TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, 8 (3) 197-203
Veri Zarflama Yöntemi
İ
le Tar
ı
m i
ş
letmelerinde
Pamuk Üretim Faaliyetinin Etkinli
ğ
inin Ölçülmesi *
Duygu AKTÜRK° Taner KIRAL1
Geliş Tarihi: 25.10.2001
Özet: Bu çalışmanın amacı, pamuk üretimi yapan tarım işletmelerinde pamuk üretim faaliyetinin etkinlik ölçüm ve analizlerini yapmaktır. Bu kapsamda, Veri Zarflama Yöntemi ile teknik ve ölçek etkinliklerini hesaplamak amaçlanmıştır. Araştırmada Söke Ovası'nda tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile 165 adet örnek işletme belirlenmiş ve araştırma verilen bu işletmelerden derlenmiştir. Incelenen işletmelerde veri zarflama yöntemiyle hesaplanarak bulunan sonuçlara göre; teknik olarak etkin işletme sayısı 20 dir(%100,00). 165 işletmenin teknik etkinlik ortalaması %83,90 olarak belirlenmiştir. incelenen pamuk işletmelerinde hesaplanan etkinliklerin, arazi büyüklük grubuna, eğitim düzeylerine ve yerleşim yerlerine göre ortalamaları arasında fark olup olmadığı Kruskal-Wallis test istatistiği ile test edilmiştir. Arazi büyüklük grupları itibariyle, ölçek etkinliği hariç diğer etkinliklerde küçük işletmelerin diğer işletmelerden istatistiki olarak farklı olduğu bulunmuştur. İşletme sahiplerinin eğitim düzeylerine göre hesaplanan etkinliklerde, yüksek öğretim mezunu olanların teknik ve saf teknik etkinlikleri daha yüksek, ortaöğretim mezunu olanların ise ölçek etkinliğinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Ancak yapılan test sonucu eğitim düzeyleri arasında istatistik olarak önemli bir fark bulunamamıştır. Yerleşim yerlerine göre hesaplanan etkinliklerde, ilçe merkezinde oturanların teknik ve saf teknik etkinlikleri köyde oturanlara oranla daha yüksek, ölçek etkinliği açısından ise ilçede yaşayanların daha uygun ölçekte üretim yaptıkları belirlenmiştir. Ancak yapılan testler sonucunda ilçede veya köyde oturma arasında teknik ve ölçek etkinlikleri açısından istatistiki olarak fark bulunamamıştır. Bununla beraber, köyde ve ilçe merkezinde oturmanın saf teknik etkinliğe etkisi bulunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: pamuk üretiminde teknik etkinlik, ölçek etkinliği,veri zarflama yöntemi
Measurement of Production Efficiency of Cotton Production
with Data Envelopment Analysis
Abstract: The purpose of this study is to measure and to analyze the efficiency of cotton production activities on cotton producing farms. The goals of this study were focused on assessing data envelopment analysis, and on the technical and scale efficiency of cotton-production activities. One hundred and sixty-five representative cotton-producing farms were selected in the Söke Valley through a stratified random sampling method and then the relevant data were collected on the production activities of these selected farms. According to data envelopment analysis carried out considering all inputs, the number of farms found to be technically efficient was 20. The average technical efficiency of the 165 farms was calculated to be 83.90%. Differences between average efficiencies of the cotton-producing farms were evaluated using the Kruskal-Wallis test. Ali efficiency measures of the small-sized farms except for scale efficiency were found to be statistically different from farms of other sizes. When farms were grouped according to the educational levels of their owners, technical and pure technical efficiency measures were observed to be higher for farms whose owners were university graduates, but scale efficiency was found to be higher on farms owned by high school graduates. Nonetheless the differences in these efficiency measures grouped according to educational levels were not found to be statistically significant. When efficiency measures are assessed in terms of the location of the farm settlement, technical and pure technical efficiency measures are observed to be greatest in urban locations, while scale efficiency was higher in the villages. Statistical comparisons showed no significant differences between technical and scale efficiencies according to settlement location, but significant differences were found in pure technical efficiency measures.
Key Words: technical efficiency in cotton production, scale efficiency, data envelopment analysis
Giriş
Ülkemiz tarımının modernleşme süreci hızlandıkça
sermaye yoğun üretim biçimlerine geçiş olmakta ve bu da
sermayenin önemini her geçen gün artırmaktadır.
Ülkemizde tarımsal faaliyette kullanılan kültür arazisinin
nihai sınırlarına ulaşılması nedeniyle, tarımsal üretimin
artırılabilmesi, girdilerin daha etkin kullanımı ile söz
konusu olabilecektir. Diğer taraftan, Türkiye'de tarım
işletmelerinin gelişmeye başlaması özellikle pazara
yönelik üretim yapmaya başlaması ile birlikte daha çok
Doktora Tezi'nden hazırlanmıştır
'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü-Ankara
sermayenin kullanılması, kullanılan kaynakların daha etkin bir biçimde kullanılma zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır.
Bir üretim faaliyetinde kaynak kullanımının
ekonomikliğini ölçmek için bir çok yöntem geliştirilmiştir.
Bunlardan birisi de, etkinlik ölçümüdür. Etkinlik ölçümünün
en genel anlamda konusu, kaynakların belirli bir zamanda
ve biçimde kullanımı ile elde edilen sonuçların, hedeflenen
üretim faaliyetinde elde edilen sonuçlar, istenen sonuçlarla
aynı olduğu zaman (çakıştığı zaman) bu faaliyetin etkin,
aynı olmadığı durumda ise etkin olmadığı kabul
edilmektedir (Kasnakoğlu 1980). Ancak buradaki zorluk,
hedeflenen sonuçlarla, elde edilen sonuçların çakışmadığı
durumlarda etkinliğin boyutunun ölçülmesidir.
işletmelerarası karşılaştırmaya imkan veren etkinlik
ölçümleri sayesinde etkin olmayan işletme veya üretim
faaliyetinde aksayan unsurlar saptanarak, bir takım
önlemlerin alınmasıyla daha etkin çalışmaları sağlanabilir.
Bu durum, doğrudan birim maliyetlerin azaltılması ve kar
maksimizasyonunun sağlanmasına katkıda
bulunabilmektedir.
Bu çalışmada amaç, Söke Ovası'nda pamuk üretimi
yapan tarım işletmelerinde pamuk üretim faaliyetinin
etkinlik ölçüm ve analizlerini yapmaktır. Bu bağlamda aynı
işletmelerin en uygun girdi bileşimini kullanarak en çok
çıktıyı üretmelerindeki başarısı olan teknik etkinlikleri ve
uygun ölçekte üretim yapmadaki başarısı olan ölçek
etkinlikleri hesaplanmıştır. Ayrıca etkinliklerin sosyal
faktörlere göre karşılaştırmaları da yapılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Tarımsal işletmecilik ile ilgili kararların alınmasında
faydalanılacak verilerin güvenilir ve yeterli olması doğru
sonuçlara ulaşabilmek için en önemli koşuldur. Muhasebe
kayıtları bu verilerin elde edilmesinde en güvenilir
kaynaklardır. Fakat ülkemizdeki tarım işletmelerinde
muhasebe kayıtlarının tutulmaması veya yetersiz olması
nedeniyle işletmelerden bilgi toplamada anket
yönteminden yararlanılmaktadır.
Araştırmada kullanılan veriler, Aydın ili Söke
ilçesinde pamuk yetiştiren tarım işletmelerinden elde
edilmiştir. Verilerin elde edilmesi için araştırmanın
amacına uygun olarak anket formları hazırlanmıştır. Bu
anket formları yörede pamuk yetiştiren çiftçiler ile yüzyüze
görüşülerek doldurulmuştur.
Araştırmanın amacı Söke'de pamuk yetiştiren tarım
işletmelerinde pamuk üretim faaliyeti için teknik
etkinliklerin belirlenmesidir.
Araştırma yöresi olarak seçilen Söke ilçesini; coğrafi
konum, tarım tekniği ve doğal faktörler bakımından
homojen olarak temsil edebilecek pamuk yetiştiren 8 köy
seçilmiş ve bu köylerde pamuk yetiştiren tüm işletmeler
araştırmanın populasyonunu oluşturmuştur. Populasyonu
oluşturan 1110 adet işletme pamuk ekim alanları
genişliklerinin dağılımına göre 3 tabakaya ayrılmıştır.
Pamuk ekiliş alanları bakımından işletmeler; 1-50 dekar,
51-100 dekar ve 101 ve daha fazla dekar arazi geni şliği
olmak üzere üç büyüklük grubuna ayrılmıştır. Araştırmada
arazi büyüklük grupları ile pamuk yetiştirilen alan
genişlikleri ifade edilecektir. Anket uygulanacak örnek
işletme sayısı tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre
tespit edilmiştir (Yamane 1967).
NE Nh .S2h N2.D2 +ENh.S2h
Formülde;
n : örneğe çıkan işletme sayısı, N : Populasyondaki işletme sayısı, S2h: Tabakanın varyansı,
D 2 (£1 2,z2.
ı değeri olup,
D :Populasyon ortalamasından müsaade
edilen hata miktarını,
Z : Hata oranına göre standart normal
dağılım tablosundaki Z değerini ifade
etmektedir.
Araştırmada anket uygulanacak işletme sayısının
belirlenmesinde %10 hata payı ve %90 güvenilirlikle
çalışılmıştır. Yukarıda belirtilen formüle göre toplam örnek
hacmi 165 işletme olarak hesaplanmış ve örneğe giren
işletmelerin tabakalara dağılımı oransal dağılım yöntemine
[nh=(Nh/N)n] göre yapılmıştır. Böylece birinci tabakadan
85, ikinci tabakadan 40, ve üçüncü tabakadan 40 işletme
ile anket yapılmıştır. Bu işletmeler tesadüfi olarak
belirlenmiş, ayrıca örnek hacminin her tabaka için % 25'i
kadar da yedek işletme tespit edilmiştir. Köylerde anket
yapılacak işletme sahiplerinin bulunamaması durumunda
yedekleri ile anket yapılmıştır.
Etkinlik ölçümünde uygulanan yöntem: Veri zarflama yöntemi de temelde Farrell'in etkinlik ölçüm
yöntemine dayanmaktadır. İlk olarak Charnes,Cooper ve
Rhodes (1976) girdi açısından ve ölçeğe sabit getiri
varsayımına dayalı VZY modeli kullanmışlardır. Daha
sonra Banker, Charnes ve Cooper (1984), VZY modelini ölçeğe göre değişen getiri varsayımıyla altında alternatif modeller oluşturarak uygulamışlardır.
Ölçeğe göre getiri kavramı; uzun dönemde bütün
üretim faktörlerinin değiştirilmesi ile üretim miktarının
değişimi arasındaki bağlantı ile ilgilidir. Bu bağıntı
girdilerdeki değişme ile ürün miktarındaki değişmenin
oranına bağlı olarak ölçeğe sabit, ölçeğe artan ve ölçeğe
azalan getiri şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Ölçeğe göre sabit getiri modeli: Üretim
faktörlerindeki artış oranı üretimde de aynı oranda artış
sağlıyorsa ölçeğe sabit getiri durumu söz konusudur.
Ölçeğe sabit getiri durumunda ölçek verimliliğinde hiçbir
değişiklik olmamaktadır. Yani küçük ölçekli bir işletme ile büyük ölçekli bir işletme aynı verimlilikte çalışmaktadırlar.
Veri zarflama yöntemine göre ölçeğe sabit getiri
modelinde, N sayıda işletme için, K girdi ve M çıktıya ait
veri seti olduğunu varsayalım. i'inci işletme için bu
değerler sırasıyla xi ve yi vektörleri ile gösterilmektedir.
Bütün işletmeler için x, KxN girdi matrisini, y ise MxN çıktı
matrisini göstermektedir.
Min e,
st -yı + Y5\20, Oxi- XX.A,
2■20,
Burada 0 bir scaler ve ise Nx1 sabitler vektörüdür.
Bu form çoklu formdan daha az sinirlilik içerir ve bu nedenle çözüm için genellikle tercih edilen bir formdur.
Elde edilen 0 değeri i'nci işletmenin etkinlik derecesi
olacaktır. Farrell'e göre bu değer 1 den küçük veya eşit
AKTÜRK, D. ve T. KIRAL, "Veri zarflama yöntemi ile tarım işletmelerinde pamuk üretim faaliyetlerinin etkinliğinin ölçülmesi" 199
olacak (O 1), O değeri 1 'e eşit ise eğri üzerinde bir nokta
olacak ve işletme teknik açıdan etkin olacaktır. Linear
programlama probleminin örnekteki her bir işletme için N
defa çözülmesi gerekmektedir. O değeri her bir işletme
işletme için ayrı ayrı elde edilmektedir.
Ölçeğe göre değişen getiri ve ölçek etkinliği modeli: Üretimi bir birim artırırken, üretim faktörlerini daha
az oranda artırmak gerekiyorsa ölçeğe artan, üretimi bir
birim artırırken, üretim faktörlerini artan oranda artırmak
gerekiyorsa ölçeğe azalan getiri söz konusudur. Genellikle
işletme belirli bir ölçeğe çıkana kadar ölçeğe artan getiri, belirli bir ölçeğin üzerine çıktığında ise ölçeğe azalan getiri
söz konusu olmaktadır.
Ölçeğe göre sabit getiri varsayımı bütün işletmeler
optimal ölçekte çalıştıkları zaman geçerlidir. Fakat rekabet
ve finansman gibi sebeplerden dolayı işletmeler optimal
ölçekte faaliyette bulunmayabilirler. Yukarıda belirtildiği
gibi Banker, Charnes ve Chooper (1984) VZY'ni ölçeğe
göre sabit getiri yerine ölçeğe göre değişen getiri
koşullarında uygulamayı önermişlerdir. Ölçeğe sabit getiri
olduğu ve bütün işletmeler optimal ölçekte çalışmadıkları
durumda, teknik etkinlik ile ölçek etkinlik değerleri
birbirinden ayrılamamakta ve teknik etkinlik değeri olarak
kabul edilmektedir. Bundan dolayı da ölçeğe değişen getiri
tanımlamasının kullanılması, ölçek etkinliği etkisinden
arındırılmış teknik etkinliğin hesaplanmasına olanak
sağlamaktadır.
Bu nedenle, ölçeğe göre sabit getirili doğrusal
programlama problemi, dışbükey sinirlilik olan N1'?■.= 1'in
eklenmesi ile kolayca ölçeğe değişen getirinin
hesaplanmasına uygun hale getirilmektedir.
Min ok e,
st -yi Y220, Oxi - X2■2_.0,
N1'X= 1
Burada N1, Nxl boyutunda bir vektörü
göstermektedir. Bu yöntemde verilere ait noktaların
oluşturduğu kesişim düzleminin, ölçeğe sabit getirinin
konik şeklinden daha dışbükey bir şekil almasını sağlar ve
ölçeğe sabit getiri modelinin kullanılması ile elde edilen
değerlere eşit veya daha büyük teknik etkinlik değerleri
elde edilir.
Ölçek etkinliğinin hesaplanması: Ölçeğe sabit getirili veri zarflama yoluyla elde edilen teknik etkinlik
değerleri (TEösD), saf teknik etkinsizlik ve ölçek etkinsizliği
olmak üzere iki alt unsura ayrıştırılmıştır. Bu işlem ölçeğe
sabit getirili (ÖSG) ve ölçeğe değişen getirili (ÖDG) veri
zarflama yöntemlerinin her ikisinin birden aynı veriler için
kullanılması ile yapılabilir. Bir işletme için ölçeğe göre
sabit getiri ve ölçeğe göre değişen getiri ile hesaplanan
teknik etkinlik değerleri (TEODG) arasında fark var ise, bu
durum, o işletmenin ölçek etkinsizliğine (ÖE) sahip
olduğunu gösterir. Böylece ölçek etkinsizliği, ÖDG'nin
teknik etkinlik değerleri ile ÖSG'nin teknik etkinlik değerleri
arasındaki farklılıktan yararlanılarak aşağıdaki eşitlikle açıklanabilir.
TE.sg = TE.dg x Ö E
Teknik etkinlik = Saf teknik etkinlik x Ölçek etkinliği
Bu durum Şekil 1'de gösterilmektedir. Bu şekilde bir
girdi ve bir çıktıya ait örnekle ölçeğe sabit getiri ve ölçeğe
değişen getirili veri zarflama eğrileri çizilmiştir. ÖDG
koşullarında P noktasının teknik etkinsizliği sadece PPv
arasındaki mesafe kadarken ÖSG koşullarında P noktasının
teknik etkinsizliği PPc arasındaki mesafedir. Bu PcPv
noktaları arasındaki fark ölçek etkinsizliğinin ölçüsüdür. Diğer
yandan bütün bunların, değerleri 0 ile 1 arasında yer alan
oran etkinliği ile ölçülebileceği söylenebilir. TEİ,osc = AP./ AP
TE1,0DG= AP, / AP
ÖE1 = AP./ AP,
Bütün ölçüm değerleri 0 ilel arasındadır,
TEı,ösg = TE.dg x OE çünkü
AP. / AP = (AP„ / AP) X (AP. / AP„)
Ölçeğe sabit getiri varsayımı ile teknik etkinlik ölçümü;
saf teknik etkinlik ve ölçek etkinliği olarak iki alt unsura
ayrılabilir.
Araştırmada hesaplanan, teknik ve ölçek etkinlikleri
"GAMS” bilgisayar programı kullanılarak hesaplanmıştır.
Hesaplanan etkinliklerin, çeşitli özelliklere göre
ortalamalarının karşılaştırılmalarında etkinlikler normal
dağılım göstermediği için parametrik olmayan Kruscal Wallis
testi kullanılmıştır.
Bu test grupların ortanca değerlerini karşılaştırılan bir
testtir. Yani 'grup ortanca değerleri arasında fark yoktur'
hipotezini test eder. Bu hipotezin red edildiği durumlarda,
Şekil 1. Veri zarflama yöntemi ile ölçek ekonomilerinin gösterimi
hangi grup ortanca değerleri arasındaki farkların tesadüften
ileri gelmediği ise yine parametrik olmayan (yani ortancaların
karşılaştırıldığı) yöntemlerden Dunn testi ile belirlenmiştir
(Daniel 1978).
Bulgular ve Tartışma
Aydın ili Söke ilçesinde pamuk tarımı yapan 165
tarım işletmesinden anket yoluyla elde edilen veriler, bütün
girdileri bir arada değerlendiren veri zarflama yöntemi
kullanılarak işletmelerin teknik etkinlikleri hesaplanmıştır.
Etkinlikler hesaplanırken kullanılan girdiler; arazi
(miktar). tohum (miktar). gübre (değer). mücadele ilacı
(değer). işgücü saati (miktar). makine saati (miktar) olarak
belirlenmiştir. Çıktı olarak ise pamuk üretim miktarı
alınmıştır. iktisat teorisinde girdiler ve çıktı arasında
kurulan teknolojik ilişkide değişken►er fiziksel olarak ifade
edildiği halde gübre ve ilaç girdileri değer olarak
alınabilmektedir (Çakmak ve Zaim 1991). Bu çal ışmada
da. incelenen işletmelerde birden çok çeşitte gübre ve ilaç
kullanıldığı için bu yol uygulanmıştır. incelenen
işletmelerin %90'ı bu girdileri aynı yerden satın aldıkları
için hesaplamada aynı fiyatlar kullanılmıştır. Bu durum
kurulan modelin kuramsal yapısını etkilememektedir. Söz
konusu girdilerin değer olarak alınmasının nedeni.
kullanılan gübrenin çeşitleri itibariyle içerdikleri saf
maddelerin farklı olması ve mücadele ilaçlarının ise
herbisit. insektisit ve fungusit şeklinde sınıflandırılması nedeniyle ortak bir paydalarının bulunmayışıdır.
Araştırmada, tüm işletmelerin teknik etkinlikleri, saf
teknik etkinlikleri ve ölçek etkinlikleri hesaplanmıştır. Daha
önce belirtildiği gibi, teknik olarak etkin olmayan bir
işletmenin etkinsizliği, ya uygun ölçekte üretim
yapmamasından ya da yönetimsel yetersizliklerden doğan
üretim kaybından kaynaklanmaktadır.
Bir işletmenin teknik açıdan etkin olup olmadığı
incelenirken bunu kendi içinde saf teknik etkinlik ve ölçek
etkinliği olarak iki bölüme ayırarak incelemek mümkün
olabilmektedir. Saf teknik etkinliğin hesaplanması ile,
işletmenin yönetim açısından yani işletmecilik açısından iyi işletilip işletilmediğinin ortaya konulması mümkün olurken,
ölçek etkinliği işletmenin ekonomik olarak uygun bir
ölçekte olup olmadığının ortaya konulmasıyla ilgilidir..
Araştırma yöresinde incelenen 165 işletmeden,
teknik olarak etkin olanların sayısı 20 dir. Teknik olarak
etkin olan bu işletmelerin 15 adedi 1-50 dekar arazi
büyüklüğüne sahip olan işletmelerdir. Bu da bize küçük
işletmelerin daha etkin çalıştıklarını göstermektedir. Analiz
yapılan işletmelerden 7 adedi saf teknik etkin işletmedir.
Bu işletmelerin teknik olarak etkin olmayışları. uygun
ölçekte çalışmamalarından kaynaklanmaktadır. Yine 6
adet işletme uygun ölçekte üretim yapmakta (ölçek etkin)
fakat işletmecilik uygulamalarından kaynaklanan bir
etkinsizlik yani yönetimsel yetersizlikler nedeniyle teknik
olarak etkin çalışamamaktadırlar.
Tüm işletmelerin etkinlik ortalamaları incelendiğinde,
165 işletmenin teknik etkinlik ortalaması %83.90 olarak
hesaplanmıştır. Ancak en iyi ölçekte üretim yapmamaktan
doğan etkinsizlik bir kenara bırakıldığında saf teknik
etkinlik %86.41'e yükselmektedir. Tüm işletmelerde
ortalama olarak ölçek etkinliği %97.19 olarak
hesaplanmıştır. Uygun ölçekte üretim yapılmaması
nedeniyle bu işletmelerin etkin ölçekte çalışan işletmelerin
ortalamalarına nazaran girdileri %2.81 oranında fazla
kullandıkları ifade edilebilir. Bu da anket yapılan
işletmelerin uygun ölçeğe yakın çalıştıklarını göstermektedir.
işletmelerin en başarılı %25'inin ortalama teknik
etkinliği %97.31 olarak hesaplanmış, en iyi ölçekte üretim
yapmamaktan doğan etkinsizlik bir kenara bırakıldığında
saf teknik etkinlik %98.25'e yükselmiştir. Ölçek etkinliği
ise, %99.04' dür. Yani uygun ölçekte üretim yapılmaması
nedeniyle, incelenen işletmeler aynı girdiler ile etkin olan
işletmelerin %99.04'ü kadar üretim sağlayabilmektedirler.
Söke ilçesinde incelenen pamuk işletmelerinde
hesaplanan etkinliklerin gösterdikleri dağılımların şekilleri
bilinmediğinden parametrik istatistik analiz tekniklerinden
yararlanılamamıştır. Bunun yerine parametrik olmayan
istatistik analiz tekniği olan Kruskal-Wallis Testi
kullanılmıştır. Kruskal-Wal►is test istatistiği ortanca
değerler ile yapılan bir yöntemdir.
Arazi büyüklük grupları itibariyle veri zarflama yöntemi ile etkinlikler: Arazi büyüklük grupları itibariyle
hesaplanan etkinlik ortalamaları ve standart hataları
bulunmuş ayrıca ortalamalara ilişkin istatistik test
yapılarak Çizelge 1'de verilmiştir. Çizelgeden de
izlenebileceği gibi en yüksek ortalama teknik etkinlik. 1-50
dekar işletme büyüklük grubunda bulunmuş. bunu 51-100
dekar işletme büyüklüğüne sahip işletmeler izlemiş ve en
düşük teknik etkinlik ise büyük işletmelerde bulunmuştur.
Saf teknik etkinlik değerleri açısından yine küçük
işletmelerin ortalaması en yüksek (%88.00) iken bunu
büyük işletmeler ortalaması izlemektedir. 51-100 dekar
işletme büyüklüğüne sahip işletmelerin ölçek etkinliği
%98.87 ile en yüksek bulunmuş. bunu %97.56 ile küçük
işletmeler izlemektedir. Ölçek etkinsizliği 101- + dekar
işletme büyüklük grubunda en yüksek bulunmuştur.
Uygulanan Dunn test istatistiğinde teknik etkinliklerde
1-50 dekar işletme büyüklüğü ile 51-100 ve 101- + dekar
arazi büyüklük grupları aralarında fark vardır. Yani
istatistik olarak ortanca değerler arasındaki fark
önemlidir(p<0.05). Saf teknik etkinliktel-50 dekar ile 51-
100 dekar işletme büyüklük grupları arasındaki fark
Çizelge 1. Arazi büyüklük grupları itibariyle etkinliklerin tanımlayıcı
istatistikleri
1-50 dekar 51-100 dekar 101- + dekar Etkinlikler (n=85) (n= 40) (n= 40) ". + S.7 JC -I- S . - k- -± S Teknik etkinlik 85.88a 1.23 82.34b 1.48 81.27b 1.83 Saf teknik etkinlik 88.00a 1.18 83.35b 1.59 86.06" 2.04 Ölçek etkinliği 97.56b 0.44 98.87a 0.29 94.72b 0.79 a, b: Aynı satırda farklı harflerle gösterilen ortanca değerler
AKTÜRK, D. ve T. KIRAL, "Veri zarflama yöntemi ile tarım işletmelerinde pamuk üretim faaliyetlerinin etkinliğinin ölçülmesi" 201
önemli (p<0.05) bulunmuştur. Ölçek etkinliğinde ise 1-50
dekar ile 101- + dekar işletme büyüklük grubu arasındaki
fark ve 51-100 ile 101- + dekar işletme büyüklük grubu
arasındaki fark önemli (p<0.05) bulunmuştur.
Çizelgeden de görüldüğü üzere ölçek etkinliği hariç
diğer etkinliklerde küçük işletmelerin etkinliği daha
yüksektir. Yapılan testlerde de küçük işletmelerin diğer
işletmelerden istatistik olarak farklı olduğu bulunmuştur. İşletmecilerin eğitim düzeylerinin veri zarflama yöntemi ile etkinlikleri: Hesaplanan etkinlikler işletme
sahiplerinin eğitim düzeylerine göre; ilköğretim.
ortaöğretim (ortaokul-lise) ve yükseköğretim olarak
gruplandırılmış ve ortalamaları ile standart hataları Çizelge
2'de verilmiştir. Anket yapılan tarihte eğitim seviyelerinin
gruplandırılması yukarıda belirtildiği şekildedir. Çizelgeden
de izlenebileceği gibi, yüksek öğretim mezunu olan işletme
sahiplerinin teknik ve saf teknik etkinlikleri daha yüksektir.
Ortaöğretim mezunu olanlarda da ölçek etkinliği daha
yüksek bulunmuştur. Fakat yapılan test sonucunda eğitim
seviyeleri arasında istatistik olarak bir fark bulunamamıştır.
Yani işletme sahiplerinin eğitim seviyeleri onların
etkinliklerini etkilememektedir. Etkinlik açısından ilkokul
mezunu ile yüksekokul mezunu arasında bir fark
çıkmamıştır.
İşletmecilerin oturdukları yerlere göre veri zarflama yöntemi ile etkinlikleri: Yerleşim yerlerine göre,
köyde ve ilçe merkezinde yaşayan işletme sahiplerinin
etkinliklerinin tanımlayıcı istatistikleri ve testleri Çizelge
3'de verilmiştir. Çizelge den de izlenebileceği gibi ilçe
merkezinde oturan işletme sahiplerinin teknik ve saf teknik
etkinlikleri köyde oturanlara oranla daha yüksektir. Köyde yaşayan işletme sahiplerinin ilçede yaşayanlara oranla
daha uygun ölçekte üretim yaptıkları görülmektedir.
Yapılan testler sonucunda ilçede veya köyde oturma
arasında teknik ve ölçek etkinlikleri açısından. istatistiki
olarak fark yoktur. Köyde ve ilçe merkezinde oturmanın
saf teknik etkinliğe etkisi vardır. Yani istatistik olarak iki
grup arasında fark vardır.
Çizelge 2. İşletmecilerin eğitim düzeylerine göre etkinliklerin tanımlayıcı istatistikleri
İlköğretim Ortaöğretim Yükseköğretim Etkinlikler (n=75) (n= 74) (n= 16) .-k- -± S ..- .V ±-
s.
)7±s.
Teknik etkinlik 84.40a 1.34 83.25a 1.25 84.54a 2.76 Saf teknik etkinlik 86.49a 1.31 85.68a 1.29 89.39a 3.10 Ölçek etkinliği 97.62a 0.50 97.27a 0.44 94.82a 1.20 a: Aynı satırda aynı harflerle gösterilen ortanca değerlerarasındaki fark istatistik olarak önemli değildir (p<0.05)
Çizelge 3. İşletmecilerin oturdukları yerlere göre etkinliklerin tanımlayıcı istatistikleri
Köyde yaşayanlar Ilçede yaşayanlar
Etkinlikler (n=98) (n= 67) ..±.S..k- .V±-S: Teknik etkinlik 82.50a 1.20 85.96a 1.17 Saf teknik etkinlik 84.33a 1.19 89.45D 1.21 Ölçek etkinliği 97.83a 0.33 96.26a 0.63 a, b: Aynı satırda farklı harfler e gösterilen ortanca değerler
arasındaki fark istatistik olarak önemlidir (p<0.05).
Sonuç ve Öneriler
Bu araştırmanın amacı, pamuk tarım] yapan
işletmelerde pamuk üretim faaliyetinin etkinliğini ölçmektir.
Bu bağlamda, Söke ilçesinde pamuk üretimi yapan 165
işletme ile anket yapılmış ve veri zarflama yöntemi ile tüm
işletmelerin teknik etkinlikleri, saf teknik etkinlikleri ve
ölçek etkinlikleri hesaplanmıştır. Elde edilen araştırma
sonuçları aşağıda verilmiştir.
Araştırma yöresinde incelenen 165 işletmeden,
teknik olarak etkin olanların sayısı 20 adettir. Bu
işletmelerin etkinlik değerleri %100 bulunmuştur. Aynı
zamanda bu işletmeler saf teknik ve ölçek olarak da etkin
bulunmuşlardır. Teknik olarak etkin olan bu işletmelerin
15 adedi 1-50 dekar arazi büyüklüğüne sahip olan
işletmelerdir. Bu da bize küçük işletmelerin daha etkin
çalıştıklarını göstermektedir. Analiz yapılan işletmelerden
7 adedi saf teknik etkin işletmedir. Bu işletmelerin teknik
etkinsizliği uygun ölçekte çalışmamalarından
kaynaklanmaktadır. Yine 6 adet işletme uygun ölçekte
üretim yapmakta (ölçek etkin) fakat işletmecilik
uygulamalarından kaynaklanan bir etkinsizlik yani
yönetimsel yetersizlikler nedeniyle teknik olarak etkin
çalışmamaktadırlar.
Arazi büyüklük grupları itibariyle hesaplanan etkinlik
ortalamaları ve standart hataları bulunmuş ayrıca
ortalamalara ilişkin istatistik test yapılmış, teknik etkinlik ve saf teknik etkinlikte en yüksek ortalama 1-50 dekar arazi
büyüklük grubunda, ölçek etkinliğinde ise 51-100 dekar
arazi büyüklük grubunda bulunmuştur.
Uygulanan Dunn testi istatistiğinde teknik etkinliklerde
1-50 dekar büyüklük grubu ile 51-100 ve 101- + dekar arazi büyüklük grupları arasında fark vardır. Yani istatistik
olarak ortanca değerler arasındaki fark önemlidir(p<0.05).
Saf teknik etkinlikte 1-50 dekar ile 51-100 dekar işletme
büyüklük grupları arasındaki fark önemli (p<0.05)
bulunmuştur. Ölçek etkinliğinde ise 1-50 dekar ile 101- +
dekar işletme büyüklük grubu arasındaki fark ve 51-100 ile
101- + dekar işletme büyüklük grubu arasındaki fark
Ölçek etkinliği hariç diğer etkinliklerde küçük
işletmelerin etkinliği daha yüksektir. Yapılan testlerde de
küçük işletmelerin diğer işletmelerden istatistik olarak farklı olduğu bulunmuştur.
Hesaplanan etkinlikler işletme sahiplerinin eğitim
düzeylerine göre; yüksek öğretim mezunu olan işletme
sahiplerinin teknik ve saf teknik etkinlikleri daha yüksek
bulunmuştur. Ortaöğretim mezunu olanlarda ise ölçek
etkinliği daha yüksek hesaplanmıştır. Fakat yapılan test
sonucunda eğitim seviyeleri arasında istatistik olarak
önemli bir fark bulunamamıştır. Yani işletme sahiplerinin
eğitim seviyeleri onların etkinliklerini etkilememektedir.
Yerleşim yerlerine göre de, işletme sahiplerinin
etkinlikleri hesaplanmıştır. Diğer yöntemlerde olduğu' gibi,
ilçe merkezinde oturan işletme sahiplerinin teknik ve saf
teknik etkinlikleri köyde oturanlara oranla daha yüksektir.
Ancak köyde yaşayan işletme sahiplerinin ilçede
yaşayanlara oranla daha uygun ölçekte üretim yaptıkları
görülmektedir. Yapılan testler sonucunda ilçede veya
köyde oturma arasında teknik ve ölçek etkinlikleri
açısından istatistiki olarak fark yoktur. Köyde ve ilçe
merkezinde oturmanın saf teknik etkinliğe etkisi vardır.
Yani istatistik olarak iki grup arasında fark vardır.
Yapılan etkinlik hesaplarnalarında genellikle küçük
işletmelerin daha etkin çıktığı görülmektedir. Halbuki, bu
gibi durumlarda büyük işletmelerin daha etkin çıkmaları
beklenir. Bununla beraber makine kullanımında durum
farklıdır. Büyük işletmeler makineyi daha etkin bir biçimde
kullanmaktadırlar. Bunun da , küçük işletmelerin arazi
büyüklüğüne uygun beygir gücündeki traktörü
kullanmamalarından kaynaklandığı ifade edilebilir.
Gerek incelenen işletmelerin daha verimli.
çalışabilmeleri ve üretim kaynaklarını en iyi şekilde kullanarak gelir seviyelerini yükseltmeleri ve gerekse bu
tür araştırmaların yürütülmesinde aşağıda belirtilen
hususların göz önünde bulundurulması önerilebilir.
Bu çalışmada örnek seçimi yapılırken tabakalı tesadüfı
örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Aslında işletmelerin
birbirleri ile mukayese edildiği çalışmalarda tabakalardan
eşit sayıda örneğin seçilebildiği gayeli örnekleme
yöntemlerinin de uygun olabileceğini burada belirtmekte
yarar bulunmaktadır.
Bu araştırmada anket yapılacak işletmelerin seçilmesi
aşamasında homojenliğin sağlanması açısından oldukça sınırlı bir yörenin pamuk işletmeleri ele alınmıştır. Ayrıca
elde edilen veriler de homojenleştirilerek etkinlikler
hesaplanmıştır. Bu tür çalışmalarda pür etkinlik ilişkileri
incelenmek isteniyorsa o takdirde homojenleştirme
konularına dikkat edilmeli ve bunu sağlayacak örnekleme
yöntemleri kullanılmalıdır. Bu çalışmada, genel anlamda
bir etkinlik ölçümünün yapılması amaçlandığından kısmen
veri kayıpları da göze alınarak bazı girdi toplulaştırmaları yapılmıştır.
Kuşkusuz etkinlik hesaplarında girdi-çıktı arasındaki
ilişkileri inceleyerek teknik etkinliklerin ortaya konulması
büyük önem taşımakla birlikte, uygulamada bazı girdilerin
homojenize edilememesi ile ortaya çıkan sorunları da
bulunmaktadır. Ayrıca fiyatların da dikkate alınarak etkinlik hesaplarının yapılması halinde fiyatlarla ilgili olarak ortaya
çıkacak bazı sorunları da bunlara eklemek gerekecektir.
Örneğin, tek bir çiftçi ele alındığında bile, bu çiftçinin fiilen
ödediği fıyatlarda farklı durumlar ortaya çıkabilmektedir.
Çünkü, kimi çiftçi peşin, kimisi vadeli işlem yapmakta,
ayrıca vade şartları bile değişebilmektedir. Ayrıca girdileri
satın aldıkları kurumlar farklılık gösterebilmektedir
(kooperatif, birlik, şahıs,devlet). Dolayısıyla çok farklı fiyat
alternatifi ile karşılaşılabilecegi için fiyat etkinliğini
hesaplamada da bir takım zorluklar ortaya çıkmaktadır.
Bu çalışmada, üretimde kullanılan kaynakların etkin bir
biçimde kullanılmadığı tespit edilmiştir. İşgücünün
gereğinden fazla kullanılması, işletme büyüklüğüne uygun
alet ve makinenin kullanılmaması, örneğin yüksek beygir
gücüne sahip traktörlerin küçük arazilerde kullanılması ile
işletmelerin etkinlikleri büyük ölçüde olumsuz etkilenmektedir.
Tarım sektörünün ülkemizin kalkınmasındaki katkı
payını artırabilmek, sınırlı üretim kaynaklarının en etkin bir
biçimde kullanılarak katma değerin maksimize edilmesi ile
ilgilidir. Bu bakımdan bu konuda yapılacak çalışmaların
önemi oldukça büyüktür. Ayrıca yapılan çalışmaların
sonuçlarının çiftçiye tarımsal yayım teknikleriyle
aktarılarak uygulamaya konulması ülke ekonomimiz
açısından önem taşımaktadır.
Kaynaklar
Banker, R., A. Charnes and W. W. Cooper, 1984. Some models for estimating technical and scale inefficiencies in data envelopment analysis. Management Science, 30 (9) 1078- 1092.
Charnes, A., W. W. Cooper and E. Rhodes, 1978. Efficency of decision making units. European Journal of Operational Research, 2, 429-444.
Çakmak, E. H. ve O. Zaim, 1991. Kamu ve özel teşebbüslerde etkinlik karşılaştırılması: Veri zarflama yöntemi Ile çimento sanayii üzerine bir uygulama, ODTÜ Gelişme Dergisi, 18 (4) 441-451.
Çakmak, E. H. ve O. Zaim. 1992. Türkiye'de tarım kesiminde etkinlik, ODTÜ Gelişme Dergisi, 19 (3) 305-316.
Daniel, W. W. 1978. Applied non Parametric Statistic, Houyhton Mifflin Company, Boston.
Farrell, M. J. 1957. The measurement of productive efficiency. Journal of the Royal Statistical Society, Series A, Part III., 253-290.
AKTÜRK, D. ve T. KIRAL, "Veri zarflama yöntemi ile tarım işletmelerinde pamuk üretim faaliyetlerinin etkinliğinin ölçülmesi" 203
Günden, C., B. Miran ve M. A. Sarı, 1998. Türk tarımında verimlilik ve etkinliğin gelişimi: bir veri zarflama yöntemi uygulaması. Türkiye 3. Tarım Ekonomisi Kongresi, 7-9 Ekim 1998, Ankara.
Kasnakoğlu, H. 1975. Measurement of Production Efficiency in Agriculture. A Case Study of the Hazelnut Production in Turkey 1970. Unpublished Ph.D. Thesis Submitted to the University of Wisconsin, Department of Economics. Kasnakoğlu, H. 1976. Measurement of production efficiency.
ODTÜ Gelişme Dergisi, Spring, 81-103.
Kasnakoğlu, H. 1980. Etkinlik ölçümü. Verimlilik Dergisi, Milli Prodüktivite Merkezi Özel Sayı, 137-158.
Tatlıdil, F. F., D. Aktürk ve H. Kasnakoğlu, 1994. Etkinlik ölçüm yöntemleri, Türkiye 1. Tarım Ekonomisi Kongresi, 2. Cilt, 160-174.
Yamane, T. 1967. Elementary Sampling Theory, Prentice-Hall. Inc. Englewood Cliffs, Newjersey.
