a rf usulü ile artırm a veya ek siltm e — A çık artırm a veya eksiltm e - Pazarlık - Em anet - A n­ laşma veya M ah d u t E ksiltm e usullerinden birin e göre ihale yapılır. (2S86 sayılı 10 Eylül 1983 tarihli Devlet İhale Kanunu ile bu y ö n e tm e lik yürürlükten k alk m ıştır.)

İhalelerin onaylanm asından sonra, sözleşm enin yapılm ası v e y a S a y > ıa y 'c a vize edilm esininyükleniciye te b ­ liğinden itibaren 15 gün içerisinde, iş y erin d e k o n tro llü k ta ra fın d a n , yapılacak işler ve yerleri ile sırası yükleni­ ciye gösterilerek Y er Teslim i y ap ılır.

M üteahhidin yüklendiği işin sözleşm e ve ek lerine, şartn am elere uygun olarak iyi bir şekilde ve zam a­ nında bitirm esini sağlam ak bölge k o n tro llü ğ ü n ü n görevidir. Belirli aralıklarla, bazı hallerde sürekli olarak, y ü k ­ lenici tarafından yapılan işlerin yeri, m alzem esi, işçiliği, tek n ik şartlara, projesine ve h u kuki şartlara u y g u n ­ luğu, çalışm a hızı ve yapılan çalışm anın özelliğine riayeti incelenir. Bununla beraber, iş sahasının tertip ve tem izliğinden, yüklenicinin işç ile re olan tu tu m ve davranışlarına kadar dik k at edilir.

Yüklenici veya vekilinin yazılı talebi üzerine b irer ay ara ile, işe başlanıldığı tarih ten itibaren yapılan işler kontrol tarafından ö lçülerek h ak e d iş raporları tanzim edilir.

Bütün işlerin tam am lanm asından sonra, yüklenici ve k o n tro l ta ra fın d an beraberce kesin hesap çıkarılır. İşin sözleşm esine ve b u n u n eki olan k eşif, fenni, özel, idari ve genel şartnam esine, birim fiat tarifine, p ro ­ jesine uygun olarak yapılıp y ap ılm adığının işyerinde bir h ey e t ta ra fın d an incelenmesi şeklinde tanım layabilece ğimiz Geçici ve Kesin K abullerin yapılm ası ile o narım işi tam am lanır.

Y urdum uzun her kö şesin d e, en küçüğünden en büyüğüne kadar başlıbaşına tarih olan, göğsümüzü k abar­ tacak değerler taşıy an ve ç o ğ u n lu k la özgün işlevini k ay b e tm iş olan vakıf abidelerim izin restore edilerek yaşatılm alarına, yeni işlev kazanm alarına çalışan tüm idareci ve personele başarılar diler, Devletin yam sıra T ü rkhalkınında kullanm a ve korum a da gösterdiği titizliğe te şe k k ü r ederim .