Osmanlı Saray Çevresinin Suriye'deki Vakıf Eserlerinden Bazı Örnekler

163

Yard. Doç. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOĞLU

OSMANLI SARAY ÇEVRESİNİN SURİYE'DEKİ

VAKIF ESERLERİNDEN BAZI ÖRNEKLER

O S M A N L I S A R A Y Ç E V R E S İ N İ N S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N BAZI Ö R N E K L E R

1

sul-tanı \. Selim (Yavuz)'in 1 5 1 6 \m % M e r c i d a b ı k Seferiyle Suriye,

1 5 1 7 Ridaniye Savaşı sonucunda d a Mısır'ın fethedilmesiyle birlikte, genişleyen sınırlar d ı ş ı n d a , h a l i f e l i ğ i n M e m l ü k l ü l e r d e n O s m a n l ı l a r a g e ç i ş i , İ m p a r a t o r l u ğ u n O r t a D o ğ u ' d a k i k o n u m u n u güçlendirmiştir. Gelişmeler sonucu b ö l g e d e politik, sosyo-ekonomik ve ulaşım o l g u l a r ı n d a köklü değişiklikler olmuş; O s m a n l ı l a r fethedilen yeni yerlerde kalıcı ola­ bilmek için i x j z i yöntemler izlemiştir. Bunlardan biri d e hiç şüphesiz ulaşım ağı ve ulaşımla b a ğ l a n t ı l ı m e n z i l ve d e r b e n t t e ş k i l a t l a n d ı r ' . Başkent Dersaadet (İstanbul)'i, A n a d o l u toprakları ü z e r i n d e n S u r i y e y o l u y l a Kutsal T o p r a k l a r ( H i c a z / H a r a m e y n ) ' a b a ğ l a y a n ve a d ı n a " A n a d o l u Sağ Y o l u " , " H a c Y o l u " denilen bir a n a y o l oluşturarak ilk a d ı m atılmıştır^. Böylece geçmişin eski uygarlıklarına ait izlerin y o ğ u n g ö r ü l d ü ğ ü O r t a D o ğ u ' y o Osmanlılar d a hem kendi d a m g a l a r ı n ı v u r m a k , hem de ortaya çıkan yeni ihtiyaçlara cevap vermek üzere, z a m a n l a artan b i r ilgiyle hızlı bir i m â r faaliyeti başlatmıştır. Ö z e l l i k l e S a r a y çevresine m e n s u p sultan, s a d r a z a m ve vezirler t a r a f ı n d a n , " A n a d o l u Sağ Y o l u " n u n A n t a k y a - Ş o m - H i c a z g ü z e r g â h ı ile A n t a k y a - H o l e p a r a s ı , d a h a çok hac olgusuna hizmet amacıyla şenlendirilmiştir. Ç a b a d a ticarî g a y e , g ü v e n l i seyahat ve ulak a m a c ı d a güdülmüştür. Bu b a ğ l a m d a yol üzerinde yer alan A n t a k y a , Şam ile a n a yolla dolaylı bağlantılı Beyrut, Kudüs, Halep g i b i geçmişin büyük kentleri çeşitli vakıf eserleri ile donatılırken, ona yolun stratejik konumlarıridaki menzil ve derbentler de çeşme, k u y u , n a m a z g â h , c a m i , imaret, h a n , çarşı d a h a doğrusu kale-külliye ilişkisi kapsamında i m â r edilerek karye (köy), kasaba (belde) ve kaza (ilçe) h a l i n e dönüştürülmüştür^. G ü n ü m ü z d e a n c a k b i r b ö l ü m ü ayakta kalabilen bu eserlerin I x i n i , yapılış t a r i h i , mimari özellik ve işleyiş biçim­ leri g i b i ilk elden bilgilere, genelde Osmanlı Arşiv malzemesi, vakfiye, kitabe, hac defterleri, seya­ hatnameler ile kimi ciddi yayınlar aracılığıyla ulaşılabilmektedir.

Belgeler incelendiğinde gerek b a n i , gerek inşa edilen y a p ı sayısının ve çeşidinin fazlalığı ile i m â r edilen bölgenin coğrafi açıdan genişliği

m a k a l e konumuza bir sınır getirmemizi gerektir­ miştir. Bu bağlamda Saray çevresi kapsamında K a n u n î Sultan Süleyman ve II. Selim örnek sultan­ l a r o l a r a k seçilmiştir. Lâlâ Mustafa Paşa, Sinan Paşa ve Köprülü Mehmed Paşa sadrazam grubu i ç i n d e , Hüsrev Paşa ise vezir sınıfına örnek bani­ ler o l a r a k belirlenmiştir.

1 5 1 6 ' d a Osmanlı topraklarına katılan Şam (Damas/Damascus),Orta Doğu'nun tarihsel pers­ pektifini en iyi yansıtan kadim şehirlerden biri o l a r a k tanınır. Qassioun (Kassioun) Dağından bakıldığında kentin coğrafi konumu d a h a iyi anlaşılır (Lev. 1,3-4) Fetih sonrasında, Osmanlıla­ rın şehirde mevcut hakim kültürlerin yanında ken­ disine yer bulması geç olmamış, kısa zamanda Ş o m , Saray çevresinin i m â r faaliyeti ile Osmanlılaştırılmaya çalışılarak kentte yeni bir g e l i ş i m süreci başlatılmıştır. Kısa z a m a n d a Osmanlıların en büyük birkaç kenti arasına giren Ş a m , kendisine bağlı çok sayıda sancak (il) ile geniş bir eyalet haline dönüştürülmüştür.

Her şeyden önce Şam'ın hac güzergâhı üze­ r i n d e önemli bir menzil olması dikkat çekici-dir(Lev.2)'. Balkanlar ve İstanbul, A n a d o l u , Kaf­ kas ile O r t a A s y a ' d a n gelen hacılar kentte buluşur v e ikmal için bir süre han ve tabhanelerde konak­ lar ve deliller (hac rehberi) aracılığıyla yola de­ v a m ederdi. Bu durum Şam'a ticarî bir canlılık ge­ t i r d i ğ i gibi yeni imâr ve yatırımların yapılmasını d a gerektiriyordu. Bu b a ğ l a m d a Osmanlı Sul­ tanı I.Süleyman (Kanunî/Magnificent) ( 1 5 2 0 - 6 6 ) '

Bkz. Y.Holoçoğlu, "Osmanir imparatorluğu'nda Menzil Teşkilatı ve Yol Sistemi" (Yayımlanmamrş Doçentlik Tezi İstanbul 1982; Osmanlılarda Ulofim ve Haber/eşme

{Menziller), Ankara 2002 C. Oı+ionlu, Osmanlı İmparator­ luğunda Derhend Tefkilâh, 2. Baskı, İstanbul 1990.

' Güzergâh, geçmiş kültürlere ait Helenistik, Roma ve Bizans yol oğınm onarılmosı ve bazı yeni ilaveler yapılarak gelişti­ rilmesiyle oluşturulmuştur. Binlerce km.yi bulan yol haftalar­ ca süren zahmetli bir yolculuğu gerektiriyordu.

•• A.Latif Armağan, Osmanlılar Zamanında Hac Yolu ve Menziller, Yoyımlonmamış Yüksek Lisans Tezi, istanbul

1990.

' Aixlurrahman Hıbrî Etendi, "Menâsik-i Mesâlik" I (çev. S.İlgürel), İ.Ü. Ede FakJorih Enstitüsü Dergisi, S. 6 (1975), s. 1 11 -29; M. Atolar, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümayun

ve Surre Alayları, Ankara 1983; L.Armoğon, Osmanlılar

Zamanında Hoc Yolu ve Menziller, Yayımlanmamış Y.UsansTezi, İstanbul 1990.

• Ç.Ağra, "Süleyman I (Kanunî)", Yaşamları ve Yapıtlarıyla

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOĞI i l Berrada Irmağı kıyısında Gök Meydan denilen

semtin Kasr-ı Ablak mevkiinde' cami, imaret, tobhane, kervansaray, avlu, çevre duvarı ve kapılar ile hazireden oluşan bir selâtin külliyesi inşa ettirir^. "Süleymaniye", "Imâret-i Âmire" adlarıyla tanınan yapı topluluğunun yanına daha sonradan Sultan II. Selim (Sarı) (1566-74) tarafından arasta ve medrese yaptırılarak kül­ liyenin alanı ve işlevi genişletilir (Lev. 7-8)1 Bölge günümüzde Salihiyya, yapı topluluğu ise Al Takiya al Süleymaniya adlarıyla tanınmaktadır

(Lev.6).

962 H./l 548-54 M. yılları arasında tamam­ landığı düşünülen külliye yerleşme planı ile ilgi çeker'. Uzunlamasına eksen üzerine simetrik planlanan külliyede dikdörtgen avlu çevresine yapılar oturtulmuştur. Planlamada cami güneye, imaret kuzeye (Lev. 17, 19-20), doğu ve batıya ise kervansaray (ahırlar) ve tabhaneler (Lev. 14-15, 18) yerleştirilmiştir'". Menzil külliyelerinin işlev ve tasarımına uygun olarak daha çok hacılara hizmet verecek şekilde biçimlendirilen külliye", aynı zamanda Osmanlıların ve Sultanın bölgedeki prestij eseri olarak düşünülmüş olmalıdır. Dönemin başmimarı Sinan ile ilgili bel­ gelere göre külliyenin mimarı Mimar Sinan olarak kabul edilse de'^ Osmanlı Arşivi'ndeki bir belge­ ye göre mimarının Todoros olduğu ve 1559'da tamamlandığı belirtilmektedir'^ Bazalt ve köfeki taştan almaşık örgüyle inşa edilen cami, mimari özellikleriyle başkent, bezeme ve kimi ayrıntılarda ise Taşra (Suriye) etkili üslup yansıtır. (Lev. 10,

12-13). Zamanımıza kadar kısmen onarım gören kül­ liye günümüzde iyi durumda olup camisi ibadete açıktır. 2003 de başlayan restorasyon çalışmalarıyla camiye bakım ve onarım yapılarak korunması sağlanmıştır. Avlu ve diğer yapılar ise Askerî Müze olarak değerlendirilmektedir. (Lev. 18, 20). Külliyede renkli taşla oluşturulan almaşıklığm yanı sıra, Şam işi adıyla bilinen çini bezemeye özellikle pencere alınlıklarında rast­ lanır (Lev. 12, 15).

Caminin güneyi hazireye ayrılmıştır. Hazirede 1926 yılında İtalya'da ölen ve daha

sonra cenazesi Suriye'ye getirilip cami bahçesine

gömülen son Osmanlı padişahı Vahdettin ile bazı

paşa ve önemli şahsiyetlere ait mezar taşları göze çarpar (Lev. 16).

Tabhaneler, ahırlar ve imaret maalesef askerî müze kapsamındaki eserlerin teşhiriyle amaç dışı kullanılmaktadır. Bu konuda büyükelçilik aracılığıyla Dışişleri ile Kültür ve Turizm Bakanlığının devreye girerek külliyenin Osmanlı sanatını yansıtan bir müzeye dönüştürülmesinin uygun olacağı düşüncesindeyim.

İçinde büyük bir havuzun da yer aldığı renkli taş zeminli avlu, günümüzde halkın buluşma, din­ lenme alanıdır (Lev. 11, 17-18, 20) Avlu ile ahırların ve imaretin kesişme alanlarına da Suriye'nin İsrail Savaşında kullandığı bazı uçaklar yerleştirilmiştir.

' Mimar Sinan ile ilgili tezkerelerde, Evliya Çelebi'nin seya­ hatnamesinde ve A.Hıbrî Efendi'nin hac günlüğünde bu ifa­ delere rastlanır.

' A. Kuran, Mimar Sinan, İstanbul 1986 ; "Şam Süleymani­ ye Külliyesi", Mimar Sinan Dönemi Türk mimarlığı ve Sana­ tı, (haz. Z.Sönmez), İstanbul 1988, s. 169-74.

° N.Sakaoğlu, "Selim 11", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlı­ lar Ansiklopedisi", C.ll, İstanbul 1999 s. 513-17; A.Kuran, a.g.e., s. 6B-72'da eklenen yapıların 1566-67 tarihli oldu­ ğunu ve II. Selim tarafından tamamlattırıldığını yazar. ' A.Kuran, o.g.e., s. 68-72. Külliye planıyla kendinden önce­

ki örnek İstanbul Fatih Külliyesi, sonraki uygulama Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi ile benzerlikler gösterir. '° O.Aslanapa, Mimar Sinan'ın Hayatı ve Eserleri, Ankara

1988, s. 80-83; Z.Ahunbay, "Mimar Sinan'ın Eğitim Yapı­ ları: Medreseler, Darülkurralar, Mektepler", Mimarbaşı Ko­ ca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.l, İstanbul 1988, s. 239-310; B. Tanman, "Sinanın Mimârisi İmâretler", Mimar­ başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.l, İstanbul 1988, s. 333-54.

" F. Müderrisoğlu, 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri, H.U.Ede.Fak. Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2 Cilt, Ankara 1993.

" Bkz. Z. Sönmez, Mimar Sinan ile ilgili Tarihi Yazmalar -Belgeler, Ankara 1988, s. 31, 36, 67, 72, 82, 90.

T.B. T.E. T.M. 1 : 63 1 : 65 1 : 4 5 : 1 6 : 6 4 : 1 7

" BOA, MD 4, s.n. 898, s. 87 de Todoros'dan sözedilmekte-dir. Todoros, hassa mimarı olmadığı halde mimarbaşı Si­ nan'ın teklifiyle görevlendirilmiş olmalıdır. Bu durumda pro­ je Sinan'ın yürütücü ise Todoros olmalıdır. Bkz. A.Dündar, "16. Yüzyılda Suriye, Mısır ve Suudi Arabistan'daki İmar ve inşa Faaliyetlerine Katkıda Bulunan Bazı Osmanlı Mimarla­ rı", Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, 25-27 Ekim 2000 Hatay, 28 Ekim 2000 iskenderun, Ankara 2001, C.l, s. 219-26, bil. s. 223.

OSMANLİ SARAY ÇEVRESİNİN SURİYE'DEKİ VAKIF ESERLERİNDFN RAZI ÖRNEKLER S u r i y e ' n i n Ş a m ' d a n sonraki ikinci büyük

kenti k o n u m u n d a k i Halep ( A l e p p o , A i e p j ' d e tari­ hi kimliği ile dikkati ç e k e r " . G ü n ü m ü z d e Türkiye sınırına yaklaşık 6 0 km uzaklıkta yer a l a n kent, c o ğ r a f i y a k ı n l ı ğ ı nedeniyle T ü r k i y e ' n i n D o ğ u A k d e n i z ve G ü n e y d o ğ u A n a d o l u bölgesi ile d a h a yakın ilişki içinde olmuştur. 1 5 1 6 ' d a Osmanlıların eline geçen kent, eyalet sistemiyle yönetilmiş ve 1 9 1 8 ' e k a d a r O s m a n l ı yöneticilerinin ilgisini çekmiştir. (Lev. 2 7 - 3 6 ) .

Bu b a ğ l a m d a S a r a y çevresine m e n s u p s a d r a z a m ve vezirler başta o l m a k üzere çeşitli b a n i l e r t a r a f ı n d a n kente çok s a y ı d a c a m i , h a m a m , medrese, imaret, tekke, saray, konak, çarşılar, saat kulesi v b . y a p ı l a r inşa ettirilerek bölgedeki en b ü y ü k Osmanlı yerleşimi olmuştur. Dolayısıyla b i r d ö n e m Şam beylerbeyliği görevin­ de d e b u l u n a n deli lakaplı vezir Hüsrev Paşa'^ olasılıkla 1 5 3 6 - 3 7 yıllarında, vakfiye kitabesine g ö r e ise 9 5 2 H . / 1 5 4 5 - 4 6 M . de küçük ölçekli bir külliye ile şehrin kapsamlı ilk y a p ı faaliyetini gerçekleştirmiştir. ( L e v . 2 9 ) " C a m i , iki medrese, imaret, t a b h a n e ve h a m a m d a n oluşan Kalealtı'ndaki Hüsreviye Külliyesinin (Lev. 3 0 ) . m i m a r ı tartışmalı olmakla birlikte, Sinan olduğu düşünülerek M i m a r Sinan ile ilgili y a z m a l a r d a b a h s i geçer'^. Bani Hüsrev Paşa'nın 9 6 9 H . / 1 5 6 1 - 6 2 M . tarihli vakfiye zeylinde (ilave) ise oldukça ayrıntılı bilgilere rastlanır'^ G ü n ü m ü z d e cami restore edilmektedir. Hüsrev Paşa Külliyesi d e , Şam Süleymaniye Külliyesi g i b i tasarım ve genel kuruluş ilkeleri açısından O s m a n l ı , renkli taş kullanımı ile çini bezeme de ise yerel özellikler yansıtır. D i ğ e r A r a p ülkelerinde o l d u ğ u g i b i Suriye'de d e O s m a n l ı minareleri şerefe ve yuvar­ lak b i ç i m l e r i y l e ilk bakışta O s m a n l ı y ı çağrıştırmaktadır (Lev. 3 4 - 3 5 ) .

Belge ve y a y ı n l a r d a " K u d e y f e " , "El-Ktaif", " K u t a y f e " veya " K a d i f e " g i b i benzer odlarla tanınan yerleşim, bir menzil olup Antakya-Şam y o l u n u n sonuncu menzili i d i Ö n c e l e r i bir karye iken Y e m e n fatihi s a d r a z a m Sinan Paşa t a r a f ı n d a n muhtemelen 1 5 9 1 ' d e c a m i , h a n , imaret, dükkânlar, h a m a m ve su yollarından oluşan anıtsal boyutlarda bir menzil külliyesi o l a r a k inşa edilmiştir. (Lev. 38-39)'= Seyahatnamesinde eserden Kutayfe Han adıyla

sözeden Evliya Ç e l e b i , külliyeyi ayrıntısıyla tanımlamaktadır. Seyyaha göre bir önceki menzil İki Kapılı H a n ' d a n altı saatlik bir yolculukla kale g i b i şehre gelinirdi. Külliyenin büyüklüğünü anlat­ m a k için sayısal r a k a m l a r d a veren Evliya Çelebi'nin ifadelerinden mevkiinin son derece ö n e m l i b i r yer o l d u ğ u d a anlaşılmaktadır^'.

1 9 3 0 ' l u y ı l l a r d a araştırmacı J. Sauvaget tarafından rölöve ve kısmen restitüsyonu yapılan eser, 1 0 0 x 1 5 1 m. boyutlarında bir eser olup h a r a p bir halde idi. (Lev. 3 8 - 3 9 ) " . Günümüzde külliye d a h a d a h a r a p olmuştur."

Eskiden Şam topraklarında sarp bir derbent iken Kıbrıs fatihi lâlâ Mustafa Paşa tarafından imâr edilen^' ve kayıtlara "Kuneytra", "Menzil-i K o l ' a - i K u n a y t o r a " a d l a r ı y l a geçen m e n z i l , coğrafi konumu ve kale-külliye bağlamında ilgi

' M.Hretanı, "l'e'voluhon profonde de 1" architecture Alep'ıne a' I'e'poqve Ottomone", Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi

Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, C.l, s. 2 5 1

-55.

Mehmet Süreyya, "Hüsrev Pa%a (Deli)"; Sicill-i Osmaî (Os­ manlı Ünlüleri) (haz. N.Akbayar). İstanbul 1996, C.ll, s. 684.

" G.GocxJwin, A History of Ottoman Architecture, London 1 9 7 1 , s. 202-3; O. Aslonapa, Mimar Sinan'ın Hayatı ve Eserleri, Ankara 1988, s. 8-10.

• Z.Sönmez, a.g.e., s. 31 , 67, 85 T.B. T.E. T.M. 1 ; 5 6 1 : 5 8 1 : 89

" Bkz. V.G.M.A. EYD 583, s. 148-50; YYD 2114, s. 510, Vakfiye Zeyli ile ilgili olarak B. Yediyildız, "Sinan'ın Yaptığı Eserlerin sosyol ve Kültürel Açıdan Tahlili", /V. Vakıf

Haftasına Sunulan Bildiri, Ankara 1989, s. 103-28, bil, s.

104, 120-121, 123, 125.

' }. Sauvoget, "Les Carovanserails Syriens du Hadjdj de Constantinople", Ars Islamico, 4 (1937), s. 99-121. M.Süreyya, 'Sinan Pa>a (Koca)" a.g.e., C.4 (1996), s.

1512; A. Hıbrî Efendi, a.g.m., s. 122; Z.Noyır, Osmanlı

Mimarlığında Sultan Ahmed Külliyesi ve Sonrası, istanbul

1975, s. 199-200; Evliya Çelebi, Seyahatname {haz. i. Pormoksızoğlu), Ankara 1982, s. 36-37; L. Armağan, o.g.fez., s. 56.

Evliya Çelebi, o.g.e., s. 36-37. •'• J. Sauvoget, a.g.m., s. 117-21.

••' Araştırmacı Michael Kîel, 2000 yılında gördüğü külliyeden oncok bazı kolıntıların koldığını belirtir,

*' Evliya Çelebi, Seyahatname (haz. S.Ali Kahraman-Y.Doğlı), istanbul, C.lll, s, 39-40, 81-82,

Yard. Doç. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOĞI U çeker. G ü n ü m ü z d e A l Quneitra adıyla tanınmak­

tadır. Evliya Çelebi'ye göre düz bir ovada dört­ g e n biçiminde taş bir kale içinde yetmiş evle bir

mescit, kale yanında ise 170 ocaklı büyük bir hanı g ö z e çarpar. Ahırına üç bin at sığdığını belirten seyyah caminin özellikli süslemeleri olduğuna değinir. Ayrıca içinde havuz ve a ğ a ç l a r bulunan büyük bir avlu ile 2 0 kubbeli imaret, kiler ve mahzenlerden bahseden Evliya Çelebi, 1 5 0 tonoz örtülü kârgir dükkanlı çarşısının o l d u ğ u n u d a k a y d e d e r . S e y y a h , verimli b i r o v a y l a bağlantısı olan mevkiinin yanındaki d a ğ a d a a y n ı isim verildiğini, ormanla örtülü bu d a ğ d a n Şam'ın o d u n ihtiyacının karşılandığını y a z a r " . Günümüzde Şam'a 6 7 km. uzaklıktaki bölge

israil'e yakınlığı nedeniyle askeri b ö l g e içindedir.

Kayıtlarda "Cisr-i Suğur", "Cisr-es Şuğur", "Djısr esh-Shughur" adlarıyla bahsedilen mevki, Halep sınırları içinde Asi ırmağı kenarındodır. A n t a k y a - H a m a y o l u üzerindeki m e n z i l i n . S a d r a z a m Köprülü M e h m e d Paşa tarafından imâr edildiği söylenir (Lev. 3 7 ) . Kervansaray, d ü k k â n ­ lar, imaret, darüşşifadon oluşan külliye z a m a n l a değişikliğe uğromıştır^^ Şam'dan yaklaşık 3 5 0 k m . uzaklıktaki menzilin y a p ı l a r ı n d a n geriye

önemli bir iz hemen hemen kalmamıştır.

Sonuçta, özellikle 1 6 . ve 1 7 . y ü z y ı l l a r d a geniş bir coğrafi a l a n a yayılan O s m a n l ı I m p a r a -torluğu'nun imâr faaliyeti i d d i a e d i l d i ğ i g i b i sadece B a l k a n l a r , İstanbul v e A n a d o l u ' d a yoğunlaşmamış, günümüzdeki adlarıyla Suriye,

Ü r d ü n , Lübnan, Suudi Arabistan ve Irak toprak­ larına d a sayısız eser inşa ettirilmiştir. Bu yerler­ d e n şüphesiz içinden İstonbul-Hicoz y o l u n u n geçtiği g ü z e r g â h , öncelikli olarak korunması ve geliştirilmesi gereken alanlar olarak saptanmıştır.

Değişen koşullar nedeniyle bir kısmı h a r a p olan veya bugüne ulaşmayan menzil yerleşmeleri ve yapıları, günümüzde yeterince tanınmasa d a , arşivlerde yer alan binlerce belge bu eserlerin canlı tanıkları olarak durmaktadır.

" Evliya Çelebi, Seyahatname (haz. I.Panmaksızoğlu) s. 305-6.

^ 2003 yılının Ekim ayında, sempozyum nedeniyle Ürdün Amman'da yüzyüze görüşme imkânı bulduğum araştırmacı M. Kiel, bir zamanlar Şam-Kudüs yolu üzerinde bir menzil olup Külliye ile imâra açılan mevkiinin, 1973 Suriye-Israil Savaşı sırasında yok olduğunu, askeri bölge özelliği nedeniyle de bölgenin rahatlıkla gezilemediğinden bahset­ mektedir.

^ J.Sauvaget, a.g.m., s. 108-109; Z.Nayır, a.g.e., s. 222-23; Evliya Çelebi, o.g.e., s. 25.

O S M A N L I S A R A Y C E V R F R İ N İ N S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N B A Z I Ö R N E K L E R

S E Ç M E B İ B L İ Y O G R A F Y A

- A B D D U R R A H M A N HIBRÎ EFENDİ, "Menâsik-i Mesâlik", I (çev. S.İlgürel), İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e s i Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S 6 ( 1 9 7 5 ) , s . n i - 2 9 .

- A Ğ R A , Çoşkun, "Süleyman I (Kanuni)", Ya­ şamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklo­ pedisi, CM, İstanbul 1 9 9 9 , Yapı Kredi Bankası Yayın­ ları, s . 5 5 1 - 5 7 .

- A H U N B A Y , Z e y n e p , "Mimar Sinan'ın Eğitim Y a ­ pıları : Medreseler; Darülkurralar; Mektepler"; Mi­ marbaşı K o c o Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserle­ ri; C:ll, İstanbul 1 9 8 8 , Vakıflar G e n e l Müdürlüğü Y a ­ yınları, s . 2 3 9 - 3 1 0 .

- A R M A Ğ A N , A.Latif, Osmanlılar Zamanında H a c Yolu v e Menziller, İstanbul Üniversitesi Yayınlan­ mamış Yüksek Lisans Tezi, 1 9 9 0 .

- A S L \ N A P A , O k t a y , Mimar Sinan'ın Haya­ tı ve EseHeri, A n k a r a 1 9 8 8 .

- A T A L A R , M ü n i r , Osmanlı Devletinde Sur-re-i Hümayun ve Surre Alayları, A n k a r a 1 9 8 2 .

- C O Ş K U N , Menderes, "Osmanlı H a c Seyahatna­ melerinde H a c Yolculuğu", Osmanlı, 4 ( 1 9 9 9 ) , s. 5 0 6 - 1 1 .

- DEMİRB(JKER, H. - K . N U R A Y D I N , "Şam, Do-ğu'nun A k ş a m ı " , AHas, S . 1 1 4 , 9 ( 2 0 0 2 ) . s. 7 9 - 9 8 .

- D Ü N D A R , Abdulkodir, " 1 6 . Yüzyılda Suriye, Mısır ve Suudi Arabistan'daki imar ve İnşa Faaliyetleri­ ne Katkıda Bulunan Bazı Osmanlı M i m a r l a r ı " , Orta­ doğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Ulus­ lararası Bilgi Şöleni Bildirileri, 2 5 2 7 Ekim 2 0 0 0 Hatay, 2 8 Ekim 2 0 0 0 İskenderun, 2 Cilt, A n k a r a , Ata­ türk Kültür Merkezi Yayınları 2 0 0 1 , C . I, s. 2 1 9 - 2 6 .

- ERTAŞ, M . Y a ş a r , " 1 7 6 0 Şam Depreminde Büyük H a s a r G ö r e n Emeviye, Selimiye ve Süleymaniye C a m i ­ lerinin O n a r ı m ı " , Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildiri­ leri, A n k a r a 2 0 0 1 c.l, s. 241 - 5 0 .

- EVLİYA CELEBİ, Seyahatname (Hatay-Suriye-Lübnan-Filistin) (haz. İ.Parmaksızoğlu), Kültür ve Turizm Bakanlığı Y a y ı n l a n , A n k a r a 1 9 8 2 .

" , Seyahatname (haz. S.Ali Kahra-man-Y.Doğlı), C.lll, Yapı Kredi Bankası Yayınlan, İstan­ bul 1 9 9 9 .

- G O O D V / I N , Godfey, A History of Ottoman Architecture, London 1 9 7 1 .

- HAL^ÇC)ĞLU, Yusuf, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), Ankara 2 0 0 2 .

- HRETANI, Mahmoud, "l'e'volutıon profande de l'architecture Alep'ıne a'l'e'poque Ottomane", Orta­ doğu'da Osmanh Dönemi Kültür İzleri Ulus­ lararası Bilgi Şöleni, Ankara 2 0 0 1 , c.l, s. 251 - 5 5 .

- K U R A N , Aptullah, Mimar Sinan, İstanbul 1 9 8 6 .

- K U R A N , Aptullah, "Şam Süleymaniye Külliyesi" Mimar Sinan Dönemi Türk MimaHığı ve Sa­ natı, (haz. Z.Sönmez), Türkiye İş Bankası Yayınları, is­ tanbul 1 9 8 8 .

- M A N A Z , Abdullah, S u r i y e ' n i n B a ş k e n t i Ş a m ' d a T ü r k D ö n e m i E s e r l e r i , Kültür Bakanlığı Yayınlan, A n k a r a 1 9 9 2

- M E H M E D , SÜREYYA, "Husrev Paşa (Deli)" Si-cill-i Osmanî (Osmanlı Ünlüleri) (haz. N.Akbayar), istanbul Tarih Vakh Yayınlan, c.ll (1995), s. 6 8 4 .

- " " , "Mustafa Paşa (Lala) (Kara)" c.iV (1996), s. 1 2 0 2 - 1 2 0 3 .

- " " , "Sinan Paşa (Koca)" c. V (1996), s. 1 5 1 2 . - MÜDERRİSOĞLU, Fatih, 16. Yüzyılda Osmanlı İmporatorluğu'nda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri, Ha­ cettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Yayımlanma­ mış Doktora Tezi, 2 Cilt, Ankara 1 9 9 3 .

- " " , "Osmanlı İmporatorluğu'nda Menzil Yolla­ rı ve Menzil Külliyeleri, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayın­ l a n , c. 10 (1999), s. 3 7 6 - 8 3 .

NAYIR, Zeynep, Osmanlı MimaHığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası ( 1 6 0 9

-1 6 9 0 ) , İstanbul -1 9 7 5 .

- S A K A O Ğ L U , Necdet, "Selim 11", Yaşamları ve Yapıtlanyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Y a ­ pı Kredi Bankası Yayınlan istanbul 1 9 9 9 , C.ll, s. 5 1 3 -17.

Yard. Doc. Dr. M. Fatih M Ü D E R R l s n f t i 11

170

- SAUVAGET, J. "Les Caravanserails Syriens du Hadjdi de Constantinople", A r s Islamiea, S. 4 (1937), s. 99-121.

- SIMONIS, D.- A. HUMPHREYS, S y r i a , Lonely Planet Publications, Australia 1999.

- SÖNMEZ, Zeki, Mimar Sinan İle İlgili Tari­ hi Yazmalar-Belgeler, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul 1988.

- TANMAN, Baha, "Sinan'ın Mimarisi İmaretler", Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ v e E s e r ­ leri, İstanbul 1988, C.l, s. 333-54.

- YALÇINKAYA, Alaeddin, "Mustafa Paşa (Lola)" YapıHan v e Yaşamlanyla Osmanlılar Ansik­

lopedisi, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1999, C.ll, s. 312-13.

- YEDİYILDIZ, Bohaeddin, "Sinan'ın Yoptığı EseHe-rin Sosyal ve Kültürel Açıdan Tahlili", VI. Vakıf Haf­ tasına Sunulan Bildiri, Ankara 5-8 Aralık 1988, Ankara 1989, s. 103-28.

- YENİŞEHİROĞLU, Filiz, T ü r k i y e Dışındaki O s m a n l ı M i m a r i y a p ı t l a r ı ( O t t o m a n Architec­ tural w o r k s outside T u r k e y ) , T.C. Dışişleri Ba­ kanlığı Yayınları, Ankara 1989

- YILMAZ, Mehmet, "Sinan Paşa (Koca)", Yaşam­ ları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Ya­ pı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1999, c.ll, s. 544-45. ARŞİV BELGELERİ - BOA MD 47 s.n. 898, s. 87. -VGMAEYD583, s. 1 4 8 - 5 0 YYD2114, s. 510 KISALTMA LİSTESİ A.g.e. : Adı Geçen Eser A.g.m. : Adı Geçen Makale A. g.tez : Adı Geçen Tez T.B.: Tezkiret ül-Bünyân T.E.: Tezkiret ül-Ebniye

T.M. : Tuhfet ül-Mİ'marin

B. O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi M.D. : Maliyeden Müdevver Defter V.G.M.A. : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi E.YD. : Eski Yazım Defteri

O S M A N L I S A R A Y Ç E V R E S İ N İ N S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N B A Z I Ö R N E K L E R

SOHO

Sut

SURİYE

m

Lev. 1: Suriye, Harita (Atlas Dergisi, 2 0 0 2 ) .

T

i r i

Lev.2: A . Hıbri Efendinin İzlediği Hac Yolu Güzergâhı (İlgürel, 1975).

Lev. 3: Ş A M , 19. Yüzyıl Gravüründe Kent Görünümü (Carne, 1836).

O S M A N L I S A R A Y C E V R F S İ N İ N S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N B A Z I Ö R N E K L E R

lfiv.5: Ş A M , Süleymaniye Külliyesi (II. A b d ü l h a m i d Fotoğraf Arşivi, 1 9 , yüzyıl sonu).

S A L I H I Y Y A

: ^^û»'İ-- Medıcvi!

- 3

150 300 m

1 Hanbila Mosque 2 Fruit & Vegetıble

Market

3 İmaret Sultan Suleiman 4 Mosque of Mohi ad-Din 5 Jamaa al-Jedid 6 Hammam at-Muqaddam

7 Madrassa Morsidiyya

S Tomb of Nebi Yunis

9 Tomb of Emir Kajkar

10 Tomb of Amat al-lalif 11 French Embassy Hiltin .1? 7D Oty Centre 1 ^

Y a r d . D o c Dr. M . Fatih M Ü D E R R İ S O Ğ L L J

Lev. 7: ŞAM, Süleymaniye Külliyesi (Kuron, 1986).

174 n

m

m

Lav. 8: ŞAM, Süleymaniye Külliyesi, Konum Planı (Kuran, 198ÖJ.

O S M A N L I S A R A Y C E V R F S İ N İ N S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N B A Z I Ö R N E K L E R

Lev. 9: Ş A M , Süieymaniye, Külliyesi ve Yakın Çevre (Kartpostal, 1980'ler).

i

m

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSnfti 11

erf—

-I / O

Lev. 1 1 : Ş A M , Süleymaniye Camii ve Avlu (Müderrisoğlu, 2003).

lev. 13: ŞAM, Süleymaniye Külliyesi (1990). 177

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRlSOftl 11

Lev. 15: ŞAM, Süleymaniye Camii, çini pano (Müderrisoğlu, 2003). J 7 8 _

Lev. 16: ŞAM, Süleymaniye Camii Haziresi. Osmanlı Sultanı Vahdettin'in Mezarı'nm yer aldığı hazire (Müderrisoğlu, 2003).

OSMANLI SARAY CEVRFRİNİN SURİYE'DEKİ VAKIF ESERLERİNDEN BAZI ÖRNEKLER

Lev. 1 7 : Ş A M , Süleymaniye Külliyesi. Avlu ( 1 9 9 0 ) .

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOftı 11

Lev. 19: ŞAM, Süleymaniye Külliyesi. Avlu, imaret ve sergilenen bir uçak (Müderrisoğlu, 2003).

O S M A N L I S A R A Y CEVRFRİNİİN S U R İ Y E ' D E K İ V A K I F E S E R L E R İ N D E N B A Z I Ö R N E K L E R

Lev. 2 1 : Ş A M , Süleymaniye Külliyesi. Kuzey C e p h e ( 1 9 9 0 ) .

J 8 1

1 • «H-S

/

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOftı 11 182

rTn

mn

_ax

Q

Q3

D

C2m

BO

D

n

ijj.j^iî^tyjL±i

Lev. 23: ŞAM, Süleymaniye Külliyesi. Medrese Planı (Ahunbay, 1988).

Lev. 2 5 : Ş A M , Süleymaniye Külliyesi. Medrese (Müderrisoğlu, 2 0 0 3 ) .

J83.

Lev. 2 6 : Ş A M , Süleymaniye Külliyesi. Arastadan Medreseye Geçiş (Müderrisoğlu, 2 0 0 3 ) .

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOfti 11

Lev. 27: HALEP, Kaleden Hüsreviye Külliyesine Bakış (Müderrisoğlu, 2003).

1 8 4

- î i l

7 1

Lev. 2 8 : HALEP, Kaleden Hüsreviye Külliyesine Bakış (Müderrisoğlu, 2003).

O S M A N L ı S A R A Y C E V R F R I N I N ı S U R I Y E ' D E K I V A K ı F E S E R L E R I N D E N B A Z ı Ö R N E K L E R

A L E P P O : T H E O L D CITV

•

ı;

^

Lev. 2 9 : H A L E P , Şehir haritasında Hüsreviye Külliyesi ve Çevresi (Lonely, Planet 1 9 9 9 ) .

185

Lev. 3 0 : HALEP, Hüsreviye Külliyesi, konum planı (Ahunboy 1988).

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSOfti 11

i

Lev. 3 1 : HALEP, Kale Girişi ve Hüsreviye Külliyesi (Müderrisoğlu, 2003). 1 8 6

Lev. 3 3 : H A L E P , Hüsreviye Külliyesi. A v l u , Revak ve A r k a d a Kale (Müderrisoğlu, 2 0 0 3 ) .

Lev. 3 4 : HALEP, Hüsreviye Külliyesi, Kuzey Cephe (Müderrisoğlu, 2 0 0 3 ) .

Yard. Doc. Dr. M. Fatih MÜDERRİSnt^ı 11

188

Lev. 35: HALEP, Hüsreviye Külliyesi, Camii (Müderrisoğlu, 2003).

Lev. 37: DJISR ESH SHUGHUR Külliyesi, vaziyet plan. Lev. 38: KHAN l^EL KTAIFE Külliyesi, Avlu, İmaret, (Sauvaget, 1937]. Hamam Görünümleri {Sauvaget, 1937).

r

j İr r l *

m

1

£1

mı