Akdolun Balkaya
POSTPARTUM DÖNEMDE ANNELERİN BAKIM GEREKSİNİMLERİ ve
EBE - HEMŞİRENİN ROLÜ
Nevin AKDOLUN BALKAYA *
ÖZET
Postpartum dönemde annelerin bakım gereksinimleri, daha çok yenidoğanın gereksinimlerine ağırlık verilmesi nedeniyle gözden kaçmaktadır. Anneler postpartum dönemde erken taburcu edilmekte, bu nedenle hastanedeki sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamakta ve birçok sağlık problemi ile karşılaşmaktadır. Bu problemlerle başa çıkmak için anneler genellikle yakınlarından ve aile üyelerinden yardım almaktadır. Ebe ve hemşireler, anneleri yaşadıkları ortamda sürekli olarak değerlendirme fırsatına sahiptir. Bu durum ebe ve hemşirelere annelerin postpartum dönemdeki bakım gereksinimlerinin karşılanmasında etkin bir rol oynama olanağı sağlar. Ebe ve hemşireler postpartum ilk günlerden itibaren sürdürecekleri ev ziyaretleri ile annelerin postpartum dönemi sağlıklı olarak geçirmelerine, böylece kendilerinin ve yenidoğanın bakım sorumluluklarını üstlenmelerine katkıda bulunabilir.
Anahtar sözcükler: Postpartum dönem, sorunlar,
bakım gereksinimleri, ebe ve hemşirenin rolü
SUMMARY
Care needs of mothers in postpartum period and the role of the midwife and nurse
The needs of the mothers during the postpartum period are neglected due primarily to the focusing on the needs of the newborns. Generally, mothers are early discharged in the postpartum period. They would not use health care services sufficiently and experience several health problems. In general, the mothers are supported by their relatives and family members for coping with these problems. Nurses and midwifes have the chance to assess the mothers in their living conditions. This situation gives to nurses and midwifes the possibility for playing an effective role to meet their care needs. Nurses and midwifes could help to the mothers in having a healthy postpartum period, thus in taking their own responsibility and the responsibility of their newborns.
Key words: Postpartum period, problems, care needs,
role of nurse and midwifery.
Dünya sağlık örgütü (DSÖ)’ne göre gebelik, doğum ve doğum sonrasında önlenebilir nedenlerle ortaya çıkan anne ve neonatal ölümleri ve hastalıkları öncelikli olarak ele alınması gereken sağlık sorunlarıdır (DSÖ 1998). DSÖ, anne-bebek ölümlerinin azaltılması için 21. yüzyıl sağlık hedefleri içinde üreme sağlığı, antenatal, perinatal ve çocuk sağlığı hizmetlerine ulaşılabilirliğin arttırılması gerektiğini belirtmiştir (Sağlık Bakanlığı 2000a,b). Son yıllarda üzerinde önemle durulan “üreme sağlığı” kapsamında da doğum sonrası bakım hizmetlerinin geliştirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır (Sağlık Bakanlığı 2000b). Bu kapsamda ebe ve
hemşirelerin, doğum öncesi ve doğum anındaki bakım hizmetleri yanında doğum sonrası bakım, bebek bakımı ve emzirmeye yönelik hizmetleri de annelere sağlamaları gerekmektedir (DSÖ 1998, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü 1995, Sağlık Bakanlığı 2000b).
Ana Çocuk Sağlığı hizmetleri içinde önemli bir yeri olan postpartum bakım hizmeti, temelde koruyucu bir sağlık hizmetidir. Genel olarak kadınlar postpartum bakıma göre prenatal bakım hizmetlerinden daha çok yararlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde hemen her kadın
* Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, Ankara
C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2)
(%97) prenatal bakım hizmetlerinden yararlanırken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %65 kadardır (DSÖ 1998, Unicef 2001). Ülkemizde ise prenatal bakım hizmetlerinden yararlanma oranı %67.5’dir (Ergöçmen 1999). Postpartum bakım alma oranlarının genelde çok daha düşük olduğu görülmektedir. DSÖ, dünyada kadınların sadece %35’inin postpartum bakım hizmetlerinden yararlandığını belirtmektedir (DSÖ 1998). Ülkemizde postpartum bakım hizmeti alan kadınlara ilişkin bir veri bulunmamaktadır (Ergöçmen 1999). Postpartum bakım hizmetleri içinde daha çok anne ve bebek ölümleri ile hastalık nedenleri (postpartum kanama, enfeksiyon, preeklemsi) ve bunların kontrol altına alınmasına öncelik verilmektedir (Albers 2000; DSÖ 1998).
Anneler, herhangi bir sorun yoksa normal doğumdan 12-24 saat sonra, sezaryenle doğumdan ise 3-5 gün sonra taburcu edilmektedir (Bobak ve Jensen 1993; Gorrie,McKinney,Murray 1998; Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997). Doğum sonrası annelerin erken taburcu olmaları, birçok sağlık sorunu yaşamalarına neden olmaktadır. Postpartum dönemdeki sağlık sorunları özellikle ilk günlerde çok yaygın olarak görülmekte, bu sorunların çoğu 6 haftaya kadar, bazıları bir yıla kadar devam etmektedir (Albers 2000, Fishbein ve Burggraf 1998; Gorrie,McKinney,Murray 1998, Lugina, Christensson, Massawe 2001; Shewen,Scoloveno,Weingarten1995; Smith-Hanrahan ve Deblois 1995). Sağlık personelinin postpartum dönemde anneden çok yenidoğan sağlığına öncelik vermesi, annelerin ihmal edilmesine neden olmaktadır (Albers 2000; Brodsky 1998; Brown ve Johnson 1998; Jansson 1985; Ruchala 2000; Williams ve Cooper 1992).
Anneler genellikle doğum sonrası yaşadıkları sorunların doğumun bir parçası olduğunu, bunlarla başa çıkmada yeterince yardım edilemeyeceğini düşünmektedirler (Albers 2000; Brown ve Johnson 1998). Anneler genellikle yakınlarından ve aile üyelerinden yardım almaktadır (Brown ve Johnson 1998; Lugina, Christensson,Massawe ve ark. 2001). Ayrıca daha önce doğum yapan anneler, önceki doğum
deneyimlerinin de sorunlarla başa çıkmada etkili olacağını belirtmektedir. Ladfors, Eriksson, Mattson ve ark. (2001)’nın Göteborg’da yaşayan 2109 İsveç’li kadında antenatal, doğum ve doğum sonrası bakıma ilişkin düşüncelerini araştırdığı bir çalışmada, annelerin %35’i kendi deneyimlerinin postnatal bakımda çok etkili olduğunu belirtmişlerdir.
Postpartum Dönemde Görülen Sağlık Sorunları
Postpartum 6 haftalık dönem, anneler için önemli biyo-psiko-sosyal değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Gebelikte ve doğum eyleminde enerji ihtiyacının ve fiziksel yorgunluğun artması, doğumda yumuşak doku travması ve artan kan kaybı, doğum sonrası dönemde kadının komplikasyonlar yönünden risk altında olmasına ve sağlık sorunlarının artmasına neden olmaktadır (Bobak ve Jensen 1993; Gorrie ,McKinney,Murray 1998; Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997). Anneler postpartum dönemdeki değişimlere uyum sağlama, kendi bakımlarını ve yenidoğanın gereksinimlerini karşılama çabası içindedirler. Tüm bunlar annelerde stres faktörü olarak etki ederler. Stresli durumların arttığı bu dönemde annelere yeterli desteğin sağlanmaması, onların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını olumsuz yönde etkiler (Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997).
Postpartum dönemde görülen sağlık sorunları iki önemli başlıkta incelenebilir.
1- Annelerin Sağlık Sorunları Anneleri
rahatsız eden önemli sağlık sorunları çizelge 1’de görülmektedir (Bobak ve Jensen 1993, Brodsky 1998, Fishbein ve Burggraf 1998, Gorrie ve ark. 1998).
Akdolun Balkaya
Çizelge 1. Annelerin Başlıca Sağlık Sorunları.
Sorunlar
• Epizyo bölgesinde ağrı,
enfeksiyon belirti ve bulguları • Süt kanallarında tıkanıklık, engorgement, mastitis, apse • Annelik rolünü yerine getirememe endişesi
• Yorgunluk, uykusuzluk • İdrar yolu enfeksiyonu belirti ve
bulguları • Olumsuz beden imajı etkilenmesi
• Konstipasyon, hemoroid • İdrar inkontinansı • Annelik hüznü (maternity blues)
• Küçük ve içe çökük meme ucu • Vajinal enfeksiyon belirti ve
bulguları • Postpartum depresyon
• Sütün yetersiz gelmesi ve erken
kesilmesi • Kendi ve yenidoğanın bakımında yetersizlik hissetme • Disparanoya, libidoda azalma
2- Yenidoğanların Sağlık Sorunları
Yenidoğanlara ilişkin önemli sağlık sorunları çizelge 2’de görülmektedir (Brown ve Johnson 1998; Jansson 1985; Smith-Hanrahan ve Deblois 1995).
Bu sorunların erken dönemde saptanmaması nedeniyle anne ve bebekler postpartum ilk haftalarda tekrar hastaneye yatmakta, sonuç olarak sağlık bakım maliyeti ve mortalite artmaktadır (Brown ve Johnson 1998; Gorrie ,McKinney,Murray 1998; Jansson 1985;
Malnory 1997; Williams ve Cooper 1992). Annelerin ilk 10 gün içinde hastaneye başvurma nedenleri ağrı, yorgunluk, gastro-intestianal şikayetler (konstipasyon, hemoroid), meme problemleri, enfeksiyonla ilgili belirti ve bulgular, kanama, baş ağrısı ve hipertansiyon, yenidoğanla ilgili olarak sarılık, göz ve göbek enfeksiyonu, pamukçuk ve gastro intestianal sorunlardır (Brown ve Johnson 1998; Malnory 1997; Williams ve Cooper 1992).
Çizelge 2. Yenidoğanların Başlıca Sağlık Sorunları.
Sorunlar
* Emme sorunları * Pişik * İshal
* Sarılık * Göz enfeksiyonu * Yetersiz kilo alımı
* Huzursuzluk * Göbek enfeksiyonu
* Uyku düzeninde bozukluk * Abdominal distansiyon
* Pamukçuk * Konstipasyon
Anneler postpartum dönemde yaşadıkları sorunlarla başa çıkmada zorlanmaktadırlar (Brown ve Johnson 1998). Ancak doğumun fiziksel etkileri 3. haftadan itibaren belirgin ölçüde azaldığından, kendi bakımlarında ve yenidoğan gereksinimlerinin karşılanmasında daha fazla sorumluluk üstlenebilirler (Bobak ve Jensen 1993; Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997). Lugina,Christensson,Massawe ve ark. (2001)’nın
Tanzanya’da 79 primipar annede yaptıkları çalışmada, postpartum ilk haftalarda annelerin daha çok kendi ve bebeklerinin fiziksel durumları ile ilgili konularda endişelendikleri saptanmıştır. Bu çalışmada annelerin ilk haftalardan sonra yenidoğanın tepkileri (ağlama, uyku), yenidoğan ve kendi bakımları, ailelerin ve eşlerin annelere ve bebeklere tepkileri, aile planlaması ve cinsel aktivite gibi konularda bilgi alma gereksinimlerinin daha önemli olduğu belirtilmektedir.
Akdolun Balkaya
Postpartum Bakımda Ebe ve Hemşirenin Rolü
Anneler, doğum sonrası ilk günlerde doğumun fiziksel etkileri nedeniyle kendi bakımları ve bebeklerin gereksinimlerini karşılama konusunda yeterli değildir. Ayrıca postpartum ilk günlerde annelerin eğitime hazır olmadıkları da vurgulanmaktadır (Brodsky 1998). Günümüzde annelerin postpartum dönemde erken taburcu edilmesi, sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanmalarını engellemektedir. Bu açıdan hastanede verilen bakımın yanında, annelerin evde ziyaret edilmeleri büyük önem taşımaktadır (Bick ve MacArthur 1994; Fichardt,Van Wyk,Weich 1994; Twaddle Laio, Fyvie 1993).
Postpartum 6 haftalık sürede anne ve bebeklere nitelikli bir izlem ve bakımın sağlanması için annelerin yaşadıkları sorunların sağlık personeli tarafından sürekli olarak değerlendirilmesi gerekir. Ebe ve hemşireler anneleri taburculuktan sonra kendi ortamlarında değerlendirebilirler. Annelerin bulundukları ortamda sorunlarını ve endişelerini daha rahat dile getirebilmesi, ilk günlerde yaşanacak sağlık sorunlarının erken dönemde önlenmesine olanak sağlar (Gorrie,McKinnay, Murray 1998; Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997; Shewen,Scoloveno, Weingarten 1995).
Hemşireler ilk ev ziyaretini taburculuk sonrası 24-48 saat içinde yapmalıdır. Sonraki ziyaretler postpartum iki ve altı hafta sonra yapılmalıdır (Lieu, Braveman, Escobar ve ark. 2000; Neyzi 1994; Sağlık Bakanlığı 1997). Doğum sonrası annelerin istenen sıklıkta ziyaret edilmemesi, annelerin bu dönemde yaşayacakları sorunların artmasına ve tekrar hastaneye yatmalarına neden olmaktadır (Brown ve Johnson 1998; Darj ve Stalnacke 2000; Lieu,Braveman,Escobar ve ark. 2000; Malnory 1997). Zambia’da yapılan bir çalışmada normal doğumu olan 408 annenin 208’i postpartum 3., 7., 28. ve 42. günlerde, 200’ü de sadece 42. günde evlerinde ziyaret edilmişlerdir. Bu çalışmada her iki gruptaki annelerin %30’unun çok önemli sağlık sorunlarının olduğu, sadece bir kez ziyaret edilen annelerin yenidoğanla ilgili sorunları daha çok dile getirdikleri bulunmuştur (Ransjo-Arvidson, Chintu, Ng’andu ve ark.
1998). Barkauskas (1983), evlerinde ziyaret edilen (n=67) ve ziyaret edilmeyen anneler (n=43) arasında yaptığı karşılaştırmada, evlerinde ziyaret edilen annelerin sağlık durumunun daha iyi olduğunu, bunlarda postpartum sağlık problemlerinin daha az görüldüğünü ve ayrıca yenidoğanlarının sağlık durumunun daha iyi olduğunu belirtmektedir.
Postpartum dönemde annelerin ve sağlık personelinin belirlediği bakım gereksinimleri farklıdır (Darj ve Stalnacke 2000; Lieu,Braveman,Escobar ve ark. 2000). Bu durum, annelerin gereksinimlerinin karşılanmasını engellemekte ve postpartum bakımın etkinliğini azaltmaktadır. Ruchala (2000), postpartum dönemde annelerin ve hemşirelerin doğum sonrası gereksinimlere yönelik önceliklerinin aynı olmadığını saptamıştır. Benzer şekilde, Ransjo-Arvidson,Chintu ve Ng’andu ve ark. (1998)’nın normal doğum yapan annelerin sağlık sorunlarını inceleyen çalışmalarında, annelerin algıladıkları sağlık sorunlarının ebe ve kadın-doğum hekimlerinin gözlemledikleri sağlık sorunlarından önemli derecede yüksek olduğu belirtilmektedir. Bu durum, ebe ve hemşirelerin doğum sonrası bakım gereksinimlerinin karşılanmasında annelerle sürekli iletişim halinde olmasını, her annenin bakım gereksiniminin belirlenmesi ve bu gereksinimlere önem verilmesi gerektiğini göstermektedir.
Annelerin ve sağlık personelinin algıladıkları gereksinimlerin farklı olmasına karşın, annelerin önemli bir bölümünün ev ziyareti sırasında aldıkları bakımdan memnun oldukları belirtilmektedir (Jones 1997; Malnory 1997; Williams ve Cooper 1992). Jones (1997), annelerin %87.3’ünün erken taburculuk sonrası ev bakımından memnun olduğunu saptamıştır. Darj ve Stalnacke (2000) ise annelerin %40’ının emzirme konusunda bazı belirsizlikler hissetmesine karşın, tümünün ev ziyaretleri sırasında ebelerden yeterli öneri ve bakım aldıklarını saptamışlardır. Sağlık personeli tarafından ilk ziyaretlerin postpartum ilk 2-3 gün içinde, ikinci ziyaretlerin ise bir ya da iki hafta içinde yapılması durumunda annelerin bu ziyaretlerden çok memnun oldukları belirtilmektedir (Brown ve Johnson 1998).
C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2)
Ebe ve hemşireler ev ziyaretleri sırasında annelere yönelik tam bir değerlendirme yapmalıdırlar. Değerlendirme, annelerle görüşme ile başlamalıdır. Bu görüşmede annelerle ilgili kişisel, ailesel, obstetrik, tıbbi öykü ve son doğumu ile ilgili bilgiler alınmalı ve riskler araştırılmalıdır. Ayrıca annelik rolü, anne-bebek ilişkileri, evdeki aktiviteleri ve işi ile ilgili bilgiler de alınmalıdır. Görüşmeden sonra fiziksel muayene ve laboratuvar incelemeleri yapılmalıdır. Değerlendirme kadının en çok ihtiyaç duyduğu bakım gereksinimlerinin tanımlanmasına yardım eder (Bobak ve Jensen 1993; Gorrie, McKinney, Murray 1998). Değerlendirmeden sonra annelerle birlikte bakım gereksinimleri için planlama yapılmalıdır. Burada ebe ve hemşirelerin anne ve yenidoğan sağlığını koruma ve geliştirmeye yönelik eğitim ve danışmanlık rollerini gerçeklerştirmeleri beklenir. Anneler, annelik rolüne uyum yapabilmek, kendilerinin ve yenidoğanlarının bakımını sağlıklı olarak sürdürebilmek için postpartum dönemdeki sağlık sorunları ile ilgili bakım ve eğitim almaya gereksinim duyarlar (Bick ve MacArthur 1994;
Fichardt, Van Wyk,,Weich 1994; Twaddle,Liao, Fyvie 1993). Anneler kendileri ile ilgili olarak dinlenme, hijyen ve meme bakımı, uterus masajı, involüsyon sürecindeki değişiklikler ve doğum sonrası sorunlara yönelik konularda; yenidoğanla ilgili olarak da yenidoğanın beslenmesi, günlük bakımı, ağlama, uyku ve eliminasyon düzeni, hijyen, kord bakımı, perine bakımı, yenidoğanda görülen sorunlar ve vücut ısısının ölçülmesi gibi konularda eğitim almak istemektedirler (Bobak ve Jensen 1993).
Postpartum Dönemdeki Bakım Gereksinimleri
Ebe ve hemşirelerin erken postpartum dönemde ve 6-8. haftalarda yapacakları ziyaretler ile annelerin kendi ve yenidoğanların bakımlarına ilişkin gereksinimlerini karşılamaları gerekir. Bu ziyaretlerde ebe ve hemşirelerce karşılanması gereken bakım gereksinimleri çizelge 3 ve 4’te verilmiştir (Bobak ve Jensen 1993; Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997).
Çizelge 3. Erken Postpartum Dönemdeki Bakım Gereksinimleri.
Fiziksel Bakım Yenidoğan Bakımı Psikososyal Bakım
• İnvolüsyon sürecindeki
değişimler •
Beslenme • Emosyonel uyum
• Giyinme • Giyinme • Ailenin yenidoğana uyumu
• Hijyen • Hijyen • Rol değişimleri
• Perine bakımı • Kord bakımı • Aile sürecindeki değişimler
• Meme bakımı ve sorunları • Yenidoğanın davranışsal düzeni (Uyku ve
ağlama) • Cinsel yaşam
• Beslenme ve hidrasyon • Eliminasyon • Kontrasepsiyon
• Uyku ve dinlenme • Vücut ısısının korunması • Fonksiyonel durum
• Erken mobilizasyon • Aşıları • Destek sistemlerinin varlığı
• Egzersizler (Kegel egzersizi
ve postpartum egzersizler) • Yenidoğanın gelişimi
• Eliminasyon • Minör rahatsızlıklar
• Minör rahatsızlıklar • Yenidoğanın sağlığına ilişkin tehlike
belirtileri
• Sağlık kuruluşuna hemen
başvurmayı gerektiren durumlar
Akdolun Balkaya
Çizelge 3’e bakıldığında, annelerin erken postpartum dönemdeki bakım gereksinimlerinin daha çok kendi ve yenidoğanın fiziksel bakımı, annenin ve ailenin yenidoğana emosyonel uyumları, cinsel yaşam ve kontrasepsiyon konuları olduğu görülmektedir.
Annelerin erken postpartum döneme göre 6-8. haftalarda da fiziksel bakıma gereksinimleri olmaktadır (Çizelge 4). Ayrıca, postpartum dönemin sonuna doğru bebek gelişimi ve bakımı, cinsellik ve kontrasepsiyon ile psikososyal bakım konularında artan gereksinimleri dikkat çekmektedir.
Çizelge 4. Postpartum 6-8. Haftalardaki Bakım Gereksinimleri.
Fiziksel Durum Fiziksel iyileşme Bebek gelişimi
ve bakımı
Cinsellik ve Kontrasepsiyon
Psikososyal Bakım
• Vital bulgular • Annelerin fiziksel
durumu ve iyileşmesi • Bebeğin büyüme ve gelişmesi, kilo alımı • Cinsel ilişkiye başlama zamanı • Emosyonel uyum
• Kilo • Uyku ve dinlenme • Yenidoğanın
davranışsal düzeni
• Cinsel yaşamla ilgili endişeler • Ruhsal rahatsızlıklar • Perineal muayene, epizyo durumu • Diyet, beslenme, enerji düzeyi, kilo kaybı
• Uyku düzeni • Kontrasepsiyon • Aile içindeki rol
değişimleri • İnvolüsyon durumu, loşia miktarı ve özelliği • Egzersiz yapma durumu • Eliminasyon durumu • Şu andaki kontraseptif uygulama
• Yeni rollere uyum durumu • Anüs, hemoroidlerin durumu • Aktiviteleri • Beslenme durumu • Kontrasepsiyon konusundaki istekler • Destek sistemlerinin varlığı • Meme muayenesi, meme uçlarının durumu
• İşe dönme durumu • Kilo alımı • Kontasepsiyon
seçimi ve eğitimi • Laktasyon • Fiziksel rahatsızlıklar • Yenidoğanın aileye tepkisi • Ebeveynlerin yenidoğanın bakımını karşılama durumu
Akdolun Balkaya
Özetle, postpartum dönemdeki sağlık bakımı annelerin fizyolojik, psikolojik ve sosyal gereksinimlerinin karşılanmasını kapsar. Annelerin ilk günlerden itibaren fiziksel yönden kendilerini rahat hissetmeleri, kendi ve bebek bakımınlarına aktif olarak katılmaları ve bakımlarını sürdürmede başarılı olmaları, fiziksel ve ruhsal sağlıkları üzerinde olumlu etki yaratır. Bu nedenle ebe ve hemşireler annelerin postpartum dönemdeki bakım gereksinimlerini değerlendirmeli, bu konuda gerekli bakım ve desteği sağlayarak annelik rolüne uyumlarını kolaylaştırmalı ve postpartum dönemdeki sorunlarının azalmasına yardımcı olmalıdır (Bobak ve Jensen 1993; Gorrie, McKinney, Murray 1998; Lugina, Christensson, Massawe ve ark. 2001;Reeder, Martin ve Koniak-Griffin 1997).
Sonuç olarak, ülkemizde de annelerin postpartum dönemdeki bakım gereksinimlerinin öncelikli olarak ele alınması, anne-bebek sağlığının geliştirilmesine sağlayacağı yararlar açısından, oldukça önemli olacaktır.
KAYNAKLAR
Albers L L (2000) Health problems after childbirth, J.
Midwifery&Womens Health, 45 (1): 55-57.
Barkauskas V H (1983) Effectiveness of public health nurse
home visits to primiparous mothers and their ınfants, AJPH, 73 (5): 573- 580.
Bick D, MacArthur C (1994) Identifying morbidity in
postpartum women, Mod Midwife, 4 (12): 10-13.
Bobak I M, Jensen M D (1993) Maternity and Gynecologic
Care, Fifth Edition, St. Louis, The Mosby-Year Book, s.672-767.
Brodsky P L A (1998) Postpartum home follow-up project by
student nurses using marker model standards, J Nursing Education, 37 (8): 373-375.
Brown S G, Johnson B T (1998) Enhancing early discharge
with home follow-up: A pilot project, JOGNN, 27 (1): 33-38.
Darj E, Stalnacke B (2000) Very early discharge from hospital
after normal deliveries, Ups J Med Sci, 105 (1): 57-66.
Dünya Sağlık Örgütü (1998) Dünya Sağlık Raporu 1998, 21 Yüzyılda Yaşam Herkes İçin Bir Vizyon, Çev. Editörleri B. Metin,
A. Akın, İ. Güngör, Ankara, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Başkanlığı.
Ergöçmen B A (1999) Anne ve Çocuk Sağlığı: Türkiye Nüfus
ve Sağlık Araştırması 1998, Ankara, Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Hac. Ünv. Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Macro International Inc: 105-117.
Fichardt A E, Van Wyk N C, Weich M (1994) The needs of
postpartum women, Curationis, 17 (1): 15-21.
Fishbein E G, Burggraf E (1998) Early postpartum discharge:
how are mothers managing?, JOGNN, 27 (2): 142-148.
Gorrie T M, McKinney E S, Murray S S (1998) Foundations
of Maternal-Newborn Nursing, Second Edition, W. B. Saunders Company, Philadelphia, s.12-13, 458-459.
Jansson P (1985) Early postpartum discharge, AJ N, May,
547-550.
Jones P M (1997) Patient satisfaction with home care after
early postpartum hospital discharge”, Home Care Provid, 2 (5): 235-241.
Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü (1995) Dördüncü Dünya Kadın Konferansı, Eylem Platformu ve Pekin Deklarasyonu, Dördüncü Dünya Kadın Konferansı, Ankara.
Ladfors L, Eriksson M, Mattsson L A et al (2001) A
population based study of Swedish women's opinions about antenatal, delivery and postpartum care, Acta Obstet Gynecol Scand, 80(2):130-6.
Lieu T A, Braveman P A, Escobar G J et al (2000) A
randomised comparision of home and clinic follow-up visits after erly postpartum hospital discharge, Pediatrics,105 (5): 1058-1065.
Lugina H I, Christensson K, Massawe S et al (2001)
Change in maternal concerns during the 6 weeks postpartum period: A study of primiparous mothers in dar es salaam, Tanzania, J Midwifery&Womens Health, 46 (4): 248-257.
Malnory M (1997) Mother-ınfant home care drives quality in a
managed care environment, J Nursing Care Quality, 11 (4): 9-26.
Neyzi O (1994) Anne ve Çocuk Sağlığında Öncelikler, İstanbul,
C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2)
Ransjo-Arvidson A B, Chintu K, Ng’andu N et al (1998)
Maternal and infant health problems after normal childbirth: a randomised controlled study in Zambia, J Epidemiol Community Health, 52 (6): 385-391.
Reeder S, Martin L L, Griffin D (1997)
Koniak-Griffin D Maternity Nursing, Eighteenth Edition, Philadelphia, Lippincot Company, s. 636-690.
Ruchala P L (2000) Teaching new mothers: priorities of
nursese and postpartum women”, JOGNN, 29 (3): 265-273. Sağlık Bakanlığı (1997) Çocuk Sağlığı El Kitabı, 7. Baskı, Ankara, Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü.
Sağlık Bakanlığı (2000) Sağlık 21, 21. Yüzyılda Herkes İçin Sağlık, Çevirenler S. Aycan, O. Afşar, S. Özkan, M. Demirören, D. Evci, Ankara, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Gen. Müd. BMS Matbaacılık.
Sağlık Bakanlığı (2000) Ulusal Sağlık Politikası Geliştirme Çalışması Mevcut Durum ve Sorunlar Taslak Rapor, Ankara.
Shewen L N, Scoloveno M A, Weingarten C T (1995)
Nursing care of the childbearing family, Norwalk, Appleton-Longe, s.1132-1137.
Smith-Hanrahan C, Deblois D (1995) Postpartum early
disharge: impact on maternal fatigue and functional ability, Clin Nurs Res, 4 (1): 50-66.
Twaddle S, Liao X H, Fyvie H (1993) An evaluation of
postnatal care individualised to the needs of the women, Midwifery, 9 (3): 154-160.
Unicef (2001) Dünya Çocuklarının Durumu 2001, Ankara, Unicef Türkiye Temsilciliği.
Wıllıams L R, Cooper M K (1992) Nurse-managed
