GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI TARİH ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
TARİH ÖĞRETİMİNDE ARŞİV BELGELERİYLE HAZIRLANAN
İNTERNET DESTEKLİ ÖĞRETİM MATERYALİNE İLİŞKİN
ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Mesut GÜVENBAŞ
Ankara Aralık, 2013
GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI TARİH ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
TARİH ÖĞRETİMİNDE ARŞİV BELGELERİYLE HAZIRLANAN
İNTERNET DESTEKLİ ÖĞRETİM MATERYALİNE İLİŞKİN
ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Mesut GÜVENBAŞ
Danışman: Yrd.Doç.Dr.Ş.Gülin KARABAĞ
Ankara Aralık, 2013
i
Mesut GÜVENBAŞ’ın “Tarih Öğretiminde Arşiv Belgeleriyle Hazırlanan İnternet Destekli Öğretim Materyaline İlişkin Öğretmen Görüşleri” başlıklı tezi 27/12/2013 tarihinde, jürimiz tarafından Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Tarih Öğretmenliği Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
ii ÖN SÖZ
Bu araştırmaya başladığım andan itibaren desteğini her zaman hissettiğim danışmanım Yrd.Doç.Dr. Ş.Gülin KARABAĞ’a, yüksek lisans yapmam için beni teşvik eden (E) Kur.Alb.İskender ÖZBAY’a ve tarih öğretimini bana sevdiren tüm Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı hocalarına ayrı ayrı teşekkür ederim.
İnternet destekli öğretim materyalini bir evladı gibi işleyen ve gecesini gündüzüne katarak sitenin oluşmasını sağlayan Bilgisayar Mühendisi Murat BİLİCİ’ye sonsuz teşekkürleri borç bilirim. Verdikleri kaliteli ve güler yüzlü hizmet sebebiyle Akgül ÖZÇINAR’ın şahsında tüm Genelkurmay ATASE Arşivi çalışanlarına da teşekkür ederim.
Ayrıca İngilizce makalelerin çevirisinde yardımlarını esirgemeyen Dr.Semih BULUT’a, tez özetinin İngilizce’ye çevrilmesinde yardımcı olan Behice YILDIRIM’a, her zaman desteğini hissettiğim dostum Selim YUMAK’a, çalışmam boyunca yanımda olup yardımını esirgemeyen araştırma görevlisi Togay Seçkin BİRBUDAK’a teşekkür ederim.
İnternet destekli öğretim materyalinin oluşumunda fikirleriyle çalışmaya yön veren ve uygulanan anketin oluşumunda ve analizinde desteğini esirgemeyen öğretim görevlisi Dr.Mutlu Tahsin ÜSTÜNDAĞ’a teşekkürü borç bilirim.
Hazırlanan sitenin öğretmenler tarafından tanıtılmasında desteğini esirgemeyen Yrd.Doç.Dr.Hüseyin KÖKSAL’a ve gönüllü olarak çalışmamıza katılan adlarını tek tek sayamayacağım tarih öğretmenlerine teşekkür ederim.
Son olarak zamanlarını çaldığım ve desteklerini her zaman gördüğüm hayat arkadaşım sevgili eşim Sehernaz’a, oğlum Cem ve kızım Ece’ye teşekkürleri bir borç bilirim.
iii ÖZET
TARİH ÖĞRETİMİNDE ARŞİV BELGELERİYLE HAZIRLANAN İNTERNET DESTEKLİ ÖĞRETİM MATERYALİNE İLİŞKİN ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ
GÜVENBAŞ, Mesut
Yüksek Lisans, Tarih Öğretmenliği Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd.Doç.Dr.Ş.Gülin KARABAĞ
Aralık-2013, 108 sayfa
Bu araştırmanın amacı, birinci elden kaynaklar kullanılarak hazırlanmış internet destekli öğretim materyalinin tarih öğretiminde nasıl uygulanabileceği ile hazırlanan bu ortamın öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilmesini yapmaktır.
Bu araştırmada, karma yöntem araştırması kullanılmıştır. Karma yöntem araştırması, araştırmacının nicel ve nitel araştırma tekniklerini tek bir çalışma içerisinde birleştirdiği araştırma olarak tanımlanmaktadır. Buna göre, nicel ve nitel veriler ayrı ayrı toplanmış, analiz edilmiş ve elde edilen veriler sonuçta bir araya getirilmiştir.
Araştırmada hazırlanan internet destekli öğretim materyalinde, tarih öğretimine yönelik etkinlikler sunulmuştur. Sınıflarında bu etkinlikleri uygulayan 54 tarih öğretmenine anket uygulanarak öğretmenlerin internete yönelik tutumları tek faktörlü varyans analiziyle (one way ANOVA) değerlendirilmiştir. Ayrıca aynı anket içerisinde kullanılan “Web Sitesi Kullanılabilirlik Ölçeği” yardımıyla, hazırlanan web tasarımının değerlendirilmesi yapılmıştır. Hazırlanan etkinliklere yönelik olarak da açık uçlu sorular yardımıyla veri toplanmaya çalışılmıştır.
Bu doğrultuda web sitesinin genel kullanılabilirliği tarih öğretmenleri tarafından “Yüksek” olarak belirlenmiştir. Hazırlanan etkinliklere yönelik olarak açık uçlu sorulara verilen cevaplar da betimsel analiz yöntemiyle değerlendirilmiştir. Toplanan veriler ışığında sonuç ve önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Birinci Elden Kaynaklar, Tarih Öğretimi, Yazılı Kanıt, Belge Kullanımı, Web Tasarımı, İnternet Destekli Öğretim Materyali, www.tarihveogretimi.com.
iv ABSTRTACT
TEACHERS’ OPINIONS REGARDING THE WEB BASED TEACHING MATERIAL PREPARED FOR HISTORY TEACHING WITH THE USE OF
ARCHIVE DOCUMENTS GÜVENBAŞ, Mesut
Master of Arts Thesis, Division of History Teaching Thesis Supervisor: Assistant Professor Ş.Gülin KARABAĞ
December-2013, 108 pages
This study aims to explain how web based teaching material, which includes primary sources of archival documents, is used in teaching history and to evaluate the material in line with teachers’ opinions.
The study is conducted through mixed methods research. Mixed methods research is defined as the research in which the researcher utilizes qualitative and quantitative research methods within one single study. Thus, qualitative data and quantitative data are collected and analyzed individually, and findings of both data are concluded.
The study includes activities for teaching history through web based teaching material. 54 history teachers used these activities at their classes and their attitudes towards internet were evaluated through analysis of variance (one way ANOVA.) Additionally, the web design prepared was evaluated through Web Site Usability Scale that was included in the same survey. We attempted collecting data regarding the activities prepared, through open-ended questions.
Within this framework, the usability of the web site
Keywords: Primary Sources, Teaching History, Written Evidence, Use of Documents, Web Design, Web Based Teaching Material, www.tarihveogretimi.com.
was rated as “High usability” by the history teachers. Answers given to the open-ended questions about the activities were evaluated through descriptive analysis. The study provides the conclusions and advice based on the data collected.
v
İÇİNDEKİLER
Sayfa
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI………. i
ÖN SÖZ………. ii
ÖZET………. iii
ABSTRACT……….. iv
TABLOLAR LİSTESİ……….……….……… vii
ŞEKİLLER LİSTESİ……….……….……….. ix
1. GİRİŞ……….……….……… 1
1.1. Problem Durumu……….……….……… 3
1.2. Araştırmanın Amacı……….……… 3
1.2.1. Araştırmanın Alt Amaçları……… 3
1.3. Araştırmanın Önemi……….……… 3
1.4. Araştırmanın Sınırlılıkları……….……… 4
1.5. Varsayımlar……….……….………. 4
1.6. Tanımlar……….……….……….. 5
2. TARİH ÖĞRETİMİNDE ARŞİV BELGELERİNİN KULLANIMI 6 2.1. Giriş……….……….……… 6
2.2. Tarih Öğretiminde Belge Kullanımı……… 7
2.3. Tarih Öğretiminde Belge Kullanımına İlişkin Temel Sorunlar 11 2.3.1. Belge Sağlanması ve Seçimi……… 11
2.3.2. Belgenin Öğretim Materyali Haline Dönüştürülmesi... 14
2.3.3. Diğer Sorunlar. ……….……… 14
2.4. Tarih Öğretiminde Belgelerin İnternet Üzerinden Kullanımı... 17
2.4.1. Yabancı Ülkelerdeki Tarih Öğretimi Web Uygulamaları 20 2.4.2. Ülkemizdeki Tarih Öğretimi Web Uygulamalarının Durumu... 23
3. İNTERNET DESTEKLİ ÖĞRETİM MATERYALİNİN OLUŞTURULMASI AŞAMALARI, TANITIMI, KULLANIMI VE DEĞERLENDİRİLMESİ……….. 27
3.1. Giriş……….……….………... 27
3.2. İnternet Destekli Öğretim Materyalinde Yer Alan Belgelerin Tespiti……… 28
vi
3.3. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Oluşturulması……….. 29
3.4. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Tanıtımı……….. 30
3.4.1. “Belgeler” Sayfası……….……….. 31 3.4.2. “Etkinlikler” Sayfası……….……….. 32 3.4.3. “Hesabım” Sayfası……….………. 33 3.4.4. Arama……….……….……… 34 3.4.5. Diğer Sayfalar……….……… 34 3.4.5.1. Vizyon ve Misyon……….. 35
3.4.5.2. Neden Belgelerle Tarih Öğretimi? ………… 35
3.4.5.3. Nasıl Etkinlik Oluştururum? ………. 36
3.4.5.4. Arşivlerimiz……… 45
3.4.5.5. Haber ve Yenilikler………. 47
3.4.5.6. Yararlı Linkler……… 48
3.4.5.7. Anket ve Değerlendirme………. 48
3.4.5.8. Sıkça Sorulan Sorular………. 48
3.4.5.9. Yorum ve Görüşler……….. 50
3.5. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Kullanımı…… 50
3.6. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Değerlendirilmesi 53 4. YÖNTEM……….……….……….. 55 4.1. Araştırmanın Modeli……….………. 55 4.2. Evren ve Örneklem……….……… 56 4.3. Verilerin Toplanması……….……… 58 4.4. Verilerin Analizi……….………... 58 5. BULGULAR VE YORUM……….……….... 60 6. SONUÇ VE ÖNERİLER……….……….…….. 77 6.1. Sonuç……….……….………... 77 6.2. Öneriler……….……….……… 79
6.2.1. Hazırlanan İnternet Destekli Öğretim Materyaline İlişkin Öneriler………..…….. 79
6.2.2. Eğitimcilere ve Akademisyenlere Öneriler………. 79
6.2.3. Milli Eğitim Bakanlığına Öneriler……….. 80
6.2.4. Arşivler ve Kütüphanelere İlişkin Öneriler………. 81
KAYNAKÇA……….. 83
vii
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa No. Tablo 1. Çalışma Grubundaki Öğretmenlerin Cinsiyet, Mesleki Kıdem,
Öğrenim Durumu ve Çalıştığı Kurum Türüne Göre Dağılımı………… 57 Tablo 2. Öğretmenlerin Cinsiyet, Mesleki Kıdem ve Öğrenim Durumlarına
İlişkin Frekans ve Yüzdeleri………. 60 Tablo 3. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
Ortalamaları……… 62 Tablo 4. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının
Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları……… 62 Tablo 5. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-1) Ortalamaları……… 63
Tablo 6. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının
(Faktör-1) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları………... 63 Tablo 7. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-2) Ortalamaları……….. 64
Tablo 8. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının
(Faktör-2) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları……….. 64 Tablo 9. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-3) Ortalamaları……….. 65
Tablo 10. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum
Puanlarının (Faktör-3) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları……….. 65 Tablo 11. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-4) Ortalamaları……….. 66
Tablo 12. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum
Puanlarının (Faktör-4) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları………... 66 Tablo 13. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-5) Ortalamaları……….. 67
Tablo 14. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum
Puanlarının (Faktör-5) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları………... 67 Tablo 15. Cinsiyete Göre İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanı
(Faktör-6) Ortalamaları………... 68 Tablo 16. Öğretmenlerin İnternet Kullanımına Yönelik Tutum
viii
Puanlarının (Faktör-6) Cinsiyete Göre ANOVA Sonuçları………… 68 Tablo 17. İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının Mesleki
Kıdeme Göre Kruskal Wallis Testi Sonucu……… 69 Tablo 18. İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının Öğrenim
Durumuna Göre Kruskal Wallis Testi Sonucu……… 70 Tablo 19. İnternet Kullanımına Yönelik Tutum Puanlarının Çalıştıkları
Kurum Türüne Göre Kruskal Wallis Testi Sonucu………. 70 Tablo 20. Puanlara İlişkin Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma………… 71 Tablo 21. Öğretmenlerin Hazırlanan Etkinliklerde Verilen Bilgi ve Belgelerin
Yeterli ve Güvenilir Olup Olmadığına İlişkin Değerlendirmeleri…... 72 Tablo 22. Öğretmenlerin Hazırlanan Etkinliklerin Program Kazanımına Uygun
Şekilde Düzenlenip Düzenlenmediğine İlişkin Değerlendirmeleri….. 73 Tablo 23. Öğretmenlerin Kazanımlar İçin Seçilen Belgeleri Öğrencinin Yaş ve
Gelişim Düzeyine Uygun Bulup Bulmadığına İlişkin Değerlendirmeleri 73 Tablo 24. Öğretmenlerin Hazırlanan Etkinliklerin Öğrencileri Etkin Kılıp
ix
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa No. Şekil 1. Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Arşivi Ana Sayfasından Görüntü… 21 Şekil 2. Docs Teach - Etkinlikler Ana Sayfasının Görüntüsü……… 21 Şekil 3. İngiliz Milli Arşivinin Eğitim Ana Sayfası Görüntüsü………. 22 Şekil 4. Europeana Ana Sayfasından Görüntü………... 23 Şekil 5. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Ana Sayfa Görüntüsü………… 31 Şekil 6.İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Belgeler Sayfası Görüntüsü-1... 31 Şekil 7.İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Belgeler Sayfası Görüntüsü-2... 32 Şekil 8. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Etkinlikler Sayfası Görüntüsü.. 33 Şekil 9. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Arama Sayfasının Görünümü... 34 Şekil 10. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Menü Görüntüsü………. 34 Şekil 11. Yazılı Belge Bilgileri……….. 36 Şekil 12. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Hesabım Sayfasının
Yönetici Görüntüsü……… 51 Şekil 13. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Etkinlik Ekle Sayfasının
Görüntüsü………. 52
Şekil 14. İnternet Destekli Öğretim Materyalinin Belge Ekle Sayfasının
I. BÖLÜM
GİRİŞ
Bugünü anlamanın, anlamlandırmanın en önemli koşullarından birisi, geçmişi bilmektir. Tarih bilimine geçmişi anlamlandırmada en büyük yardımcı birinci elden kaynaklardır. Çok çeşitli materyaller (belge, harita, fotoğraf, film vb.) halinde bulunan birinci elden kaynaklar arşivlerde ve önemli kütüphanelerin koleksiyonlarında bulunabilmektedir.
Bu birinci elden kaynaklar batıdaki önemli arşiv (ABD Milli Arşivi, İngiliz Milli Arşivi gibi.) ve kütüphanelerde (Amerikan Kongre Kütüphanesi) sadece araştırmacıların hizmetine sunulmamış, eğitimcilerin de kullanabilmesi sağlanmıştır. Bu ülkelerde arşiv belgelerinin yapılandırmacı etkinliklerle kullanıldığı ders planları hazırlanmış ve öğretmenlerin kullanımına sunulmuştur.
Tarih derslerinde birinci elden kaynak kullanımı, öğrencilerde eleştirel düşünme ile tarihsel düşünme ve sorgulama becerilerini geliştirdiği yapılan araştırmalarla da (Doğan, 2007; Doğan, 2008; Işık, 2008; Akbaba, 2009 vb.) ortaya konmuştur. Özellikle tarihçilik becerilerinin öğretilmesinin beklendiği günümüz tarih dersi programları dikkate alındığında, tarihçilerin en çok yararlandığı birinci elden kaynakların, tarih öğretiminde daha çok yer alması gerekmektedir. Ancak bu gerçeğe rağmen ülkemizde bu konuyla ilgili çalışmalar oldukça azdır.
20. yüzyıla kadar, tarihi bilginin mahiyetine dair yapılan tartışmalar, bu bilginin öğretimine yansıtılmamıştır; çünkü bu yüzyıla kadar tarihi bilginin mahiyetinin yalnızca tarihçiyi ilgilendirdiği düşünülmüştür. Oysa tarihçinin ortaya çıkardığı tarih bilgisi ile tarih öğrencisinin sahip olduğu tarih bilgisi aynı mahiyettedir ve tarihi bilginin mahiyeti, bu bilgiye yönelen herkesin, bilginin temel kaynaklarıyla yüzleştirilmesini gerekli kılmaktadır. Bu gereklilik, tarih öğretiminde “Kanıta Dayalı Tarih Öğretimi” adıyla yeni bir yaklaşımın doğmasına yol açmıştır. Bu tarz tarih öğretiminde öğrencilerin tarihi belgelerden, ilk elden kaynaklardan yararlanmaları öngörülmüştür (Safran, 2006: 36).
Ülkemizde tarih öğretimine yönelik yapılan bir takım araştırmalarda ise daha çok içerik, ders kitapları, öğretmen niteliği gibi sorunlar incelenmiştir. Konuyla ilgili yapılan literatür taraması sonucunda tarih öğretiminde, özellikle tarihsel düşünme
becerilerini geliştirmeye yönelik ve uygulamalı araştırmaların sayıca istenilen oranda olmadığı görülmüştür (Doğan, 2007: 11).
Tarihçinin yaptığı işin temelini ise birinci elden kaynaklara ulaşılması, onların tasnifi, analizi ve yorumlanması oluşturmaktadır. Birinci elden kaynaklar görsel, yazılı olarak sınıflandırılacağı gibi değişik şekillerde de sınıflandırılabilir. Ülkemizde ve yurtdışında yukarıda belirtilen birinci elden kaynakların büyük bir çoğunluğunun toplanması, saklanması ve kullanıma hazır hale getirilip araştırmacıların hizmetine sunulması genelde bilgi, belge ve arşivle ilgili kurumların görevleri arasındadır. Bu saydığımız işlevleri yerine getiren kurumların diğer bir görevi de eğitim ve öğretime katkı sağlamaktır (Doğan ve Dinç, 2007: 195).
Birinci elden kaynaklar öğrenciye sunulurken sadece belgenin kendisi ya da günümüz diline çevirisi (Osmanlı Türkçesi ya da yabancı dildeki birinci elden kaynaklar için) yeterli değildir. Bu kaynakların öğrencinin anlayacağı ve dikkatini çekecek şekilde hazırlanması çok önemlidir. Birinci elden kaynakları, öğrenciyi aktif kılmak adına işlemeli ve bir etkinlik ile bunun sunumu gerçekleştirilmelidir. Bu gerçekleştirilirken günümüz bilişim teknolojileri unutulmamalı, herkesin ulaşabileceği bir ortam yaratılmalıdır. Bunun en kolay yolu da birinci elden kaynaklara sahip arşivlerin, internet üzerinden bu hizmeti sunmasıdır.
Türk milletinin kaderinin çizildiği dönüm noktalarından birisi de Millî Mücadele dönemidir. İlköğretimden başlayarak üniversitelerin ilk sınıflarına kadar okutulan Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük dersi, bu özelliğiyle bütün öğretim kademelerinde en uzun süre okutulan derstir. Söz konusu dönemin hem yakın tarihi içermesi, hem de günümüze olan etkileri konuyu önemli hale getirmektedir. Hazırlanan internet destekli öğretim materyalindeki örnek kazanımların bu derse yönelik olarak seçilmesinde sayılan bu özellikler etkili olmuştur.
Bu döneme ait birinci elden kaynaklar da; öğrencilerin konuyu anlamasına ve eleştirel düşünme ile sorgulama becerisi kazanmalarına yardımcı olacaktır. Çalışmanın sadece araştırmaya yönelik bir çalışma olmaması ve ülkemizdeki arşivler için uygulamaya yönelik bir örnek olması açısından, araştırmanın tarih öğretimine büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Yapılan çalışma ile yalnızca tarih öğretimi için bir etkinlik sayfası oluşturulmamış, referans özelliği olabilecek tarihçilerin ve konuyla ilgili herkesin de yararlanabileceği bir yapı gerçekleştirilmiştir.
1.1. Problem Durumu
Tarih öğretiminde arşiv belgelerinin kullanımına yönelik olarak hazırlanan internet destekli öğretim materyaline ilişkin öğretmen görüşleri nelerdir?
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı; yapılandırmacı yaklaşıma göre, birinci elden kaynaklar kullanılarak hazırlanmış internet destekli öğretim materyalinin, tarih öğretiminde nasıl uygulanabileceği ile hazırlanan bu yapının öğretmen görüşleri doğrultusunda değerlendirilmesini yapmaktır.
Tarih öğretiminde arşiv belgelerinin kullanıldığı internet destekli öğretim materyali ile alana uygulamalı olarak katkıda bulunmaktır.
1.2.1. Araştırmanın Alt Amaçları
1. Öğretmenlerin internet kullanımına yönelik tutum puanları arasında cinsiyetlerine göre anlamlı bir farklılık var mıdır?
2. Öğretmenlerin internet kullanımına yönelik tutum puanları arasında mesleki kıdemlerine göre anlamlı bir farklılık var mıdır?
3. Öğretmenlerin internet kullanımına yönelik tutum puanları arasında öğrenim durumlarına göre anlamlı bir farklılık var mıdır?
4. Öğretmenlerin internet kullanımına yönelik tutum puanları arasında çalıştıkları kurum türüne göre anlamlı bir farklılık var mıdır?
5. İnternet destekli öğretim materyalini barındıran web sitesinin kullanılabilirlik algısı nedir?
6. İnternet destekli öğretim materyalinde sunulan etkinliklerdeki bilgi ve belgeler yeterli ve güvenilir midir?
7. İnternet destekli öğretim materyalinde sunulan etkinlikler program kazanımına uygun şekilde düzenlenmiş midir?
8. İnternet destekli öğretim materyalinde sunulan etkinlikler için seçilen belgeler öğrencinin yaş ve gelişim düzeyine uygun olarak hazırlanmış mıdır?
9. İnternet destekli öğretim materyalinde sunulan etkinlikler öğrencileri etkin kılmış mıdır?
1.3. Araştırmanın Önemi
Bilgi üretimindeki patlamalar, iletişim alanında sağlanan gelişmeler, iş hayatındaki ihtisaslaşma ve fertlerin giderek farklılaşan eğitim ihtiyaçları, okulların fonksiyonlarının yeniden gözden geçirilmesini, öğretme-öğrenme stratejilerinin geliştirilmesini ve “ne öğretelim?” sorusunun yanında “nasıl öğretelim?” sorusuna da cevap aranmasını gerekli hale getirmiştir (Nichol, 1991: III).
Eğitimde geleneksel (öğretmen merkezli) öğretim yönteminin yeterince etkili olamadığı görülmektedir. Öğretmenin bilgi aktarıcı konumundan kurtarılarak, öğrencinin eğitimin merkezine alınması ve öğrenen odaklı bir yapının oluşması önemlidir. Son yıllarda öğrencinin derse aktif katılımını sağlamak amacıyla çeşitli yöntem ve tekniklere başvurulmaktadır. Bu yöntem ve tekniklerle öğrencinin bilgiyi tüketmesi değil, bilgiyi anlamlandıran ve sorgulayan bireyler haline gelmesi amaçlanmaktadır.
Öğrencilerin öğrenme faaliyetinde etkin rol aldığı ve eleştirel düşünme becerileri ile sorgulama becerilerinin geliştirildiği araçların başında web tabanlı bilgisayar destekli eğitim gelmektedir. Web tabanlı bilgisayar destekli tarih eğitiminin temel kaynakları ise birinci elden kaynaklardır. Tarih eğitimi alanında birinci elden kaynakların kullanımına yönelik çalışmalar bulunmakla birlikte, uygulamaya yönelik araştırmalar yok denecek kadar azdır. Bu çalışmalara öncülük edecek bir devlet kurumu da bulunmamaktadır.
Araştırma kapsamında tasarlanacak olan web sitesi ile belgelerin öğretimde kullanımına yönelik internet destekli öğretim materyali yapılmıştır.
Ayrıca tarih eğitiminde bilgi teknolojilerinin kullanımı öğrencilerdeki derse karşı olan ilgisizliği ortadan kaldıracak, birinci elden kaynak ve teknoloji kullanımına yönelik öğretim araçlarının gelişmesine yardımcı olacaktır.
1.4 Araştırmanın Sınırlılıkları Bu araştırma;
1. 2010’da yenilenen Ortaöğretim Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük Dersi Öğretim Programı ile sınırlıdır.
2. Araştırmanın uygulama sahasındaki ders planları, seçilecek örnek kazanımlarla sınırlıdır.
3. Araştırma, araştırmacının oluşturduğu tarih öğretimine ilişkin internet destekli öğretim materyali ile sınırlıdır.
1.5. Varsayımlar
1. Ankete cevap veren öğretmenlerin samimi ve içten oldukları varsayılmıştır. 2. Araştırmaya alınan örneklemin evrenin tüm özelliklerini taşıdığı ve evreni temsil ettiği varsayılmaktadır.
1.6. Tanımlar
Arşiv: Özel ve/veya tüzel kişiler tarafından üretilen veya alınan, arşivsel değere sahip belgeleri belirli standartlar dâhilinde seçme, koruma ve kullanıma sunmaktan sorumlu kurum ve bunların saklandığı yer (Karakaş, Rukancı, Anameriç, 2009: 4).
Belge: Tarih öğretiminde birinci elden kaynak, kanıt kullanımı ya da doküman kullanımı vb. değişik adlarla ifade edilen ve temelde birbirine yakın olan ancak küçük farklarla birbirinden ayrılan ifadeler ile metindışı belgeler araştırmada “belge” olarak kabul edilmiştir. Belge, fiziksel yapısı ya da özelliği ne olursa olsun, gelecekte kültürel, idari ve hukuki nedenlerden dolayı kullanılabilecek ve dolayısıyla kanıt niteliği de taşıyabilecek her türden kaydedilmiş bilgi ortamı olarak tanımlanabilir.
Birinci Elden Kaynak: Tarihsel olaya döneminde şahitlik eden kimseler tarafından oluşturulmuş olan ve tarihi bilgi veren her türlü materyal.
İnternet Destekli Öğretim Materyali: Ders materyalinin öğrenciye aktarılmasında internet teknolojilerinin kullanıldığı, öğretim materyallerinin internet üzerinden yer ve zamana bağlı kalmaksızın dünyanın her yerine ulaştırılabildiği en yeni öğretim sistemidir. Araştırmada internet destekli öğretim materyali tarih öğretimi için oluşturulmuş, bu yapı içerisine arşiv belgeleri, örnek ders planları, etkinlik hazırlama klavuzu vb. öğretimi destekleyici içerikler eklenmiştir.
Metindışı Belgeler: Yazılı belgeler dışında kalan, fotoğraf, film, resim, harita, plan, saydam gibi arşiv malzemesi (Karakaş ve diğerleri, 2009: 32).
Web Tasarımı: Web sitesinin görüntülenen grafik arayüzünün, menü ve erişim yapısının kullanımı kolay, bilgiye en kısa yolla ulaşılabilecek, işlevsel ve hızlı bir yapıda oluşturulmasıdır.
II. BÖLÜM
TARİH ÖĞRETİMİNDE ARŞİV BELGELERİNİN KULLANIMI
2.1. Giriş
Son yıllarda tarih öğretiminde birinci elden kaynak, kanıt kullanımı ya da doküman kullanımı vb. gibi değişik adlarla ifade edilen ve temelde birbirine yakın olmakla birlikte küçük farklarla birbirinden ayrılan çalışmalar görülmektedir. Bu anlamda kısaca bunlara ve yapılan çalışmanın temelini oluşturan belgenin ne olduğuna değinmek gerekir.
Birinci elden kaynaklar ya da ana kaynak Kütükoğlu’nun (1994: 17) tanımı ışığında; tarihsel olaya döneminde şahitlik eden kimseler tarafından oluşturulmuş olan ve tarihi bilgi veren malzeme olarak ifade edilebilir. Yani tarihi bir bilgi vermesi ve devrinde oluşturulması esas kılınmıştır.
Birinci elden kaynakla ilgili en genel tanım “insan geçmişinden kalan bütün izleri içermektedir” şeklindedir. Arşiv malzemeleri, kronikler, hatıralar, kitabeler gibi tarihçinin ilk elden bilgiye ulaştığı kaynaklar olarak da tanımlanmaktadır. Tarihsel kanıt ise geçmişten gelen kalıntı ve izlerin tarihsel bilgi çerçevesinde sorgulanması yoluyla elde edilen tarihsel anlamanın gerçekleşmesine yardımcı olan kaynaklar olarak tanımlanabilir. Tarihçinin, üzerinde düşünerek, geçmiş olaylar hakkında sorduğu soruları yanıtlayabileceği tek tek belgelerin ortak adıdır (Doğan, 2008: 172). Bu anlamda tarihi bir bina dahi tarihsel kaynak olarak yorumlanmaktadır (Marino, 2012).
Bu anlamda arşiv belgeleri de hem birinci elden kaynak hem de tarihsel kanıttır. Belge; “bir şahıs, kurum ya da kuruluş tarafından üretilen ya da kuruluşa gelen, fiziksel yapısı ya da özelliği ne olursa olsun, gelecekte kültürel, idari ve hukuki nedenlerden dolayı kullanılabilecek ve dolayısıyla kanıt niteliği de taşıyabilecek her türden kaydedilmiş bilgi” (Karakaş ve diğerleri, 2009: 8) olarak tarif edilmektedir.
Aynı kaynakta metindışı belgeler ise; “yazılı belgeler dışında kalan, fotoğraf, film, resim, harita, plan, saydam gibi arşiv malzemesi” (Karakaş ve diğerleri, 2009: 32) olarak açıklanmıştır. Arşivlerde yapılan çalışmalarda bu türdeki belgelere erişimde zorluklar yaşanmıştır. Araştırmada kullanılan belge tabiri geniş anlamıyla metindışı belgeleri de kapsamaktadır. Nitekim belge tanımı içerisine giren fotoğraf (Akbaba, 2005) ve film (Öztaş, 2008; Demircioğlu, 2007) gibi materyallerin tarih öğretiminde
kullanımına yönelik çalışmalar da görülmektedir. Ayrıca konuya ilişkin çalışmalarda geçen kanıt, birinci elden kaynak ya da doküman kullanımı tabirleri de çalışmada değiştirilmeden alınmış, bunlar dolaylı olarak belge kabul edilmiştir.
2.2. Tarih Öğretiminde Belge Kullanımı
Tarih, geçmişte vuku bulmuş insan etkinlikleri ile ilgilenmektedir. Tarihi bilginin nesnesi, geçmişte olup bitmiş olay ve olgulardır. Bu olay ve olgular olup bitmiştir ve araştırmacıya gözlem ve deney imkânı tanımaz. Ancak olup bitmiş olay ve olgular geride birtakım kalıntılar bırakmıştır. İşte tarihi bilginin nesnesi (malzemesi) bu kalıntılar, yani belgelerdir.
Tarihi bilginin öznesi ise, bugün yaşayan ve sadece kendini keşfetmeyi meslek edinmiş kimseler değildir. Tarihi bilginin öznesi, bilgiye muhatap olan “herkes”tir. Herhangi bir tarihi bilgiyi açığa çıkaran tarihçi kadar, açığa çıkan tarih bilgisiyle karşılaşan tarih öğrencisi de tarihi bilginin öznesi konumundadır (Safran, 2006: 35-36).
Bu anlamda tarihi bilginin öznesi konumundaki öğrencinin, belgelerle karşılaşması ve edineceği bilgiyi keşfetmesi hakkı kadar doğal bir şey yoktur. Özellikle yurt dışındaki bilgi merkezlerinin eğitim çalışmalarını da bu kapsamda değerlendirmek gerekir.
Tarih derslerinde öğrencilerin doğrudan doğruya gözleyemedikleri ve tanık olamadıkları birçok geçmiş olay incelenir. Yalınlaştırılmış bilgilerin edilgen alıcısı konumuna indirgenen bir öğrencinin eleştirel beceriler ve tarih anlayışı edinebilmesi güçtür. Tarih derslerinde farklı öğretim yöntemleri ve buna bağlı olarak farklı öğretim materyallerinin kullanılması dersten beklenen; öğrencinin zaman kavrayışı ve bunu toplumsal değişimle ilişkilendirebilmesi, anlatı kurabilme kapasitesinin geliştirilmesi, empatiyi geliştirmesi bir konuda araştırma yapabilme kapasitesini geliştirmesi, kavramları ve dili doğru kullanabilme ve düşüncelerini yazıya dökebilme gibi yeteneklerin geliştirilebilmesinde önemli bir katkı sağlayacaktır (Akbaba, 2005: 66).
Tarih derslerinde öğrenme, hayal, yaratıcılık ve kanıtın araştırılması gibi yetenekleri gerektirir. Tarih öğretimi aynı zamanda çocuğun çevresinde algılayabildiği somut şeyleri işselleştirme sürecinin ötesine geçer. Aslında tarih yapımı mantıksal düşünme süreci ve geçmişin ipuçlarının (tarihsel kanıtlar ve materyaller) sorgulama yollarıyla çalışmalar üretme aşamalarıdır (Dilek, 2009: 667).
Yapılan farklı öğretim yöntemleri ile öğrencinin tarihsel düşünme becerilerinin gelişiminin sağlanması, derste verilmek istenen kazanımın öğrenciye kavratılması ve öğrencide dil gelişimi, ifade yeteneği, empati kurma ile yaratıcılığının gelişmesi gibi diğer becerilerin oluşumu beklenmektedir.
Klasik tarih öğretiminde öğretmen, ulaşılmış tarihi bilginin temsilcisi konumundadır. Öğretmen, bilginin dayanaklarını gösterebilme imkânından mahrumdur. En yetkili ağız olarak sınıfta sunduğu hazır tarihi bilgi, öğrencide sadece bir şahitlik durumu oluşturmaktadır. Öğrencinin, dayanaklarını görmediği hazır bilgiye şahitlik etmesi ise gerçek öğrenme değildir (Safran ve Köksal, 1998: 74).
Öğrencilerin tarihsel düşünmelerinin geliştirilmesinde okudukları metinlerin türleri onların muhakeme metodunu etkileyebilir. Öğrenciler birincil kaynakları okudukları takdirde analitik olarak düşünmeye ve çeşitli metinlerle etkileşim içerisine girmeye daha meyilli olurlar. Öğrencilerin önyargılarına meydan okuyan çoklu metinler okumaları, tartışma ve grup çalışması gibi aktivitelere katılmaları da tarihsel düşünmeyi desteklemektedir (Monte-Sano, 2008: 1047).
Tarih öğretiminde kanıtların kullanılması, öğrencilerin tarihsel gerçeği keşfederek öğrenmelerini sağlayabilir. Ancak unutulmamalıdır ki bu, kanıtın dilinden ve içeriğinden yola çıkarak, sunulmak istenen tarihsel gerçekliğe öğrenciyi ulaştırabilecek bir akıl yürütmeyi gerektirir. İşte bu eylem, öğretmenin kılavuzluğunda yapılan çözümleme ve yorumlama yöntemidir (Safran ve Köksal, 1998: 85).
Bahsedilen tarih öğretiminde kanıt kullanımıdır. Öğrencilerin tarihsel gerçeklerle haşır neşir olmaları, bilgilerini kanıt üzerinden inşa ederek, yorum geliştirebilmeleri önemlidir. Öğretmen rehberliğinde yapılan bu yöntem ile kalıcı öğrenme ve tarihsel düşünme faaliyeti desteklenmektedir.
Tarihsel düşünme kavramı, birçok akademisyen tarafından sosyal bilimlerin ve tarih eğitiminin önemli bir hedefi olarak belirlenmiştir. Tarihsel düşünme yeteneği öğrencilere mekânın farkındalığını, kronoloji duygusunu ve kendi hayatlarına tarihsel perspektif verebilme kapasitesini verir (Marino, 2012: 114). Araştırmacı öğretim ya da birincil kaynak kullanımı ise öğrencileri kendi geçmiş anlayışlarını inşa etmeleri konusunda teşvik eder (Woyshner, 2010: 36).
Tarih öğretmenleri için başlıca hedef; yapıcı, etkileşimli, çoklu ortama dayalı ve öğrenci merkezli olan bir öğrenme ortamı inşa etmektir. Tarih dersleri, öğrencilerin tarihsel düşünme beceri ve stratejileri geliştirmelerine ve olayların ne zaman ve nerede
olduğunu metne dökebilmelerine yardımcı olacak öğrenim materyallerini sağlamalıdır (Juinn Lo ve başkaları, 2009: 157).
İlk ve orta öğretimde geçmişe dair konuların ele alındığı sosyal bilgiler ve tarih derslerinde öğrencilerin geçmişe ait olaylarla ilgili kanıtlara ulaşması, onları sorgulayıp değerlendirerek kendi tarihsel bilgilerini inşa etmeleri yeni eğitim anlayışının temel gayelerinden biridir (Doğan ve Dinç, 2007: 198).
Bu açıdan klasik öğretim yöntemlerinden farklı olarak; öğrencilere yardımcı olacak öğretim materyallerinin sağlanması ve öğrenci merkezli bir öğrenme ortamının hazırlanması tarih öğretiminde de temel hedef olarak gösterilmektedir. Ülkemizde de geçmişin izlerini sunan belgelerin öğretimde kullanılması gerekliliğini ortaya koyan çalışmalar yapılmış (Doğan 2007; Işık 2008 vb.) ve araştırmaların sonunda öğretimde belge kullanımının öğrencilerin tarihsel düşünce ve becerileri, tarihsel anlama ve analiz ile yorum becerilerini geliştirdiği tespiti yapılmıştır. Ayrıca derse karşı öğrencinin tutumunda da olumlu gelişmeler kaydedildiği belirtilmiştir.
Barton’a (2005/2009: 1419-1424) göre; orijinal tarihsel kaynaklar kesinlikle tarih sınıfının merkez noktası olmalıdır, çünkü onlar tarihsel bilginin temelidir. Yine de onların kullanımı yaygın fakat yanıltıcı efsanelerden ziyade, işe yararlılıklarının daha bir kapsamlı ve yansıtıcı anlayışıyla öğretilmelidir. Barton, tarihsel kaynakların gerçekçi bir şekilde yerine getirdiği dört adet işlevleri olduğunu belirtmektedir. Bunlar: Tarihsel sorgulamayı harekete geçirmek, tarihsel anlatılar için kanıt sağlamak, geçmişle ilgili bilgi aktarmak ve geçmişteki insanların düşüncelerine ve deneyimlerine bakış sağlamaktır.
Safran ise (2006: 37-38) kanıta dayalı tarih öğretiminin gerekçelerini özetle şu 5 madde ile belirtmiştir:
1. Belirli bir zamanda olup bitmiş bir tarihi gerçeklik, öğrencilerin zihninde somut bir zaman kategorisine yerleşmemektedir. Kanıt ise, belirli bir an’a ait olması sebebiyle öğrencinin zihninde somutlaşmaktadır.
2. Hazır bir şekilde sunulan bilgi, tarihin kendisi değil, hikayesidir. Tarihi bilginin hikayesi ise, geçmiş zaman karakteri taşımaktadır. Oysa kanıt, bilinecek bir nesne olarak bu anda ve buradadır. Geçip gitmiş tarihi olayın hikayesi değil, somut bir tespitidir. Tarihi gerçekliğin gelip geçici olmayan bir ürününü bugüne ve sınıfa taşınarak gözlem imkânı sunulması sebebiyle tarih öğretiminin laboratuar hizmeti yürütülmektedir.
3. Kanıtın, tarihi gerçekliğin konusu olan kişi, olgu ya da olayları direkt olarak öğrencinin muhatabı haline getirmesi sebebiyle öğrenci bunlar arasında direkt bir diyalog kurmakta ve öğretim sürecinde etkinleşmektedir. Oysa bilgiyi sunan öğretmenin dilinde onlar, edilgen ve üçüncü şahıs durumuna gelmektedir.
4. Klasik tarih öğretiminde öğretmen, ulaşılmış tarihi bilginin temsilcisi konumundadır. Sınıfta sunduğu hazır tarihi bilgi, öğrencide sadece bir şahitlik durumu oluşturmaktadır. Öğrencinin dayanaklarını görmediği hazır bilgiye şahitlik etmesi ise gerçek öğrenme değildir. Kanıta dayalı bir öğretim sürecinde ise öğrenci tarihi bilginin öğrenilmesinde etkin bir konuma yükselmektedir.
5. Hazır tarihi bilgi, öğrencilerde bir düşünme tembelliği oluşturmaktadır. Kanıt ise, belli bir ön bilgi gerektirmektedir. Kanıtı yorumlayarak bilgiye ulaşması istenen öğrenci, başarılı olabilmek için hem eski bilgilerini canlı tutmak, hem de onları kullanmak zorunda kalmaktadır.
Bu gerekçeler doğrultusunda tarih öğretiminde belge kullanımıyla, geçmişin günümüze taşındığını, öğrencinin etkin, düşünen bir yapıya büründüğünü ve tarihi bilginin temellerine ulaşan öğrencide daha kalıcı bir öğrenme sağlandığını kabul etmek gerekir.
Kanıta dayalı tarih öğretimi şemalarının yaratıcıları, sınıflarında şunları göz önünde bulundururlar:
1- Öğrencilere tarihçilerin yaptıklarını anlamayı öğretmek,
2- Öğrencilere kısmen veya tamamen, tarihçinin yaptığını yaptırmak,
3- Öğrencilere kendi tarih çalışmalarını sürdürecek olan geleceğin tarihçileri gibi davranmak (Nichol, 1996: 15).
Her üç maddede yazılanların en kolay yolu tarih öğretiminde belge kullanımıdır. Öğrenci derste belge kullanımı ile tarihçilerin yaptığını anlayacak kısmen de olsa onun yaptığını yapacaktır. Bu öğrencinin derse olan ilgisini de arttıracaktır.
Birincil kaynaklar, öğrencilerin çok değişik yaklaşımları görebilmelerini sağladığı gibi; bilgi, beceri ve analiz yeteneklerini geliştirecektir. Öğrencilerin birincil kaynaklarla uğraşması; eleştirel düşünmelerini, sorular sormalarını, zekice çıkarımlar yapmalarını, mantıksal açıklamalar geliştirmelerini ve olayları yorumlamalarını sağlayacaktır (Ata, 2002: 81).
Tüm bu hedef ve gerçeklerden yola çıkılarak tarih öğretiminde belge kullanımının yararlarından bahsedilebilir. Ancak bu süreç bir takım sorunları da beraberinde
getirmektedir. Yapılacak öğretim yöntemi öncesi dikkat edilmesi gereken bazı temel sorunlar da bulunmaktadır.
2.3. Tarih Öğretiminde Belge Kullanımına İlişkin Temel Sorunlar
Genel anlamda konuya ilişkin literatürde belgelerin öğretim materyali olarak hazırlandığı, kazanımı sağlayacak belge seçiminin doğru yapıldığı ve etkinliklerle öğrencinin aktif kılındığı varsayımları kabul edilerek tarih öğretiminde belge kullanımının sağladığı faydalar üzerinde durulmaktadır. Oysaki tüm bu süreçler oldukça yorucu ve zordur. Tüm bu hususlar sağlanırken de bir takım temel sorunlar ortaya çıkmakta ve dikkat edilmesi gerekli konular bulunmaktadır. Bu başlıkta tarih öğretiminde belge kullanımına ilişkin literatürdeki mevcut sorunlar ve dikkat edilmesi gerekli hususlar aktarılmaya çalışılırken, çalışmada karşılaşılan temel sorunlara da değinilecektir.
2.3.1. Belge Sağlanması ve Seçimi
Atalarımızın köklü bir geçmişe sahip olduğu ve her türlü bilgiyi kayıt altına aldığı düşünüldüğünde, özellikle belge açısından zengin bir mirasa sahip olduğumuz gerçektir. Fakat bu gerçek bizim tarih öğretiminde belge kullanımının da temel sorununu oluşturmaktadır. Aslında zengin bir geçmiş ve belge birikimine sahip olmak her milletin isteyeceği bir şeydir. Ancak iş geçmişimizin belgeye dayalı olarak öğretilmesine geldiğinde durum biraz farklılaşmaktadır.
Çalışma, 11.sınıf Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihinin öğretimi ile sınırlandırılmasına karşın başta Genelkurmay ATASE Arşivi olmak üzere, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, TBMM Arşivi, Cumhurbaşkanlığı Arşivi ve TİTE Arşivinde araştırma yapma gerekliliği kendini hissettirmiştir. Çalışma alanı ile ilgili milyonlarca belgenin bulunduğunu söylemek gerekir.
Her ne kadar öğretmenin derste gerekli öğretim materyallerini sağlamak gibi bir görevi olsa da Talim ve Terbiye Kurulunun belirlemiş olduğu kazanımları verebilmek adına, öğretmenlerin arşivlere giderek bu milyonlar arasında araştırma yapmasını, bunları öğretim materyali haline getirerek bunu sınıfta bir etkinlik halinde sunmasını beklememizin biraz abartılı olacağını düşünmekteyim. Belki öğretmene belirli konuları ve belge çevirilerini de içeren yayınların (Askeri Tarih Belgeleri Dergisi gibi) katkısı
olacaktır. Ancak geçerliliği test edilmiş ve öğretim materyali haline getirilmiş belgelerin etkinlikler halinde hazır olarak sunulmasının katkısı tartışılmazdır.
Gelişmiş ülkelerdeki önemli arşivlerin koleksiyonları internet üzerinden taranabilirken, birçok belgenin de sayfalarında yer aldığı görülmektedir. Bizde ise Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünün dışında, arşivlerimizin internet üzerinden katalog tarama imkânı sunmadığını görmekteyiz. Ülkemizde katalog taraması bile yapılamazken arşivlere gitmeden belgelere erişebilmek, basılı kaynaklar hariç imkânsızdır. Bir de bunların seçimi ve öğretim materyali haline getirilerek etkin bir şekilde sunulması konuları düşünüldüğünde belgelerle öğretim konusu bizler için hayal olmaktadır. Zaten metindışı belgeler konusunda çalışmaları olan Akbaba (2005: 188) yaşanabilecek bu zorluklardan dolayı şu tespitte bulunmuştur:
Belgesel kanıtlara, çoğu kez, belgenin bulunduğu arşive gitmeye hazır olan biri ulaşabilir ve belgenin okunması saatler alabilir; oysa bir tabloya veya fotoğrafa, özellikle de çoğaltılmış haline ulaşmak genellikle kolaydır ve içerdiği mesaja da nispeten daha süratli bir şekilde ulaşılır.
Akbaba belgelere ulaşımda yaşanan güçlük sebebiyle daha hızlı erişim sağlanabilecek olan görsel kaynaklara eğitimcileri yönlendirmektedir. Metindışı belge dediğimiz kaynaklar öğrencilerin daha çok ilgisini çekmektedir. Fakat çalışmamızı yaparken arşivlerimizden bu türdeki materyallerden yeterince yararlanamadığımızı daha net görmekteyiz. Bazen arşivin bağlı bulunduğu mevzuat, bazen de gereksiz yere araştırmacılardan saklanan bu tür materyallerin, öğretim ortamını çok daha zenginleştireceği kuşkusuzdur.
O zaman eğitimciler için bu işlemleri yapacak kişi ya da kurumlara ihtiyaç bulunmaktadır. Belgelerin sağlandığı varsayıldığında bunun eğitime sunulması ve herkese ulaştırılabilmesi açısından kuşkusuz en kolay yöntem internettir. Arşivlerden taraması yapılmış ve ders programlarındaki kazanımlara göre seçilerek öğretmenin sunumuna hazır hale getirilmiş belgelerin yer aldığı web sayfalarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Belgeler sağlanırken nelere dikkat edilmesi gerektiği hususu çok önemlidir. Biraz önce bahsettiğimiz milyonlarca belge içerisinden seçim nasıl yapılmalıdır? Belge seçiminde nelere dikkat edilmesi gerektiğini Safran (2006: 39) 12 maddede toplamıştır. Bunlar:
1. Seçilen kanıtların içerikleri, tarih öğretiminin amaçlarına uygun olmalıdır. 2. Kanıtlar, konulara ve ünitelerin amaçlarına göre seçilmelidir.
3. Kanıt, işlenen konu hakkında sorulabilecek sorulara cevap alınabilecek muhtevaya sahip olmalıdır.
4. Kanıt, önceden işlenmiş konu ya da ünitelere atıfta bulunabilecek muhtevaya sahip olmalıdır.
5. Kanıtın içeriği öğrencide heyecan ve merak uyandırabilecek ifade biçimine ve anlam zenginliğine sahip olmalıdır.
6. Kanıt, öğrencilerin yaş ve gelişim özellikleri gözetilerek seçilmelidir. 7. Kanıt öğrencilerin bilişsel düzeyleri gözetilerek seçilmelidir.
8. Kanıt, öğrencilerin dil seviyelerine çevrilebilecek bir üsluba sahip olmalıdır. 9. Kanıt, incelenen konu veya ünitenin birinci derecede önemli kişi veya olaylarıyla ilgili olmalıdır.
10. Kanıt, mümkün olduğu kadar ilk elden kaynaklardan seçilmelidir.
11. Kanıtlar, yazılı belge, resim, para, eşya vs. türünden çeşitlilik arz edebilir. 12. Yazılı kanıtlarda, kanıtı arşivsel yapısından kurtarabilmek amacıyla bazı pasajların çıkarılması gibi değişiklikler yapılabilir.
Belgenin; verilmek istenen kazanımı barındıracak bilgiye sahip olması, öğrencilerin yaş ve gelişim özellikleri ile bilişsel düzeylerinin iyi tespit edilmesi, heyecan ve merak uyandıracak bir zenginliğe sahip olması ve bunların bir bütün halinde ele alınabilmesi oldukça güç bir işlemdir. Tüm bu maddeler tek tek ele alındığında işin güçlüğü daha net görülmektedir. Dolayısıyla seçim işlemi konusunda iyi çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu doğrultuda hem Osmanlıca hem de aktif tarih eğitimi konularını bilen eğitimcilere ihtiyaç olacaktır. Bu oldukça zordur. Dolayısıyla arşivlerin eğitimcilerle bu anlamda bir işbirliği yapması gereği kaçınılmazdır.
Bu hususlar dikkate alınarak değerlendirebilecek tüm arşivlerde araştırma yapılmaya çalışılmıştır. Fakat bu oldukça yorucu ve zaman alan bir iş olmuştur. Sadece Cumhurbaşkanlığı Arşivine yapılan başvuru ile gelen cevabın (EK 3) tarihine bakıldığında konu daha iyi anlaşılacaktır. Yapılan başvuruyu değerlendiren çalışanlar araştırmacı adına belge seçmekte ve göndermektedirler. Dolayısıyla aradığınız belgelere de tam olarak erişememektesiniz. TBMM Arşivi de kendince değişik uygulamalar yapmaktadır. Araştırmacı, bazı kanunların teklif edilmiş hallerine ve ilk elden kaynaklara erişim sağlaması gerekliliği üzerinde durmasına karşın maalesef Arşive girememiştir ve internet üzerinde yer alan tutanaklara yönlendirilmiştir. Araştırmacının dilekçesinin dahi işleme konulmaması TBMM Arşivi açısından üzücü bir durumdur.
Araştırmacının, sürekli eleştirilmesine rağmen en kolay çalışmayı Genelkurmay ATASE Arşivinde yaptığı da belirtilebilir.
2.3.2. Belgenin Öğretim Materyali Haline Dönüştürülmesi
İlgili öğretim programı kazanımları için belgeler seçildikten ve sağlandıktan sonra ikinci aşamaya geçilmesi gerekmektedir. Bu aşama belgelerin öğretim materyali haline dönüştürülmesidir. Konumuza ait belgelerin Osmanlıca olması sebebiyle tüm belgelerin çevrilmesi ve öğrencilerin anlayacağı seviyede günümüz Türkçesine aktarılması temel çalışmalardan birisidir. Belgelerin, transkript sonrası öğrencinin dil ve gelişim düzeyine uygun hale getirilmesi gerçekten çok zor bir iştir. Bu faaliyet yürütülürken uygun kelimelerin seçilmesi ve belgenin gereksiz ayrıntılardan arındırılması gerekmektedir.
Belgelerin öğretim materyali haline getirilmesi sadece belgenin günümüz Türkçesine aktarılması ya da dilinin sadeleştirilmesi faaliyeti değildir. Mutlak suretle seçilen belgeler ilgili kazanıma göre işlenmeli ve öğrenciyi aktif kılacak bir öğrenme tekniği ile sunulmalıdır. Yani hazırlanan etkinlik öğrenciyi düşündüren, keşfeden, tartışan, fikir üreten, anlam çıkaran, yorumlayan, neden-sonuç ilişkisi kuran, bilgiyi yeniden yapılandıran bir tarzda hazırlanmalıdır. Bu sağlanamadığı takdirde seçimi iyi yapılmış ve dili öğrenci için uygun hazırlanmış belgeler gerekli etkiyi yapamazlar. Bu iki faaliyet bir bütün olarak değerlendirilmeli, her iki husus da dikkate alınmalıdır.
2.3.3. Diğer Sorunlar
Öğrenci tarihsel kanıt ile aktif olarak ilgilenmelidir. Yazılı kaynaklarla çalışmak için öğrenci öncelikle onları anlayabilmelidir. Her bir düzey öğrencinin dil kabiliyetine ve tarihsel anlayış kapasitesine bağlıdır. Gerçekte birçok yazılı eser ve el yazması kaynaklar kendi formları içerisinde, pek çok öğrenciye anlaşılmaz görünür (Nichol, 1996: 17).
Bir eseri veya belgeyi anlamak, onu izah etmek, yorumlamak insanın zihninde şekillenmiş olanın yeniden imal edilmesi ve üretilmesidir. Anlamada ve yorumlama esnasında okunan metnin dilinin anlaşılırlığı ve sadeliği oldukça önemlidir. Okunan metnin dili ağır olursa okumayı gerçekleştiren kişi metni tam olarak okuyamaz ve metni doğru yorumlayamaz. Unutulmamalı ki anlamak ve yorumlayabilmek insanın en önemli özelliklerindedir. Doğada sadece insan anlar ve yorumlar.
Her eser dönemin kendine özgü koşulları dikkate alınarak yorumlanırsa daha anlamlı olacaktır. Çünkü değişen sosyo-ekonomik vb kültürel, siyasi gelişmeler insanların bakış açılarını değiştirmektedir (Ulusoy, 2009: 65).
Bu anlamda derste sunulacak kaynakların, öncelikli olarak öğrencilerin anlayacağı tarzda hazırlanması, gereksiz bölümlerinin atılması ve öğrencinin ilgisini çekecek bir formda sunulması gerekmektedir. Belgenin dönemi içerisinde değerlendirilmesi, dilinin anlaşılır olması da bir diğer önemli husustur. Bahsedildiği üzere anlaşılamayan bir belge yorumlanamaz. Bu anlamda belgeler öğrencilere sunulurken belki öğretmen tarafından ilgili döneme, belgedeki konu ya da kişilere ilişkin ön bilgi verilebilir. Bu da belgenin öğrenci tarafından daha kolay anlaşılmasına ve daha sağlıklı yorumlar getirmesine katkı sağlayacaktır.
Tarih öğretmeni, öğrencilerinin yorum yapmasına ve konu ile ilgili kendi anlamasını gerçekleştirmesine fırsat vermelidir. Öğretmen öğrencilerin ne anladığını öğrenip, anlatılmak istenilen doğru sonuca öğrenciyi ulaştırmalıdır. Okuma, dinleme, anlama ve yorumlama eğitimde çok önemli yöntemlerdir (Ulusoy, 2009: 65).
Öğrencilerin kendi tarihi bilgilerini inşa etmeleri için derste aktif olmalıdır. Bu anlamda öğretmen, öğrencilerin belgeyi anlamasına ve verilmek istenen kazanımı almasına yardımcı olmalıdır.
Barton (2005/2009: 1417) çok sayıdaki yayında, birinci elden kaynakları kullanırken öğrencilerin motivasyonundan ve isteğinden bahsedilmesine rağmen, böyle kaynakların temelde o kadar ilginç olmadığını ve öğrencilerin onlarla çalışmaktan her zaman zevk almadığını da belirtmektedir.
Dolayısıyla seçilen ve öğretim materyali haline getirilen belgelerin öğrencinin ilgisini çekecek ve öğrenciye belge üzerinde çalışırken zevk alabileceği bir ortam sunabilecek çalışmaların yapılması da önemlidir.
Ayrıca, öğretmenler tarafından seçilmiş tarihsel kaynak veya belgeleri öğrencilerin dikkatli ve doğru şekilde yorumlayabilmesi için, onların tarihsel bilgi ile de donatılması gerekmektedir (Dilek, 2001: 91).
Tarih öğretiminde kanıtların kullanılması, öğrencilerin tarihsel gerçeği keşfederek öğrenmelerini sağlayabilir. Ancak unutulmamalıdır ki bu, kanıtın dilinden ve içeriğinden yola çıkarılarak, sunulmak istenen tarihsel gerçekliğe öğrenciyi ulaştırabilecek bir akıl yürütmeyi gerektirir. İşte bu eylem, öğretmenin kılavuzluğunda yapılan çözümleme ve yorumlama yöntemidir (Safran, 2006: 51).
Burada dikkat çekici nokta mutlak suretle öğretmene duyulan ihtiyaçtır. Web tabanlı bir öğretim yöntemi uygulansa dahi, öğrenci öğrenim aşamasında öğretmeninin rehberliğine ihtiyaç duyacaktır. Öğretmenin desteğine ihtiyaç duyulmayacak internet destekli öğretim ortamının oluşturulması zordur. Her öğrencinin dil ve zekâ gelişimi, anlama ve yorumlama becerisi farklıdır. Her öğrenci için farklı öğrenme ortamının hazırlanması da imkânsızdır. Öğrencinin, belgenin dilinden ve içeriğinden yola çıkarak tarihi bilgisini inşa etmesine en büyük katkı öğretmen tarafından verilecektir.
Dilek (2009: 686) tarafından yapılan araştırmada; öğrencilerin kaynaklarla çalışmalarında öğretmenlerin önemini göstermektedir. Öğretmen, öğrencileri kanıt değerlendirme ve tarihsel sorgulama sürecine dâhil edebilir ve bu sorgulamayı tarihsel kaynaklar hakkında temel soruları sorarak ve yönlendirici bilgi vererek uygun hale getirebilir. Aynı araştırmadaki bulgular, öğretmenlerin öğrencilerin tarihsel düşünmelerini gerçekleştirmelerinde önemli bir rolü olduğunu ve öğretmenin yardımı olmadan, öğrencilerin tarihsel düşünmelerinde çok az ilerleme olabileceğini ortaya koymuştur. Şu da dikkate değerdir ki öğretmenler, öğrencilerin daha fazla tarihsel bilgi kazanmalarını sağlayacak kaynakları da getirmeliler ve onları tarihçi gibi çalıştırmalılar. Eğer öğrencilere meydan okuma, tarihsel düşünme sürecini tecrübe etme ve bir öğretmenin yönlendirmesi altında bir kaynağı/kanıtı çalışmaları fırsatı verilirse daha etkin bir sürecin gerçekleşmesi kuvvetle muhtemeldir.
Birincil kaynaklarla öğretim deneyimini aktaran bir öğretmen; karşılaştığı en büyük problemin öğrencilerin birincil kaynaklarla olan sınırlı tecrübelerinin olduğunu, öğrencilerin birincil kaynakları okuma ve analiz etmede zorluklar yaşadığını anlatmaktadır. Öğrencilerin doğrudan sunulan bilgiyi istemeleri sebebiyle, birincil kaynaklarla öğretime direnç gösterdiğini belirten öğretmen, birincil kaynaklar ve onların nasıl analiz edilmesi gerektiği hakkında bilgi sahibi olma zorunluluğu nedeniyle kaygı yaşadığını belirterek, en büyük engellerden birisinin de uygun belgeler bulmak olduğunu söylemektedir (Mayer, 2006: 74).
Ders işleniş sürecini belgeleri kullanarak tasarlamak ve bunları uygulamak öğretmenler açısından karşılaşılan en büyük problem olarak da gözükmektedir. Yapılan bu değerlendirme bile öğretmenler için öğretim materyallerinin hazırlanması ve bunun en uygun şekilde sunulması gerekliliğini ortaya koymaktadır. En uygun yöntem ise hazırlanan çalışmaların internet üzerinden sunulması olarak gözükmektedir.
Web tabanlı dijital arşivler arama motorları sayesinde belge bulma işini kolaylaştırsa da, bazı arşiv sitelerinde çok yüksek sayılarda tarihi belgenin yer alması
nedeniyle öğrencilerin uygun belgelere ulaşmak için arama, değerlendirme ve seçme sürecini gerçekleştirmeleri pek kolay olmayabilir. Ayrıca genel amaçlı dijital arşivlerde bulunan belgelerin birçoğu öğrencilerin anlama ve kavrama seviyelerinin üstündedir.
Öte yandan öğretmenlerin birinci el kaynaklara dayalı öğretim etkinliklerinde web tabanlı uygulamaları benimsemeleri ve yaygın bir biçimde kullanmaya başlamaları kolay gerçekleşen bir süreç değildir. Bu konuda öğretmen eğitimine önem verilmesi ve öğretmenleri birinci el kaynaklara dayalı öğretim etkinliklerinde yol gösterici materyallerin hazırlanması gerekmektedir (Öztürk, 2012: 34).
Bu bilgiler ışığında arşivlerden kazanımlara yönelik olarak seçilmiş belgelerin, öğrencilerin anlayacağı şekilde bir öğretim materyali haline getirilmesi, öğrenciyi aktif kılacak şekilde ilgi çekici bir etkinlikle bunun sunulması gerekmektedir. Tüm öğretmenlerimize bunu ulaştırmanın en kolay yolu ise tarih öğretimi için hazırlanmış sayfaların internet üzerinden eğitimin hizmetine sunulmasıdır. Belgelerin internet üzerinden kullanımına ilişkin, özellikle ABD ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerin örnekleri incelenirken ülkemizdeki durum ortaya konulmaya çalışılacaktır.
2.4. Tarih Öğretiminde Belgelerin İnternet Üzerinden Kullanımı
En iyi tarih öğretimi; bizzat tarihsel olay, kişi ya da olgulara şahitlik ettiğiniz zaman mümkündür. Fakat bunun gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Zira geçmişte gerçekleşmiş tarihsel olay ya da yaşamış tarihsel kişilere ulaşabilmenin imkânsızlığı ortadadır. O zaman, en fazla öğrenmeyi sağlayabilmek için tarihsel bilginin konusuna uygun model ve numunelerden yararlanma yoluna gidilmelidir (Şimşek, 2003: 143).
Dijitalleşen bir dünyada, dünyayı ve problemlerini sınıfın dört duvarı arasında bir temel ders kitabına dayalı olarak öğrenmek genç nesiller için hoşnut edici midir? İnternet ve web siteleri yaşamımızı bütün boyutlarıyla derinliğine etkilemektedir. Bu yenilikler modern sınıflarda öğretmenlerin davranışlarını ve öğretim tekniklerini de etkilemektedir (Ata, 2011: 261).
Öğrencilerin tarihi olaylara şahitlik etmesinin en kolay yolu, tarihi olayların ürünü olan belgelerden yararlanmaktır. Bilgi çağında sunulan imkânlar dâhilinde sınıfın öğretim için tek başına yeterli olduğu düşünülmemelidir. İnternet her konuda olduğu gibi tarih öğretimini de etkilemiştir.
Dünyanın, dijital bir ortama dönüşmeye başladığı günümüzde teknoloji, pek çok geleneksel kurumu etkilemekte okul ve kütüphaneler de bunlardan payını almaktadır.
Günümüzde okullardaki genç nesillerin, sınıfın dört duvarı arasında tek bir ders kitabına bağlı kalarak dünya ve sorunları konusunda eğitim almaktan memnuniyet duymayacakları aşikârdır. Buna bağlı olarak, teknolojinin kullanıldığı modern sınıflarda öğretmenin meslek davranışları ve öğretim yöntemleri de derinden etkilenmeye başlamıştır (Ata, 2011: 262). 1990’lı yılların ortalarından itibaren, web tabanlı dijital tarihi belgelerin öğretmen ve öğrenciler tarafından kullanılmaya başlamasıyla da, birinci el kaynaklara dayalı tarih öğretiminde önemli bir değişim yaşanmıştır (Öztürk, 2012: 31).
Öğretimde belge kullanımı fikrinin ortaya çıkışından kısa bir süre sonra bunun internet üzerinden web tabanlı öğretim yöntemiyle sunulması fikrinin de doğduğu söylenebilir. Teknolojinin sunduğu imkânlar ve yapılan çalışmalar bu süreci hızlandırmıştır. Bilgisayar ve internetin gelişimi eğitimi de etkilemiş, yeni kavramların doğmasına sebep olmuştur.
Bilgisayar tabanlı kaynaklar öğrencilerin tarihçilerin tarihi nasıl yaptıklarını anlamalarını kolaylaştırır. Ya da öğrenciler bilgisayar tabanlı kaynakları özel bir tarihsel konu ile ilgili yorumlarını ve bilgilerini güçlendirmek için kullanabilirler. Web tabanlı materyaller kullanarak geleneksel öğretimin uygulandığı bir “zenginleştirilmiş sınıf” senaryosunda web kullanımını gerçekleştirmek kolaydır ve ulaşılabilir kaynakların sayısı arttığı için tarihçilere daha da cazip gelmektedir. İnternet öğretimin ve öğrenmenin birçok yollarını sunar. Ayrıca kaynak zenginliği sağlar. Buna ilave olarak erişim kolaylığı nedeniyle araştırmacıyı teşvik eder. Öğrencilere internet aracılığıyla sadece veri değil, metin, fotoğraf ve film, sesler, haritalar, bibliyografyalar, sözlükler ve arka plan bilgileri yağmur gibi yağmaktadır (Spaeth ve Cameron, 2000: 326-337).
Tarihçiler gibi öğrenciler de hayallerindeki tarihi olayları görsel ve yazılı kaynakları kullanarak tarih disiplinine uygun bir formda yeniden inşa edebilirler (Dilek, 2010: 2-3). Yağmur gibi yağan ve öğrencilerin bir tarihçi gibi işleyebileceği bu materyaller, gelişmiş ülkelerdeki bilgi merkezleri tarafından, eğitimcilerin ve öğrencilerin de hizmetine sunulmuştur. Hatta tüm ilgililerinin bu belgelere ulaşabilmesi için internet üzerinden bu hizmet verilmiştir. Büyük bilgi merkezlerinin internet sitelerine bakıldığında eğitimin çok daha öncelikli konular arasında yer aldığı da görülmektedir. Öğretmen kaynakları ya da eğitim gibi başlıklar altında zengin içerikli eğitim sayfaları bizleri beklemektedir.
Kanıt temelli tarihsel bir yazı yazmak kanıtları elemeyi ve yazarken bir yorum inşa etmeyi gerektirir. Fakat araştırmalar öğrenci ve öğretmenlerin sınıflara bu tarzdan
bir iş için ihtiyaç duyulan ön gereklilik gerektiren malzemelerle sınıflara girmediğini ortaya koymaktadır. Sınıf araştırmaları gösteriyor ki öğrenciler tarihi yorumdan ziyade, gerçeklerden hareketle bilgilerini inşa etmeye çalışmaktadırlar (Vansledright, 2002: 1089).
Bunun temelinde de ihtiyaç duyulan malzemenin öğretmen tarafından bulunması, hazırlanması ve bir plan dâhilinde derste sunulması için yoğun bir hazırlık faaliyetinin gerekliliğidir.
Basılı materyallerle yapılan birinci el kaynaklara dayalı öğretim uygulamalarında öğrenci genellikle öğretmen veya ders materyalini hazırlayan uzmanlar tarafından seçilmiş kaynaklar üzerinden çalışmaktadır. Dolayısıyla öğrencinin kullanacağı kaynaklarını kendisinin araması ve seçmesi çoğu kez söz konusu değildir. Çünkü öğrencilerin klasik tarih arşivlerinde çalışma yapmaları neredeyse imkânsızdır. Kitap olarak basılmış arşiv malzemeleri üzerinde çalışırken de, hem her istenilen konuda kaynak kitaba erişimin zorluğu ve maliyeti, hem de yeterince zengin bir arşiv koleksiyonu üzerinde çalışamama sorunu söz konusudur.
Web tabanlı arşivler bu açılardan büyük kolaylıklar ve avantajlar sağlamaktadır. İnternet ücretsiz, kolayca ve istenilen saatte erişilebilen, istenilen türde ve konuda malzemenin bulunabildiği, zengin bir içeriğe sahip tarih arşivi imkânı sunmaktadır. Dolayısıyla web tabanlı çalışma öğrenciye kaynakların aranması, değerlendirmesi ve içlerinden kullanacakların seçilmesi gibi, basılı kaynaklarla yapılan etkinliklerde pek mümkün olmayan işlemleri gerçekleştirme imkânı tanımaktadır. Böylece araştırma sürecinin daha eksiksiz bir biçimde yapılması ve öğrencinin bu sürece daha etkin bir biçimde katılması sağlanmaktadır. Öğrencinin araştırdığı konuda farklı dokümanlara erişip, onları değerlendirmesi tarihi kaynaklara daha eleştirel bir gözle bakmasına ve tarihçinin yaptığı işin doğasını daha iyi bir biçimde anlamasına imkân tanıyabilir (Öztürk, 2012: 32).
Ülkemiz için bu çok daha zor bir durumdur. Öğrencilerin kanıtlara ulaştığı varsayılsa bile tarihimizi oluşturan belgelerin yazım dilinin Osmanlıca olması bu işi daha da zorlaştırmaktadır. Öğretmenlerimiz bile bu türden kaynakları sınıfına getiremezken öğrenciden bunu beklemek yanlış olur.
Arşivlerin temel görevi, belgelerin tasnifini yapmak, indeks ve özet bilgilerini oluşturarak bunları araştırmacının hizmetine sunmak olsa da, eğitim ve öğretime katkı sağlamak da temel görevleri arasındadır. Dolayısıyla bu aşamada eğitimcilerimiz kadar arşivlerimize de büyük işler düşmektedir.
Bu zorluklar öğretmen ve öğrencilerin web tabanlı birinci el kaynaklar üzerinde çalışmalarını yönlendirecek, kaynağa ulaşmalarını ve üzerinde çalışmalarını kolaylaştıracak yöntem ve uygulamaların geliştirilmesini gerektirmektedir. Bu konudaki en önemli uygulama birinci el kaynaklara dayalı öğretim için özel kaynak web sitelerinin geliştirilmesidir. Birçok ülkede bu amaçla web siteleri oluşturulmaktadır (Öztürk, 2012: 34-35).
Öztürk’ün birinci el kaynaklara dayalı öğretim için özel web siteleri oluşturulması fikri özellikle ülkemiz için tarih öğretimindeki açık alanlardan birisidir. Çalışmamız içerisinde de bunun oluşturulması gerekliliği vurgulanmıştır. Tarih öğretimi için oluşturulan web sitelerinin güzel örnekleri incelendiğinde, bunların kurumsal ve büyük projeler olduğu açıkça görülecektir. Dolayısıyla bu türden çalışmaları kimlerin yapması gerektiği ülkemizdeki durum ortaya konulurken açıklanacaktır.
2.4.1. Yabancı Ülkelerdeki Tarih Öğretimi Web Uygulamaları
İnternette ulaşılabilen materyal miktarı her geçen gün artmaktadır ve internet tarih öğretimi konusuna da girmektedir (Spaeth ve Cameron, 2000: 331).
Kaynakların elektronik ortama aktarılarak, internet üzerinden sunulmasında önde gelen ülkelerden birisi Amerika Birleşik Devletleridir. ABD’de Ulusal Arşiv ve Kayıtlar Yönetimi (NARA), Yale, Northwestern, Cornell, Mississippi State, Virginia Üniversiteleri, Vassar Koleji, Franklin ve Eleanor Roosevelt Enstitüsü gibi pek çok kurum birinci elden kaynak hizmeti vermektedir (Ata, 2011, 263). İlkler arasında yer alması açısından Amerikan Hafızası projesi önemlidir. Özellikle Amerikan Kongre Kütüphanesinin çok çeşitli materyaller (belge, kitap, gazete, dergi fotoğraf, harita, film vb.) internet üzerinden (http://memory.loc.gov) ilgililerin kullanımına sunulmuştur.
ABD’de bu faaliyet; Amerikan Ulusal Arşivi (http://www.archives.gov), üniversiteler (Houston Üniversitesi http://www.digitalhistory.uh.edu/, Chicago Üniversitesi
http://teachmiddleeast.lib. uchicago.edu/) ya da çeşitli eğitim kurumları aracılığıyla da
Şekil 1. Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Arşivi Ana Sayfasından Görüntü
Tarih öğretimine ilişkin en güzel çalışmalardan birisi (http://docsteach.org/) adresi altında hizmet veren Amerika Ulusal Arşivinin dokümanlarla öğretim sitesidir. Amerikan Ulusal Arşivinde yer alan belgelerin, internet üzerinden eğitimcilerin ve öğrencilerin hizmetine sunulduğu güzel bir çalışmadır. Web tabanlı öğretim uygulamalarına en güzel örneklerden birisi olarak değerlendirilebilecek olan çalışmada, belgeler ve etkinlikler ayrı ayrı verilmiş ve hazır şablonlar üzerinden öğretmenlerin etkinlik hazırlamasına imkân sunulmuştur. Her hazır şablon ile de hangi tarihsel düşünme becerisinin kazandırılmak istendiği açıklanmıştır. Örnek etkinliklerle sayfalar içerik açısından zenginleştirilmiştir. Her öğretmen hazır etkinlikleri kullanabileceği gibi, kendi etkinliğini hazırlayarak bilgisayarlı tarih laboratuarında bunları uygulatabilmekte ya da ev ödevi olarak verebilmektedir. Etkinliğe ilişkin öğrenci dönütleri yine internet üzerinden öğretmenin elektronik posta adresine gönderilmektedir. Bu çalışmanın en önemli özelliği web tabanlı bir öğretim ortamı oluşu ile zengin içeriği ve dinamik yapısıdır. Sınırsız etkinlik tasarlamaya imkân sunmaktadır. Hazırlanan şablonlar da oldukça kullanışlıdır.
ABD dışında konuyu önemseyen başka ülkeler ve güzel çalışmalar da bulunmaktadır. İngiliz Milli Arşivi (http://www.nationalarchives.gov.uk) konuyu ne kadar önemsediğini web sitesinde “Eğitim” başlığını ilk sıraya koyarak da göstermektedir. İngiliz tarihi açısından önemli olan tarih aralıkları altında eğitim kaynakları zengin bir içerikle verilmektedir.
Şekil 3. İngiliz Milli Arşivinin Eğitim Ana Sayfası Görüntüsü
Ayrıca Avustralya Ulusal Arşivi ( http://www.naa.gov.au/visit-us/education/resources/index.aspx), Kanada Ulusal Arşivi (http://www.collections canada.gc.ca/education/index-e.html
Web tabanlı dijital arşivler konusundaki projeler sadece ulusal düzeyle sınırlı değildir. Uluslararası düzeyde de birçok önemli proje sürdürülmektedir. Avrupa düzeyinde yapılan projelerin en önemlilerinden birisi Europeana projesidir (
) sayfaları da güzel eğitim sayfalarına örnek teşkil etmektedir.
www.europeana.eu). Dünyanın en geniş kapsamlı ve en çok materyal içeren dijital belge veri tabanlarından birisidir. Avrupa Birliği’nin desteğiyle yürütülen bu projeye Avrupa çapında çok sayıda dijital arşiv ve kütüphane destek vermektedir. Türkiye’den de, Milli Kütüphane’nin el yazma eserler dijital arşivi katalogları, tam metinler serbest erişime açık olmasa da, Europeana web sitesinde yer almaktadır. Europeana koleksiyonlarının büyük bir bölümü tarihsel belge ve eserlerle ilgilidir. Web sitesinde yer alan eserlerin büyük bir kısmına açık ve ücretsiz erişim mümkündür. Web sitesi toplam 31 dilde hizmet vermektedir. Türkçe dil seçeneği bulunmamaktadır. Europeana aslında tek bir proje değil, bir projeler bütünüdür. Europeana kapsamında farklı konularda çok sayıda proje yürütülmektedir.
