83 ANAD L E" T M VE Ö"RET M SÜREC NDE SÖZVARLI"IBEL RLEME ÇALI,MALARININ
ÖNEM VE “DEY M” KAZANDIRMAYA YÖNEL K ETK NL K ÖNER LER
Esra (Lüle) MERT* Özet
Anadili e itimi ve ö retimi sürecinde, sözvarl belirleme çal malar önemli bir yere sahiptir. Anadili e itiminin temel amac n n ö rencinin anadilini do ru kullanmas n sa lamak oldu u dü ünülürse sözvarl ögelerinin de bu e itim-ö retim sürecinde önemli gereçler oldu unu ifade etmek yanl olmaz. Bu süreçte sözcük ö retimi önemli bir aland r. Fakat bu alanda hem kuramsal yap da hem de uygulamada eksiklikler bulunmaktad r. Bu çal mada, sözvarl nda ba at ögelerden biri olan “deyim” leri kazand rmaya yönelik etkinliklerle birlikte anadili e itimi ve ö retimi sürecinde sözvarl belirlemeye yönelik çal malar n gereklili i ve önemi üzerinde durulmaktad r.
Anahtar Sözcükler: Anadili e itimi ve ö retimi, sözcük ö retimi, sözvarl .
THE IMPORTANCE OF DETERMINING THE VOCABULARY IN THE PROCESS OF TEACHING NATIVE LANGUAGE AND ACTIVITY SUGGESTIONS ON TEACHING “IDIOMS”
Abstract
Studies on determining the vocabulary in the process of teaching native language is very important. The basic aim of teaching of native language is to enable the child to use his/her mother tongue correctly, vocabulary items occupy an important role in that educational process. Teaching vocabulary is an important field during that process. However, significant challanges are experienced either theoretically or in practice. This paper focuses on the necessity and importance of studies on determining the vocabulary in the process of teaching native language and activities that aim to teach “idioms” which are among the principal items in vocabulary.
Keywords: Teaching native language, teaching words, vocabulary.
G R ,
Makalede, anadili1 e itimi ve ö retimi sürecinde sözvarl 2 ögelerinden sistemli bir biçimde
yararlanman n önemi üzerinde durulmaktad r. Makalenin bu bölümünde öncelikle sözvarl kavram tan t lm ; sözvarl n n anadili e itimi ve ö retimi sürecindeki yeri, önemi sunulmu tur.
Bir dilin sözvarl denince, yaln zca o dilin sözcüklerini de il, deyimlerin, kal p sözlerin (formeller), kal pla m sözlerin, atasözlerinin, terimlerin ve çe itli anlat m kal plar n n olu turdu u bütünü anl yoruz.
Sözvarl sadece bir dilde birtak m seslerin bir araya gelmesiyle kurulmu simgeler, kodlar olarak de il, ayn zamanda o dili konu an toplumun kavramlar dünyas , maddi ve manevi kültürünün yans t c s , dünya görü ünün bir kesiti olarak dü ünülmelidir.
Bir toplumun ya am biçimi, dinsel inançlar , hangi uluslarla ne ölçüde ili ki kurmu oldu u, nelere de er verdi i, hatta nükteye olan e ilimi hep sözvarl n n incelenmesiyle ortaya ç kar.
Bir dilin sözvarl , o dilin tarihine geni ölçüde k tutmakta, yüzy llar boyunca ortaya ç kan ses, biçim, söz dizimi ve anlam de i ikliklerini yans tmakta, hangi dillerin etkisiyle ne türden de i imlerin gerçekle ti ini göstermektedir.
*Ar . Gör., Ad yaman Üniversitesi, E itim Fakültesi, Türkçe E itimi Bölümü, esralule@gmail.com.
1“Anadili” sözcü ü terimsel anlam dikkate al narak birle ik yaz lm t r. Burada anadili terimi, do u tan gelen bir özelli i ve
çevreden edinilen dili belirtmektedir.
2“Sözvarl ” Prof. Dr. Do an Aksan’ n Türkçeye kazand rd bir terimdir ve Aksan bu terimi birle ik yazmaktad r. Bu
84 Yaln z ba ka ba ka dillerde de il, ayn dilin de i ik lehçe ve a zlar nda da farkl sözcükler, anlat m biçimleri, deyimler, atasözleri ve kal p sözlerle kar la l r.3
Sözvarl sadece sözcüklerin, deyimlerin, ikilemelerin s ralanmas ile s n rl de ildir. Bir ulusun kültür de erleri, kavram dünyas , ya am biçimleri sözvarl n n incelenmesiyle belirlenebilir. Sözvarl n n bir toplumun tarihine, ya am tarz na, kültürüne bu denli k tutmas n n temel nedeni, topluluklar n, etraflar ndaki varl klar ve olaylar kendilerine göre adland rmalar ve içselle tirmeleridir. Bu yönüyle her toplum, kendi anlam evrenini kendi bak aç s ekseninde yorumlayarak olu turur. Çünkü dil, çevre artlar yla ekillenirken, çevre de o dili konu an insanlar n bak aç lar do rultusunda olu turulan göstergelerle biçimlendirilir ve içselle tirilir.
Aksan’a göre; “Bir dilin sözvarl , ayn zamanda, anlat m güçlü k lan birçok anlam olaylar n n, söz sanatlar n n yans t c s d r”4.
Bir toplumun hayata bak aç s n , de er yarg lar n ö renmek isteyen, o toplumun dilini ö renerek, ara t rarak hedefine ula abilir. Toplumun pek çok özellikleri, ya ay , gelenekleri, dünya görü ü, ya am felsefesi, inançlar , bilim, teknik ve sanata katk lar o toplumun diline yans r. Dolay s yla sözvarl n belirlemeye yönelik olan çal malar dilbilimin, toplumbilimin ve ruhbilimin verilerinden yararlanabilir. Ortaya ç kan sonuçlar da yine bu üç alana yönelik olacakt r. Denilebilir ki; sözvarl n belirlemeye yönelik olan çal malar dilbilimsel, toplumbilimsel ve ruhbilimsel özellik ta maktad r ve dili, toplumsal ya am ve insan davran lar n ayd nlatmaktad r5.
Anadili e itimi ve ö retimi sürecinde sözvarl ögelerinden yararlanman n önemi, gereklili i a a da sunulmu tur:
Yaz nsal ürünlerdeki sözvarl ögeleri, anadili e itimi aç s ndan önemli gereçlerdir. Sever, bu gerçe i u belirlemelerle sunmaktad r: “Yaz nsal nitelikli bir çocuk kitab her eyden önce çocu a duyarl k kazand ran, anadilinin sözvarl n tan tan bir araçt r. Anadilinin sözvarl n n ve anlat m gücünün, çocuk edebiyat n n dilinde de ya am bulmas nda temel sorumluluk, öncelikle çocuk ad na yaratma–yazma duyarl ta yan sanatç lara dü mektedir. Bu sorumlulu un yerine getirilmesi, yap tlar n Türkçenin anlat m olanaklar n ve kurallar n sezdiren birer araç olarak, anadili ö retimi sürecinin de geleneksel anlay tan kurtulup çe itli yaz nsal kaynaklarla gerçekle tirilmesine katk sa layacakt r”6.
Norton, okulöncesi dönemden ba lay p ortaö retim ça na kadar uzanan evrede, çocuk kitaplar n n çocuklar n dil, bili sel, ki ilik ve sosyal geli imine olan önemli katk lar ndan söz eder7. Çocuk kitaplar , çocu un
üç ya na ula t bir dönemde, onlara anadilinin yap ve i leyi ine ili kin ilk ipuçlar n sunan, dilin ve çizginin anlat m gücünü ve güzelli ini yans tabilen görsel ve dilsel uyaranlar olarak çocu un ya am nda yer edinmeye ba lar.
Sever’e göre; “çocuk kitaplar okulöncesi dönemden ba layarak dilsel becerilerin edinilmesi sürecinde çocuklara ‘zenginle tirilmi bir dil çevresi’ yaratan önemli de i kenlerden biri olarak de erlendirilebilir. Çocuklar n dil ve anlat mlar n n geli ip zenginle mesinde ba ar l çocuk yaz n ürünlerinin katk lar yads namaz”8.
3Do an, Aksan, Türkçenin Sözvarl ? , Engin Yay nc l k, s.s. 7-11, Ankara, 2000. 4Do an, Aksan, Türkçenin Sözvarl ? , Engin Yay nc l k, s.s. 13, Ankara, 2000.
5Do an, Aksan, Her Yönüyle Dil- Anaçizgileriyle Dilbilim, TDK Yay nlar , C. III, 18, Ankara, 2003 6Sedat Sever, Çocuk ve Edebiyat, Kök Yay nc l k, s.s. 158, Ankara, 2003.
7Sedat Sever, Çocuk ve Edebiyat, Kök Yay nc l k, s.s. 28-29, Ankara, 2003. 8Sedat Sever, Çocuk ve Edebiyat, Kök Yay nc l k, s.s. 28, Ankara, 2003.
85 Anadili e itimi ve ö retimi sürecinde temel amaç, çocu un anadilini do ru ve eksiksiz kullanabilmesini sa lamakt r. Bu süreçteki temel gereç ise anadilinin sözvarl d r.
Aile ve yak n çevrede ba layan anadili ö renme süreci geli igüzel kültürleme yoluyla olmakta; bunu okullarda kas tl kültürleme yolu izlemektedir. Okullarda yer alan kas tl kültürleme yoluyla anadili ö retimi; dilin kurallar n , do ru kullan m n bireylere kazand rmay amaçlamaktad r9. Unutulmamal d r ki, okullarda
kar la lan en derin sorunlar n temeli dil kaynakl d r. Kültürlenme sürecinde anadili ediniminde sorun ya ayan çocu un ya am n n her döneminde yetersiz dil kullan m önemli bir sorun olacakt r.
Day o lu’na göre; “Çocuk evde anadilini yeterince edinememekte, okula geldi inde kendisine cans z, yapay, kuru tümceler belletilerek okuma yazma ö retilmektedir. Daha sonra kulland ders kitaplar da ona dil bilinci ve dil tad verecek nitelikte de ildir. Tüm bu olumsuz ko ullar çocu un dil geli iminin güdük kalmas na neden olmakta, bu durumda da kitap, dili zenginle tiren ve do ru ö reten temel kaynak, güvenli bir dil ö retmeni olmaktad r”10.
Mmer’e göre; “Anadili ö retiminin amac , bireylere etkili, eksiksiz bir bildiri imi sa lamak, ileti imi gerçekle tirecek dilsel becerileri kazand rmakt r”11. Kavcar ise bu konuda u ifadeleri kullan r: “Dil e itiminin
temel amac , ki ilerin dü ünce ve ileti im becerilerinin geli tirilmesidir”12.
Mlkö retimden ba layarak ö renciyi, elden geldi ince bol say da gerçek edebiyat metinleri ile kar kar ya getirmeye önem vermeli; okuma kitaplar ile dergilerde say s z örne i bulunan yapay manzumelerle, ö rencinin dil, anlam, ritim, gerçeklik duygusu köreltilip tekdüze hale getirilmemelidir13.
lkö retim Türkçe Dersi Ö retim Program nda14 “genel amaçlar”dan bir tanesi ö rencilerin: “Okudu u,
dinledi i ve izlediklerinden hareketle, sözvarl klar n zenginle tirerek dil zevki ve bilincine ula malar ; duygu, dü ünce ve hayal dünyalar n geli tirmeleri” söylemiyle sunulmaktad r. Türkçe Ö retim Program ’nda bu söylemle ö rencilerin sözvarl n n geli tirilmesi gerekti i vurgulanm ; ancak hangi sözcüklerin ö retilece i ve bu süreçte hangi yöntemlerin kullan laca ndan bahsedilmemi tir. Ediger15, çocu un geli im düzeyi ile uyumlu,
ö renciyi motive edecek, onun ihtiyaçlar na uygun sözcüklerin ö retilmesi gerekti ini dile getirmektedir. Ancak ülkemizde bu alanda yap lan çal malar yetersiz say dad r.
Anadili e itimi ve ö retimi sürecinde sözvarl belirleme çal malar yeterli say da ve nitelikte de ildir. Hâlbuki bu çal malar, bu süreçte gerekli ve önemlidir. Çünkü okullarda düzeye göre sözvarl ögelerinin belirlenmesi ve bu ögelerin kazand r lmas n n amaçlanmas sözvarl belirleme çal malar n n varl yla mümkündür.
9Özcan Demirel, lkö?retim Okullar nda Türkçe Ö?retimi, Milli E itim Bakanl Yay nlar ,s.s. 12, Mstanbul, 1999. 10 Gülten Day o lu, Çocuk Kitaplar n n Anadili E itimine Etkisi, Anadili E?itimi ve Çocuk Kitaplar Sempozyumu: 20–21
Pubat 1997, (ss.24–25), Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Ö retim Merkezi, Ankara, 1998.
11 Kamile Mmer, Dilbilim ve Anadili Ö retimi, Ça?daD Türk Dili, S. 30–31, ss. 874–878, 1990. 12 Cahit Kavcar, Anadili E itimi, TÖMER Anadili, S. 1, ss. 1- 4, 1996.
13 Atilla Göktürk, Dil Edebiyat Ö retimine Yeni Yakla mlar, N. Ergen (Yay. Haz.). Ortaö?retim Kurumlar nda Türk Dili
ve Edebiyat Ö?retimi Sorunlar , Türk E itim Derne i Yay nlar , s.s. 12, Ankara, 1986.
14 M.E.B.. lkö?retim Türkçe Dersi Ö?retim Program ve K lavuzu (6, 7, 8. S n flar), Devlet Kitaplar Müdürlü ü,
Ankara, 2006.
15 Marlow Ediger, Rao, D. B. , Vocabulary Development and the Curriculum, Psychology and Curriculum, (ss. 183-185),
2002, 13. 05. 2009 tarihinde,
http://books.google.com/books?hl=tr&lr=&id=2MacO3FJaSQC&oi=fnd&pg=PP13&dq=2.%09ED%C4%B0GER,+M.+(200 2).+Vocabulary+Development+and+the+Curriculum.&ots=gjBu3kS8XQ&sig=axm6BatsX_NmQ6nSehK9oFpqjeY#PPA18 3,M1adresinden eri ilmi tir.
86 Sözcük Ö?retimi
Mlkö retim Türkçe ders programlar n n temel amaçlar ndan biri, bireyin sözvarl n n zenginle mesini sa lamakt r. Çünkü dil, bireyin hem bili sel geli iminde bir gösterge hem de ya ad topluma uyum sa lamas nda önemli bir araçt r. Yani dil bireyin bili sel ve sosyal yönlerinin geli iminde yard mc d r ve göstergedir. Sözvarl n n zenginli i, bireyin dü ünme ve anlat m zenginli ini beraberinde getirir. Çocuk, okul öncesi dönemden yani 6 ya ndan ba layarak okullarda sistemli bir program do rultusunda anadilini geli tirebilmelidir. Sözcük ö retimi ise anadili e itimi sisteminin önemli bir parças d r ve dört temel dil becerisinin geli imine katk da bulunmaktad r. Daha do ru ve iyi anlayan, anlatan bireylerin yeti tirilmesi anadili e itimini tümleyen bir süreç olarak sözcük ö retimi ile do rudan ili kilidir.
Sözcük ö retimi, anadili e itimi ve ö retimi sürecinde son derece önemli bir çal ma alan d r. Ancak bu alana hak etti i ilgi, önem ve özen gösterilmemi tir. Ö renciye sözcük kazand rmak üzere tasarlanacak dilbilimsel özellik ta yan etkinlikler sözcük ö retimine önemli katk lar sa layabilir. Sözcük ö retimine yönelik etkinlikler, dilbilimsel özellik ta mal , çocu un sözvarl n geli tirmeyi ve zenginle tirmeyi amaçlamal d r.
Cemilo lu’na göre sözcük çal malar nda hangi sözcüklerin kullan lmas gerekti iyle ilgili u sorular n yan tlar yol gösterici olabilir:
1. Ö renciye kazand rmak istedi imiz sözcük, onun ya am boyu kullanabilece i, kendisine gerekli olan bir sözcük mü, yoksa metnin daha iyi anla labilmesi için anlam na ihtiyaç duyulan ama canl olmayan bir sözcük mü?
2. Ayn sözcük ö rencinin bu konudaki ihtiyaç önceliklerine ve dil, dü ünce geli imine uygun mu?16
Pehlivan, sözcük ö retiminde kullan lacak etkinliklerin say ca fazla olmas n n, sözcüklerin ö renilmesini kolayla t raca n belirtmektedir: “Sözcük ö retimi çal malar nda ne kadar çok etkinlikten, al t rmadan yararlan l rsa, ö renilen sözcükler o kadar kal c olur, haf zaya yerle ir. Ö rencide ancak bu yolla daha kal c bir sözcük da arc olu turulabilir”17.
Öz’e göre sözcük; anlam , yaz l ve cümlede kullan ekliyle ö retilmedikçe ö renilmi say lmaz18.
Budak’a göre; gerçek anlamda bir sözcük ö retimi dü ünme stratejileri, bili sel yap y ve kendi kendine ö renme yakla m n göz önünde bulunduran yol ve araçlarla yap lmal d r19.
Deyimler ve Deyim Ö?retimi
Çal mada önerilen etkinlik önerileri deyimlere yöneliktir. Sözvarl ögelerinden deyimlerin seçiminin ana nedenleri unlard r: Deyimler her dilin kendine özgü bir yönünü ortaya koymas ve dilin dayand kültürle iç içe olmas nedeniyle sadece diller aras ndaki farkl l klar de il, toplumlar aras ndaki farkl l klar da gözler önüne serdi i için dilbilimin, halkbilimin, toplumbilimin önemli inceleme alanlar ndan biridir. Deyimler önemli kültürel kal tlard r. Anadilindeki deyimlerin zenginli inin fark na varan bir çocuk; kültürüne, ulusuna yabanc la mayacak ve onun zenginli inin, yeterlili inin bilincine varacakt r.
16 Mustafa Cemilo lu, Mlkö retim Okullar nda Türkçe Ö?retimi, Uluda Üniversitesi Güçlendirme Vakf Yay nlar , s.s.
137, Bursa, 1998.
17 Ahmet Pehlivan, Türkçe Kitaplar nda Sözcük Da arc n Geli tirme Sorunu ve Çözüm Yollar , TÖMER Dil Dergileri,
122, 84- 94, 2008.
18Feyzi Öz, Uygulamal Türkçe Ö?retimi, An Yay nc l k, s.s. 268, Ankara, 2001. 19 Budak, Y. , Sözcük Ö retimi ve Sözlü ün M levi, Dil Dergisi, 92, 19–26, 2000.
87 Aksan, deyimlerin toplumsal yap daki yerini u belirlemelerle sunar: “Bir dildeki deyimler de sözvarl içinde yer al r; deyimler dili konu an toplumun anlat mdaki gücünü ve ba ar s n , benzetmeye, nükteye olan e ilimini ortaya koyan önemli ögelerdir”20.
Aksan ve Akar deyimlerin, toplumun kültürünü yans tan önemli dilbilimsel ögeler oldu una i aret etmektedir. Aksan’a göre: “Deyimler -bir ba ka ulusla olan kültür ili kileri sonunda olan çevrilme, al nma de ilse- bir dili konu an toplumun dünya görü ünü, ya am biçimini, çevre ko ullar n , gelenek görenek ve inançlar n , önem verdi i varl k ve kavramlar , k sacas maddi ve manevi kültürünü yans tan, o toplumun dü ünce biçimini, hatta nükte ve bulu lar n ortaya koyan, dilbilim aç s ndan da önemli olan sözlerdir. Dilci ve halkbilimciler, yaln zca deyimlerine dayanarak, bir toplumun bütün kültürünü inceleyebilir, önemli sonuçlar ç karabilirler”21. Akar’a göre: “Deyimler bir toplumun ya am tarz n n, kültürünün, dünyay alg lay tarz n n vb. gibi niteliklerinin mecaz anlamlarla örtü erek dile kal pla m bir biçimde yans mas d r. Bu dile yans yan kültür ögesi, duygu ve dü üncelerin etkili ve k sa yoldan ifade edilmesini sa lar. Zaten deyimlerin anlat mda tercih edilmesinin nedeni de k sa ve yo un anlat m tarz n sa layabilmesidir”22.
Ye il’e göre: “Türkçe, deyim aç s ndan çok zengin bir dildir. Bu zenginlik de Türk insan n n anlat mdaki gücünün ve ba ar s n n bir ispat d r. Deyimlerin k sa ve mecaza dayanan anlat m ifadeleri olu u, onlar n bir zekâ ürünü oldu unu da ortaya koyar. Mnsanlar bu zekâ ürünü olan dilbilgisi ögesini kullanarak etkin anlat m özelli ine ula rlar; ayr ca mecaza dayal ögelerin ve yan anlamlar n kullan ld deyimin anlat mda tercih edilmesi, insanlar soyut dü ünebilme aç s ndan da geli tirir. Bunun için anlat mda deyimlere s k s k ba vurulmas , insan n dilsel ve bili sel geli imine katk sa lar”23.
Bütün bu söylemler nda deyimlerin bir ulusun varl nda önemli bir belirleyici oldu u söylenebilir. Gerek bireyin dilsel ve bili sel geli iminde gerek ulus olma bilincinin yerle mesinde gerekse ulusun varl n sürdürmesinde önemli bir yap ta olan dil içinde, deyimlerin önemi ve ulusun bireylerine kazand r lmas n n gereklili i yads namaz. Anadili e itimi sürecinde de bu gerçekten hareketle bilinçli ve sistemli bir biçimde anadilinin sözvarl ögeleri bireye kazand r lmal d r.
“Deyim” Kazand rmaya Yönelik Etkinlik Örnekleri
Çal man n bu bölümünde sözcük ö retimi alan ndaki en önemli eksikliklerden biri say labilecek etkinlik örneklerine yer verilmektedir. Bu eksikli in ana nedeni Türkçe ö retimini tümleyen bir süreç olarak sözcük ö retimine gerek programlarda gerek akademik çal malarda gerekse ders kitaplar nda yeterli önemin verilmemi olmas d r. A a daki etkinlikler sözvarl n n ba at ögelerinden biri olan “deyim” leri kazand rmaya yönelik olarak haz rlanm t r. Etkinlikler çocu un ilgisini çekebilecek, oyunla ö renmeyi sa layacak niteliktedir. Haz rlanan etkinliklerde ana amaç; belirlenen sözvarl ögesini al c ya kazand rmakt r. Bu amaç do rultusunda, ilkö retim düzeyindeki çocu un bili sel geli imi de dikkate al narak a a daki etkinlikler geli tirilmi tir.
20Do an Aksan,Türkçenin Sözvarl ? , Engin Yay nc l k, s.s. 31, Ankara, 2000. 21Do an, Aksan, Türkçenin Gücü, Bilgi Yay nevi, s.s. 91, Mstanbul, 1999. 22 Akar, Y. , Deyimlerde Güçlü ve Etkin Anlat m, Dil Dergisi, 18, 32- 36, 1994.
23 Ye il, H. , Çocuk Kitaplar ndaki Atasözü ve Deyimlerin Önemi, S. Sever (Yay. Haz.), I. Ulusal Çocuk Kitaplar
88 1. A a daki sözcüklerle kurulu deyimlerden birer tane yaz n z.
GÖZ: Aç gözlü olmak. ADAM: ……… A IZ: ……… AKIL: ………. DÜNYA: ……… EKMEK: ……… KAPI: ……… PARMAK: ……… TA(: ……….. YER:……… YÜZ: ……….
2. Metinde geçen ve anlam n bilmedi iniz deyimleri yaz n z. Deyimlerin anlamlar n tahmin ediniz. Sonra sözlükten kontrol ederek yaz n z.
DEY MLER TAHM NLER M SÖZLÜKTEK ANLAMLARI
……… ……… ………. 3. Deyimlerle anlamlar n ok i aretiyle e le tiriniz.
AKLI YATMAK GÖZ D KMEK YÜZÜ KIZARMAK
Çok utanmak
Mant kl oldu una inanmak.
Ele geçirme iste i. 4. A a daki deyimlerin anlamlar n ara t r n z.
A ZI KULAKLARINA VARMAK:………. BA(INA ÇORAP ÖRMEK: ……….. CANI YANMAK: ………. D L UZATMAK: ………. MUMLA ARAMAK: ……….
5. Deyimleri anlam ili kilerine göre e le tiriniz.
TUTTU UNU KOPARMAK Mstendik özellikler kazand rmak. YER NDE YELLER ESMEK Mstedi ini elde edebilmek. ADAM ETMEK Ortadan kaybolmak.
A IRINA G TMEK. Bir durum kar s nda üzülmek.
6. A a daki deyimleri kullanarak k sa bir masal yaz n z.
AÇ GÖZLÜ OLMAK.
AKIL SIR ERD REMEMEK. DERT YANMAK.
89
KAN A LAMAK.
PARMA I A ZINDA KALMAK.
7. A a daki deyimlerin anlamlar n tahmin ediniz. Tahmininizi sözlükten bularak kar la t r n z.
DEY MLER TAHM NLER M SÖZLÜK ANLAMLARI
MEYDAN OKUMAK: (EYTANA UYMAK:
YA( TAHTAYA BASMAMAK:
8. A a da verilen sözcükleri, tümcelerdeki bo luklara deyim olu turacak biçimde yerle tiriniz.
YÜZÜSTÜ
BURNUNDA KAN
A ZINI (
• Ailesi onu ……… b rakmad .
• O, bu i için kimseye ……… e medi.
• Çocu u ……… tütüyordu.
• Bu konuda ………. i ten geçmi ti. • Sen o çocu a ………. kusturdun. 9. A a daki deyimlerle deyimlerin anlamlar n e le tiriniz. (a) Kan a lamak.
(b) Kan alacak damar bilmek. (c) Kan ba na s çramak. (d) Kan kusturmak. (e) Kan ter içinde kalmak. ( ) Çok ac çekmek. ( ) Çok yorulmak.
( ) Kiminle ili ki kuraca n bilmek. ( ) Çok sinirlenmek.
( ) Çok yormak, ac vermek.
……… ……… ……… ……… ……… ……… ……… ……… ……… ……… ………
90 10. E anlaml olan deyimleri e le tiriniz.
KAN KUSTURMAK. KULAK VERMEK. KAN ALACAK DAMARI B LMEK. VADES YETMEK.
D B NE DARI EKMEK. OCA INA NC R A ACI D KMEK. KULAK KES LMEK. ( N B LMEK.
ECEL (ERBET N ÇMEK. BURNUNDAN GET RMEK.
11. “El üstünde büyütmek, kulak asmamak, tüyünü bile incitmemek.” Deyimlerini a a da verilen anlamlar n n kar lar na yaz n z.
………... : Umursamamak. ………. : Zarar vermemek. ……… : Mncitmeden yeti tirmek.
12. A a daki tümcelerde alt çizili deyimlerin anlamlar n sa daki sütundan bulup deyimlerin altlar ndaki numaralar anlamlar n ba na yaz n z.
DEY MLER ANLAMLARI
Onu adamdan saymad lar. ( ) konu amamak.
1
Çocu un a z diline dola t . ( ) ac çekmek.
2
Tüm dünya elinden kan a lad . ( ) istemedi i bir durumu ya amak. 3
Bu adam korktu una u rad . ( ) önemsememek.
4
13. A a daki harfleri kar k olarak verilen sözcükleri düzenleyip deyimi bulunuz ve altlar nda verilen kutucuklara yaz n z.
1. az
2. çak
3. aanyr
91 5. oakml.
14. A a daki deyimin anlam n sözlükten bulup tümce içinde kullan n z.
15. A a daki deyimleri anlamlar ile e le tiriniz. Deyimlerin yanlar ndaki harfleri, deyim kaç numaral anlama aitse o numaral kutuya yaz n z ve anahtar söylemi bulunuz.
DEY MLER ANLAMLAR
A z ndan bal akmak. Ö Bir i ile ilgili olumlu yakla m. (1)
Akl yatmak. G Çok güzel konu mak. (2)
Ba na çorap örmek. E Mfade edememek. (3) Can ndan bezmek. P Acele hareket etmek. (4)
Deveye hendek atlatmak. K Ya am ndaki zorluklardan bunalmak. (5) Dili varmamak. Z Bir ki iye olumsuz durumlar ya atma çabas . (6) Mki aya n bir pabuca sokmak. Ü Zor olan i . (7)
1 2 3 4 5 6 7
16. A a daki deyimlerin anlamlar n tahmin ediniz. Tahmininizi sözlükten bularak kar la t r n z.
DEY MLER TAHM N M SÖZLÜK ANLAMI
Umudunu kesmek. Yakas n kurtaramamak. Aln n n teriyle geçinmek. Ba n al p gitmek. Ayak uydurmak. Dal p gitmek. K rk dereden su getirmek. A z dili tutulmak. Anlam : Tümce:
92 17. A a daki deyimlerin dört tanesini kullanarak bir paragraf yaz n z.
Mnsafa gelmek. M in alt ndan kalkmak. Kabak tad vermek. K smetine küsmek. Tereya ndan k l çeker gibi. Yüre ine su serpilmek. Ak l s r erdirememek.
SONUÇ
Anadili e itimi ve ö retimi sürecinde sözvarl n belirlemeye yönelik çal malar önemlidir. Çünkü bu sürecin temel gereci ürünlerdeki sözvarl ögeleridir. Bu ögelerin belirlenmesi, yorumlanmas , s n fland r lmas , zenginle tirilmesi anadilinin istendik düzeye eri mesinde etkilidir. Sözcük ö retimi de anadili e itimi ve ö retimi sürecinde önemli bir çal ma alan d r. Ancak bu çal ma alan gerek etkinlikleri gerek nitelikleri gerek uygulamalar gerekse olu turulmalar aç s ndan eksikliklerle doludur.
Anadili e itimi ve ö retimi süreci bireyin dilsel geli im a amalar ve bu a amalar n özellikleri dikkate al narak olu turulmal d r.
Dilbilimsel veriler dikkate al narak haz rlanm sözcük ö retimi etkinliklerinin yeterli say da oldu unu ifade etmek zordur. Çünkü Türkçe ders ve çal ma kitaplar nda zaten az say da olan sözcük ö retimine yönelik etkinlikler incelendi inde çocu un ilgilerinin, bili sel düzeyinin, dilsel geli iminin, duyu sal yap s n n göz önünde tutulmad aç kt r. Çal mada bu belirlemelerden yola ç k larak, sözvarl nda ba at ögelerden biri olan deyimleri kazand rmaya yönelik etkinlik örnekleri sunulmu tur. Bu yolla hem sözcük ö retimine hem de anadili e itimi ve ö retimi sürecine katk sa lamak amaçlanm t r.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93 KAYNAKÇA
• Akar, Y. , Deyimlerde Güçlü ve Etkin Anlat m, Dil Dergisi, 18, 32- 36, 1994. • Aksan, D. , Türkçenin Gücü, Bilgi Yay nevi, Mstanbul, 1999.
• Aksan, D. , Türkçenin Sözvarl ? , Engin Yay nc l k, Ankara, 2000.
• Aksan, D. , Her Yönüyle Dil- Anaçizgileriyle Dilbilim, TDK Yay nlar , Ankara, 2003. • Budak, Y. , Sözcük Ö retimi ve Sözlü ün M levi, Dil Dergisi, 92, 19–26, 2000.
• Cemilo lu, M., Mlkö retim Okullar nda Türkçe Ö?retimi, Uluda Üniversitesi Güçlendirme Vakf Yay nlar , Bursa, 1998.
• Day o lu, G. , Çocuk Kitaplar n n Anadili E itimine Etkisi, Anadili E?itimi ve Çocuk Kitaplar Sempozyumu: 20–21 Pubat 1997, (ss.24–25), Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Ö retim Merkezi, Ankara, 1998.
• Demirel, Ö., lkö?retim Okullar nda Türkçe Ö?retimi, Milli E itim Bakanl Yay nlar , Mstanbul, 1999.
• Ediger, M. Rao, D. B. , Vocabulary Development and the Curriculum, Psychology and Curriculum,
(ss. 183-185), 2002, 13. 05. 2009 tarihinde, http://books.google.com/books?hl=tr&lr=&id=2MacO3FJaSQC&oi=fnd&pg=PP13&dq=2.%09ED%C
4%B0GER,+M.+(2002).+Vocabulary+Development+and+the+Curriculum.&ots=gjBu3kS8XQ&sig=ax m6BatsX_NmQ6nSehK9oFpqjeY#PPA183,M1adresinden eri ilmi tir.
• Göktürk, A. , Dil Edebiyat Ö retimine Yeni Yakla mlar, N. Ergen (Yay. Haz.). Ortaö?retim Kurumlar nda Türk Dili ve Edebiyat Ö?retimi Sorunlar , Türk E itim Derne i Yay nlar , Ankara, 1986.
• Mmer, K. , Dilbilim ve Anadili Ö retimi, Ça?daD Türk Dili, S. 30–31, ss. 874–878, 1990. • Kavcar, C., Anadili E itimi, TÖMER Anadili, S. 1, ss. 1- 4, 1996.
• M.E.B.. lkö?retim Türkçe Dersi Ö?retim Program ve K lavuzu (6, 7, 8. S n flar), Devlet Kitaplar Müdürlü ü, Ankara, 2006.
• Öz, Feyzi. , Uygulamal Türkçe Ö?retimi, An Yay nc l k, Ankara, 2001.
• Pehlivan, A. , Türkçe Kitaplar nda Sözcük Da arc n Geli tirme Sorunu ve Çözüm Yollar , TÖMER Dil Dergileri, 122, 84- 94, 2008.
• Sever, S. , Çocuk ve Edebiyat, Kök Yay nc l k, Ankara, 2003.
• Ye il, H. , Çocuk Kitaplar ndaki Atasözü ve Deyimlerin Önemi, S. Sever (Yay. Haz.), I. Ulusal Çocuk Kitaplar Sempozyumu: 20–21 Ocak 2000, (244–252), Ankara Üniversitesi Bas mevi, Ankara, 2000.
