211
Yard. Doç. Dr. Ali BORAN
Anamur (Mamuriye) Kalesi,
Kale Kitabesi ve İç Kale Camii
ANAMUR (MAMURIYB K A L E S I . K A L E KITARF.Sj V E j ç KAI F C A M I I
^ i^.j^ i ^ . j i ^ , ^ u , , ^ i , ^ ^5 •< ^ 1 <-^' <^-i '/^ — İ J ' i ' U f i ^ j . . . ' ^ j^^'J^j (,
okunuşu:
1- Hüve müyessiru'l-âmâl
2- Kad enşee ve benâ fehamide ila'İlâhi ve senâ
3- el-Melikü'l-a'zam ve'l-mevlâ'l-mu'azzam zıllu'llâhi
4- fi'l-'Âlem müfeyyizu'l-hayri ve'l-cûdi el-mansûru bi-nasri'l-Melil<i'l-Vedûd tâcü'd-devleti ve'd-dîn es-sultân İbrâliim bin Muhammed bin 'Alâüddin bin Karaman.
5- Holleda'llâhu sulfânehû ve evdaha 'ale'l-âlemîne bürhânehû el-Beldete'l-ma'mûrate ve'l-kal'ate'n-nâciyete'l-mansûrate hısnen li'l-guzâti ve meskenen fi'l-'urâti
el-mücâ-6- hidîne fî sebîli'llâhi hakka cihâdihî ve etemmehâ bi-'avni'llâhi'l-Meliki'l-'Azîm şâkiran li-en'umihî ictebâhü ve hedâhü ilâ sırâtin müs-takîm kütibe't-târîhu fî şehri şevvâli'l-mübârek min şuhûri seneti hamsîne ve semânimâyeh.
Tercümesi:
O (Allah), arzu ve hedefe ulaşmayı kolay-loşhrandır. Bütün övgüler Allah'a aittir ki, büyük hükümdar ve yüce efendi, yeryüzünde Allah'ın gölgesi (halifesi), hayır ve iyilikleri yayan. Melik ve Vedûd olan Allah'ın yardımıyla zafer kazanan, dinin ve devletin tâcı. Karaman oğlu Aİaeddin oğlu Mehmed oğlu Sultan ibrahim -Allah onun hükümdarlığını devamlı kılsın ve onun önderliğini âlemlere göstersin. Allah yolunda gerçekten cihad eden gazilere bir kale ve kimse sizlere bir sığınak olarak, zaferle kazanılmış yük sek kaleyi ve imar edilmiş beldeyi bina ve inşa edip Allah'a hamdetti. Azîm ve Melik olan Allah'ın yardımıyla bu eseri tamamladı. "(O), Rabbinin nimetlerine şükrederdi. Rabbi de onu seçti ve doğru yola eriştirdi (Kur'an-ı Kerim, NahI Sûresi, 1 6 / 1 2 1 ) . " Tarih olarak, 850 yılının oylarından mübarek şevval ayı yazıldı.
III. iç KALE CAMİNİN İNCELENMESİ
İç Kale Camii, Selçuklu Sultanı Aİaeddin Keykubat tarafından yaptırılmıştır". Zamanlayıkılan yapı Karamanoğulları tarafından kale ile beraber tamir edilmiştir. Yapı H. 973/1565 M. tarihinde Osmanlılar tarafından yeniden inşa edilmiştir'^ Cami günümüze gelene kadar 1795, 1968, 1970-1973 yıllarında onarılmış olup günümüzde ibadete açıktır (Res. 10).
Günümüzde camiye ait herhangi bir kitabe yoktur. Y. Önge'nin araştırmaları (1967) sırasında 1795 tarihli tamir kitabesinin olduğu belirtilmektedir^^
Anamur iç Kale Camii, kare plânlı bir harim, üç bölümlü son cemaat yeri, kuzeybatıda minare ve şadıp/andan oluşur. Dıştan 12.15x16.40 m. ölçüleri ile dikdörtgen şeklindeki yapının son cemaat yerinin önünde bir şadırvan mevcuttur (Çiz. 2, Res. 11-12).
' M . E r d o ğ a n , " B u r a d a Islamî d e v r e ait o l m a k üzere Çarşı C a m i i ve A k m e s c i t ile M a m u r i y e Kalesi d a h i l i n d e b i r Selçuklu eseri o l a r a k A l a a d d i n C a m i i v a r d ı r . " şeklinde belirt m e k t e d i r . Bkz. E r d o ğ a n , o . g . m . , s. 1 5 2 .
• " K o n y a Kadısına h ü k ü m ki: H a l ı y a M a ' m u r i y e Kalesinde b i n a o l u n a n c a m i i şerif maslahatı için b i r e r nefer h a d d a d ve b i r nefer camcı lazım ve m ü h i m o l d u ğ u i'lânı o l u n d u , i m d i b ü y ü r d ü m ki h ü k m - i şerifim v a r d ı k l a z i k r o l u n a n d e m ı r c ü v e b i r nefer c a m c ı y ı b u m a s l a h a t a m ü n a s i p o l a n l a r d a n t e d a r i k e y l e y ü p â l â t ve e s b a b l a r ı y l a M a m u r i y e Kalesine g ö n d e r i p b i n a e m i n i n e teslim ettiresin ki v a r u p o n d a â d e t ü z r e işleyip l a z ı m o l a n ücretlerin hare a k ç a s ı n d a n e m i n i n d e n talep e d i p a l a l a r . 10 M u h a r r e m 9 7 3 " .
" M a ' m û r i y e kalesi binası ü z e r i n e tayin o l u n a n B a b a S a n c a ğ ı b e y i H ü s e y i n d e r g a h - ı m u a l l a m a a r z g ö n d e r ü p Kale-i M o ' m û r ı y e ' d e b i n a o l u n a n c a m i i şerif minaresiyle k u b b e ç ı k u p i t m a m ı k a r i b olmuş iken ve h a m a m d a n cemie gelicek s u y u n u n d a h i b a z ı keresteleri t e d a r i k o l u n u p m ü b a ş e r e t ü z e r e iken m a h a l l - i m e z b u r sevâhil ve berriyelik y e r d e o l m a ğ ı n ol c â m i b l e r z i y a d e kaht o l u p v a k i ' o l a n h u d d a m o z a h i r e e m r i n d e külli z a r u r e t çekilüp her veçhile iş işlenmeğe ç a r e o l m a d u g u ecilden z a m a n i y l e y a p ı l ı p i t m a m bulması evla g ö r ü l m e ğ i n tehire k o n u l u p v â k i ' l hal vukuu ü z r e a r z o l u n d u d e y ü b i l d i r m i ş s i n , imdi m e z b u r câmı-i şerif ve k u b b e ve g a y r i mesarifl için h i z a n e - i m i r e m d e n filari ihraç o l u n u p ,
sen ki e m i n s i n , sana teslim o l u n u p g ö n d e n l d i . B ü y ü r d ü m ki
h ü k m - i ş e r i f i m v a r d u k t a z i k r o l u n a n c a m ı - i ş e r i f i n ve k u b b e n i n g a y r i l a z ı m o l a n y e r l e r i n y a p t ı r u p t a ' m i r itlırüp ve v a k i o l a n ihracatı defter ittirüp t a m a m o l d u k t a n sonra defteri m ü h ü r l e y ü p k a p u m a g ö n d e r e s i n . A m m o h o r ç hususunda g e r e ğ i g i b i i h t i m a m i d ü p harcı g a y r e t ve israf o l u n m o k t a n h a z e r i d e s u n " 10 M u h a r r e m 9 7 3 . C a m i n i n y e n i d e n inşaası ve g i d e r l e r i k o n u s u n d o ayrıntılı b i l g i vermektedir. Bkz. E r d o ğ a n , o.g.m., s. 1 6 6 . - Y . Ö n g e : "Bu c a m i n i n 1 7 9 5 M . y ı l ı n d a tekrar t a m i r e d i l d i ğ i n i g ö s t e r e n , loşa o y m a bir i b a r e , h a l e n c a m ı n ı n c ü m l e kapısının sağ t a r a f ı n d a k i bir taş ü z e r i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . " cümlesiyle k i t a b e n i n o l d u ğ u n u belirtmektedir. Bkz. O n g e , a.g.m., s. 3, d n . I.
A N A M U R i M M U R İ m ^
K
İ. KALENİN İNCELENMESİ
ale, bugünkü Ananrıur'un 6 km. güney batısında Eski Anamur (Anamorium) hara belerinin içinde, Anamur Burnu'nun doğu tarafında bulunmaktadır.Anamur (Mamuriye) Kalesi, Anamur Burnu'nun kıyısında düz arazi üzerinde, deniz sahilinde kurulan bu kale Toroslar'ın eteğinde, Akdeniz'e açılan önemli limanlardan birini kont
rol etmektedir (Res. 1).
Helenistik dönemde önem kazanan kentin dış kalesinin de aynı zamanda yapıldığı tahmin edilmektedir. Yapılan kazılar sonunda zikzak şeklindeki dış kale surları ortaya çıkarılmıştır. M.Ö. Vlli. yüzyılda Asurluların ve Perslerin M.Ö. 333'te Büyük İskender'in, M . Ö . 322'de Selevkoslarm, M.Ö. I. yüzyıldan sonra da Romo'nın egemenliğine girmiştir. İç kale, lil. yüzyılda Roma döneminde yapılmış, 395'te Bizans Imparatorluğu'nun, VIII. yüzyıldan sonra da Müslüman Araplar ile Bizanslılar arasında el değiştirmiştir'.
Alâeddin Keykubod'ın Ermeni ve Haçlılara karşı başlattığı fetihler (1225) sırasında Mübârizüddin Er-Tokuş tarafından Anamur Kalesi Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. Alâeddin Keykubad döneminde iç kale onartılmış^ 1230'den sonra da Karamon-oğullannın hakimiyetine girmiştir. Kalenin kitabe sine göre Karamanoğlu Sultan İbrahim tarafından 850 H./1450 M. yılında iç kale büyük bir tamir görmüştür. Bu tarihten sonra kaleye, mamur edilen manasında "Mamure Kalesi" denmiştir.
Anamur İç Kalesi, bazı kaynaklara göre XV. yüzyılın ortalarında", E. Çelebi'ye göre de II. Selim zamanında. Lala Mustafa Paşa tarafından Osmanlı topraklarına katıldığı belirtilmektedir.
Osmanlı Dönemi'nde XVI. ve XVIII. yüzyıllar da kale iki kez tamir edilmiş. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından da 1966-1967 ve
1970-1973 yıllarında restorasyonu yapılmıştır-.
İç kale, Eski Anamur şehrinin içinde ve denizin kenarında, dış kale ise şehrin bulunduğu kısmın etrafındadıH'. Dış kalenin surlarından günümüze hiçbir şey kalmamasına karşılık iç kale sağlamdır. Alanya Kalesi ile benzerlik gösteren iç kale tamamıyla Türk devri özelliğini yansıtmak tadır (Res. 2)
Pırı Reis, Kıtab-ı Bahriye, istanbul 1 9 3 5 , s. 7 5 8 - 7 5 9 ,
Kıtâb-I Bahnyye. Denizcilik Kitabı, Kıtâb-IKıtâb-I, ( h z l , Y . S e n e m o ğ l u ) , İstanbul
s. 2 6 8 - 2 6 9 ; E. R o s e n b a u m - G . H u b e r - S, A . O n u r s a n , S u r v e y o f C o o s f a l Cifıes İn Western Cilıcia, A n k a r a 1 9 6 7 , s. 7 - 1 5 ; F. B e a u f o r t , Kararr^ania, L o n d o n 1 9 1 7 , s. 1 9 5 ; H . E d h e m . " K a r a m o n o ğ u l l a n H a k k ı n d a V e s â l k - i M a h k û k e " , Tarih-ı Osmani Encümeni Mecmuası C ü z ' ü : 1 1 (istanbul 1 3 2 9 ) , s. 6 1 9 - 7 1 2 ; İ . H . U z u n ç a r ş ı l , . " K o r a m a n o ğ u l l a n D e v r i V e s i k a l a r ı n d a n i b r a h i m B e y ' i n K a r a m a n imareti V e s i k a s ı " , Bellefen 1/1 ( 1 9 3 7 ) , s. 5 6 - 1 4 4 , Anadolu
Beylikleri ve Akkoyvnlu, Karakoyunlu Devletleri. A n k a r a
1 9 8 8 , s. 3 0 - 3 1 - 3 6 ; Ş i k a r i , Karaman Oğullan Tarihi, K o n y a 1 9 4 6 , s. 2 9 , 5 3 , 6 5 , 1 8 1 , 1 9 2 ; G . T a t a g s a l g ı r , Karaman f l ö r e n d e ) . T a r i f i İncelemeler, K o n y a 1 9 4 4 . s. 2 6 ; E. R o s e m b a u n A l f o r d i , Anamur Nekropolü, A n k a r a 1 9 7 1 , s. 2 0 ; A n o n i m " A n a m u r " m a d . . Yurt Ansiklopedisi II. istanbul 1 9 8 2 . s. 3 7 4 2 : H . H e l l e n k e m p e r - F . H i l d . N e u e Forschungen in Kilikien W i e n 1 9 8 6 , s. 5 1 , J. Russell, " A n e m u r i u m " V,
Kazı Sonuçları Toplantısı, istanbul 1 9 8 3 , s, 2 3 1 - 2 3 2 ,
" C o n s e r v a t i o n a n d E x c a v a t i o n A t A n e m u r i u m (Eski A n a m u r ) , 1 9 8 7 " , X, Kazı Sonuçları Toplantısı, 11, A n k a r a
1 9 8 8 , s, 2 6 1 ; E, A k u r g a l , Anadolu Uygarlıkları, İstanbul 1 9 9 0 , s, 5 4 9 ; A n o n i m " A n o m u r " m o d , , Ana Britannıca, II, istonbul 1 9 9 2 , s, 4 1 - 4 2 ; S a p o n c a l ı H , H ü s e y i n , K o r o m o n
Ahval-i Içtimaiyye Coğratıyye ve Tarifıiyyesı 1 3 3 8 R / 1 3 4 1
H, ( y a y . i. G ü l e r ) , istanbul 1 9 9 3 , s. 2 4 - 2 6 ; Y , Ö z t u n a , Devlerier ve Hanedanlar, T ü r k i y e ( 1 0 7 4 - 1 9 9 0 ) II, A n k a r a 1 9 9 6 , s, 5 9 - 9 6 ; i, H, K o n y a l ı , Â b i d e l e r i ve Kitabeleri ,1e
Konya Tarihi, A n k a r a 1 9 9 7 , s, 9 3 - 9 6 ; N , Ş , D o ğ a n , "İçel ili,
B o z y a z ı l l ç e s i ' n d e k i B i l i n m e y e n Bir H a m a m " , Vakıflar
Dergisi X X V I A n k a r a 1 9 9 7 , s, 2 6 7 - 2 7 3 ; B, M o d r a ,
" A n e m u r i u m " , Eczacıbası Sanat Ansiklopedisi, istanbul 1 9 9 7 , s. 9 1 7 - 9 1 8 ; Ibni B i b i , El Evaminj'l-Ala'iye
Fİİ-Umuri'l-Ala'iye (Selçuk N a m e ) I, ( h a z . M, Ö z t u r k ) , A n k a r a
1 9 9 6 , s, 1 6 , 3 5 4 ; Grav-ür/erfe Türkiye, İV, A n a d o l u 1 (hzl,
M , Sevim), A n k a r a 1 9 9 7 ; 0 3 8 n o l u g r a v ü r ,
" " A n t a l y a subaşısı M ü b o r i z z i d d i n Er-Tokuş d a sahilden hem Ermenilere karşı t a a r r u z a g ö r e v l e n d i r i l m i ş h e m de Kıbrıs H a ç l ı l a r ı n ı n k o r a y a ç ı k m a l a r ı n a ve Ermenilerle birleşmeler ine m a n i o l m a k v a z i f e s i verilmiştir. Filhakika Er-Tokuş A n t a l y a ' d a n sahil b o y u n c a i l e r l i y o r d u . Karşısına çıkan Frenkler, T ü r k l e r ' i n kılıcına d a y o n o m ı y o r , kole ve hısorlorı boşaltıp g e m i l e r i n e b i n i y o r , K ı o n s ' a d o n u y o r l a r d ı . A n t a l y a subaşısı b ö y l e c e ilerleyerek, M a n a v g a t , A n a m u r ve b a ş k a sahil k a l e l e r i m Rûm ve E r m e n i l e r d e n boşaltıp teslim a l d ı , " Bkz, ibni B i b i , Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi. ( F , N , Uzluk), A n k a r a 1 9 4 1 , s, 1 3 1 ; O , T u r o n , Se/cu*:/uior Zamanında
Türkiye Tarihi, İstanbul 1 9 8 4 , ş, 3 4 3 v a ,
- M , E r d o ğ a n , " O s m a n l ı Devletinde A n a d o l u C a m i l e r i n d e Restorasyon F a a l i y e t l e r i " , V a t / f l a ' - Dergisi VII, ( 1 9 6 8 ) s,
1 5 2 ; A n o n i m A n a B r i l o n m c a , s 4 2
' A n o n i m , A n o B r i t a n n ı c a , s 12.
' E. C e l e b i : 'Evvelce V e n e d i k keferesi c i m d e b ü y ü k şehir ve kole imıs.. t o r i h i n d e II Selim z o m a n ı n d a Lolo ^^uslofo Poşo f e t h i d i r . " Bkz E v l i y a C e l e b i , Seyahatname ( N ş r . M Zıllıoğlu), IX. İstanbul 1 9 8 5 , s. 124
'- Y. Ö n g e , ' A n a m u r M a m u r i y e Kalesi" O n o s y a . 3 / 3 , 36 ( 1 9 6 8 ) s 1 ' A n o m u r M o m u n y c K o l c s ı Y a n ı n d a k i
HamaroWokiEar Bülteni I ( 1 9 7 C ) . s 106 v d : E Dıcz • O
A s l o n a p a - M . N . Kornon, Kara.mon Devri Sonatı, İstanbul
1 9 5 0 , s. 3 2 : M N Ç ı p l a k içe! To'ıfıı A n k o ı a 1 9 6 8 ı 3 7 7
va : P Tuâlacı Osmanlı Seh:r!erı İstonbul 1 9 8 5 s 21 ^ M,. E r d o ğ a n " B u g ü n oskı A n a m u r ' d a antik d e v i r d e n k a l m a
d ü z e n s i z t a ş l a r d a n yapılmış ve lyı korunmuş surlar vardır K a l e n i n ikinci bir dış suru do d o ğ u bot, n t ı k o m c ' m d c n d e n i z e inmektedir " şckımdc kolcyı ( o n ı m l o m o k t o d u Bkz E r d o ğ a n a g m s 1 5 3
YARD. DOC. DR. ALİ BORAN
Dış kalede tiyatro, odeion ve hamam; iç kalede, cami, türbe, şadırvan ve depo gibi yapılar bulunmaktadır. Ancak iç kaledeki türbe günümüzde mevcuf değildir^
Anamur İç Kalesi, deniz kenarındaki kayalıklardan ve sahilin düzlüklerinden istifade edilerek yapıldığı için düzgün bir plân göstermez.
Deniz kenarındaki surlar kuzeydoğu-güneydoğu doğrultusundadır. Kuzeydoğu baş kuleden başka dairevi ve dört köşe altı burçla deniz tarafı korun muştur. Kalenin batı tarafında köprü ile geçilen su dolu bir fıendek ile iki giriş kapısı yer almaktadır. Bu yöndeki surlar burçlarla güçlendirilmesine rağmen düzgün bir plâna sahip değildir. Bunlardan baş kulenin yanındaki cümle kopısı çok tahrip olmuştur, iç kısımda, kaş kemerli cümle kapısının etrafını tek şeritli iki taş sırası dikdörtgen biçimde çevrelemektedir. Giriş kapılarından ikin cisi batı surlarının kuzeye yakın yerinde açılmışsa da günümüzde kullanılmamaktadır (Çiz. 1)'.
Anamur İç Kalesi birbirine geçmeli üç bölüm den oluşmaktadır. Bu bölümler denizden gelen saldırıya karşı tahkim edilmiştir. İç kalenin surları seyirdimler ve mazgallar ile çok sağlam bir savunmaya sahiptir. Surların beden duvar larındaki merdivenler sivri kemerli nişleriyle diğer Türk kalelerinin özelliklerini tekrarlamaktadır. Kalenin surlarında farklı dönemlerdeki tamirlerin izlerine rastlamak mümkündür. Özellikle Karamanoğlu ve Osmanlı dönemi tamirleri açıkça görülmektedir'". Kalede düzgün kesme ve moloz taş birlikte kullanılmıştır. Beden duvarlarında ahşap hatıllar ile Horasan harcı yapının dayanıklılığını arttırarak kolay kolay fethedilemez bir kale haline getirmiştir (Res. 3).
Giriş kapısının yanındaki küçük kapıdan baş kuleye çıkılmaktadır (Res. 4). Giriş içindeki yoldan batıdaki kulenin içine, ikincisi de kale kapısının bulunduğu dört köşe burcun birinci katına gitmek tedir. Baş kule ile cümle kapısının bulunduğu kule, savunma sisteminin en önemli iki öğesidir. Baş kulenin birinci, ikinci ve üçüncü katlarından başlayarak kalenin bütün surları üzerinde dolaşan bir yol ağı vardır (Res. 5-6.)
II. KALE KİTABESİ
Kalenin kitabesi, batı giriş kapısının yanındaki burcun üzerindedir. Zemini düzgün mermer taşlarla örülmüş ve kenarları pahlonorak
sınırlandırılmış kare bir mekanın içine yerleştiril miştir (Res. 7). Ayrıca beyaz-yeşil renkli taşlarla sivri kemer içine alınan kitabe, iki ayrı parçadan meydana gelmektedir. Zeminden daha derine yerleştirilen kitabelerden üstteki sivri kemer, altta ki ise enine dikdörtgen bir çerçeve biçimindedir. Her ikisi de mermere kabartma tekniğiyle hakkedilmiş olup, Arapça ve celî sülüs hatla yazılmıştır. Anlam bakımından birbirinin devamı olan kitabeler, toplam altı satırdan oluşmaktadır. İlk satırda yer alan "hüve müyessirü'l-âmâl" ibare si, sivri kemer kısmını kaplayacak şekilde, müsen-nâ (ikili-aynalı) tarzda istiflenmiştir (Res. 8-9).
' Erdoğan, a.g.m., s. 152; Ö n g e , a.g.m., s . l v d . ' Ö n g e , a.g.m.., s. 2 1 .
'°KaleleHe ilgili aynnhiı bilgi için bkz. O . Piper, Burgenkunde, München, 1 9 1 2 , s. 1 0 - 1 2 ; S . T a y , The History of
Fortification, London, 1954, s. 2 0 - 3 0 ; A . G a b r i e l , La Cite de Rhodes, Paris, 1 9 2 1 - 1 9 2 2 , s. 5 0 ; a.mlf., istanbul Türk Kaleleri (Çev: A . İlgaz), İstanbul, 1 9 4 1 , s. 1 7 7 ; i. Utkular, Çanakkale Boğazında Fatih Kaleleri, İstanbul, 1 9 5 3 ; M.
Wiener, Burqer Der Kreuzritter, Berlin, 1 9 6 6 , 8 5 ; O . Zirojevic, "Palanka", Studia Balcanica, no: 3 , 1 9 7 0 , s. 1 7 3 -180, F.C.E. Winter, Greek Fortification, London, 1 9 7 1 , s. 4 7 - 7 8 ; C . E. Arseven, "Kale", Sanal Ansiklopedisi, II, 1 9 9 3 , 9 0 8 ; N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, I, A n k a r a , 1 9 5 9 , 5 ; M. Streeck, "Kale", İslâm Ansiklopedisi, VI, İstanbul, 1 9 9 3 , 124; V. Bartbold, "Farsça'do Ark-Erk (Kal'e), (Citadel)", 6e//eten, X I I I / 5 0 , 1 9 4 9 , 3 2 7 ; S . Eyice, " K a l e " , Türk
Ansiklopedisi, XXI, A n k a r a , 1 9 7 4 , 1 3 7 ; a.mlf.; " K o l e e , DiA,
2 4 , istanbul; N. Djelloul, "Les Fortifications d e Bizerte I'Epoque Ottomane", Arob Hictorial Rewiev For Ottoman
Studies, 7-8, Zağvan, 1993, 1 6 3 - 2 0 4 ; a.mlf., Les fortifica tion Cötieres Ottomane de la Regence de Tunis (XVI e-XIX 2
Siecles), Z a ğ v a n , 1 9 9 5 , 1 0 - 3 0 ; A . Ö d e k o n , " K a l e " ,
Eczacibafi Sanat Ansiklopedisi, II, İstanbul, 1 9 9 7 , 9 3 2 ; A .
Boran, Anadolu'daki İç Kale Cami ve Mescidleri, A n k a r a , 2 0 0 1 , s. 10; a.mlf., "Osmanlı Dönemi Kale M i m a r î s i " ,
Osmanlı, 10, Ankara, 1 9 9 9 , s. 3 4 7 - 3 6 3 ; a.mlf; "The
Arcfıitectural Style of Castles During Tfie Ottoman Period"
The Great Ottoman, Tukish Civilisation, IV, A n k a r a , 2 0 0 0 , s.
3 4 6 - 3 6 3 ; a.mlf.; "Türk Sanqtinda Kale M imarisi", Türkler, 7 , A n k a r a , 2 0 0 2 ; a.mlf, "Van İç Kalede Osmanlı Yapılaşması",
Dünvada Van Dergisi, XXI -XII , A n k a r a , 2 0 0 0 , s 1 8 - 2 2 ;
a.mff., "Orta Asya'dan Anadolu'ya Türk Kaleleri" Prof. D r
Nejat Diyarbekirli'ye Armağan, Baskıda; D. H a s o l , Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, istanbul, 1 9 9 0 , 2 6 1 ; M .
Sözen - U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, istanbul, 1 9 8 6 , 120; Muhammed M o m e d o v - Rusfan Muradov, The Architecture of Turkmenistan, A C o n c i s e History, Mockba, 1980; E. Kluckert, "Le Cfıâfeau Fort a u Moyen A g e , Chevalerie et Cultire de C o u r " , L'art Gothique,
Paris, 1999, 2 4 0 - 2 4 2 ; B. Bomgasser, "Les C h a t e a u x et
L'heresie Catheres en France Meridionale", L'art Gothique,
Paris 1999, 1 1 6 - 1 1 8 ; Y. Attagarriev - O . Berdiev v d ,
rerJrmen/sfon'ın Arjitectura Yadigarları, Leningrad, 1 9 7 4 , 100; Erol Yıldır, Kuzey Kafkasya'da Vaynah Kule Mimarîsi, istanbul, 1 9 9 7 , 14; Kemal G ö k a n , "Kıbns'ın Kaleleri, G e z i , 13, istanbul, 1998, s. 7 8 - 9 3 ; Kakacan Bayramov, "Türkmen Kaleleri", II. Müzecilik Seminer Bildirileri, 1 9 - 2 3 Eylül 1 9 9 4 , İstanbul, 1995, s. 116; N. Ç a m , "Osmanlı T a b y a l a n " ,
Osmanlı, 10, A n k a r a , 1 9 9 9 , s 3 4 3 - 3 4 6 G e o r g i n a
Herrmann, Monuments of Merv Trachtional Buildings of the
A N A M U R ( M A M U R İ Y E ) K A L E S İ . K A L E K İ T A R E S İ VE İC K A L F C A M İ İ Dıştan lıarimin üzerini örten kubbeyi iki
kademeli kasnak taşımaktadır. Birinci kasnak, beden duvarlarının üzerinde ve içte yer almak tadır. B u r a d a k i b ö l ü m kurşun s a ç a k l a r l a örtülüdür. Ayrıca beden duvarlarında kirpi saçak vardır. Birinci kasnağın köşeleri p a h l a n a r a k se kizgen kasnağa dönüşmüştür. Köşesi pahlanan kasnağın üzeri e ğ i m l i kurşunla örtülmüştür. Sekizgen kasnakta h e r h a n g i b i r pencere açılmamıştır (Res. 1 7).
Harime son cemaat yerinin ortasındaki cümle kapısından girilmektedir. H a r i m 9 . 6 7 x 9 . 6 7 m. ölçülerinde kare planlıdır, ibadet mekânını örten tek kubbeye köşelerden pandantiflerle geçilmekte dir. 9 m. çapındaki kubbenin ağırlığı dört sivri kemerle beden duvarına aktarılmıştır. Sivri kemeri taşıyan dayanaklar beden duvarında belli edilme miştir. Kubbe eteğinde bir sıra kuşak dolaşmak tadır. Duvarlar b e y a z sıva ile boyanmıştır.
Giriş kapısı içten dikdörtgen çerçeve içine alınmış olup, kapının üzerinde sivri kemerli bir alınlık yer o l m a k t a d ı r . Kemerin atkı taşının üzerinde, kenarlardan içbükey y a p a n konsolların ortasında dikdörtgen boşluk oluşturulmuştur. Bu
kısım Bursa k e m e r i n i h a t ı r l a t m a k t a d ı r . Sivri kemerin alınlığı niş şeklinde düzenlenmiştir (Res. 18). Kapının iki yanında dikdörtgen çerçeveli ve sivri kemer alınlıklı birer pencere vardır.
Doğu duvarında altta iki pencere ve bunların ortasında pencere g i b i düzenlenmiş dikdörtgen nişler yer almaktadır. Bu pencerelerin üstünde sivri kemer görünümlü iki pencere d a h a vardır.
Kıble duvarının ortasında m i h r a p ile alt ve üstte ikişer pencere açılmıştır. Bu pencereler diğerlerinin düzeni ile aynıdır (Res. 1 9).
Batı duvarı d o ğ u d a k i ile aynı şekilde düzen lenmiştir.
M i h r a p , kıble duvarının ortasında ve giriş ekseninde yer alır. Duvarı oluşturan taş ve tuğla yapılmış, üzeri ise alçı ile sıvanmıştır.
Kenarlardan hafif pahlı olarak duvar yüzeyinden taşıntı y a p a n mihrap ters " U " biçimindeki bir bor-dürle üç y a n d a n çerçevelenerek d i k d ö r t g e n görünüm almıştır.
M i h r a p hücresi oldukça yüksek üç kenarlı şekilde gerçekleştirilmiştir. M i h r a p , kenarlardan
köşeli kodemelenme y a p a r a k yükselen bir kavsaraya sahiptir. Kavsarayı dolduran mukar-naslor alt sırada üç püskül, ortada prizmatik üçgen konsollar, en üstte ise dilimli ve dar bir tepe nişi oluşturmaktadır. Ayrıca kavsaranın dördüncü sırası boş bırakılmış durumdadır. Kavsara köşelik leri y e k p a r e o l a r a k kavsaranın etrafını dolaşmakta ve hücrenin iki yanında zemine kadar inmektedir. Köşelikleri içten kavsara kenarları, dıştan da çerçeveyi oluşturan bordur sınırlan dırmaktadır. Mihrapta kavsarayı dolduran priz matik ve püskül şeklindeki mukarnaslar dışında süsleyici bir unsur görülmemektedir.
Harimin güneybatı köşesinde bulunan min ber, orijinal değildir. Yakın zamanda konan min ber de sanatsal bir özellik göstermez. Ayrıca mohfel ile güneydoğu köşesinde yeralan kürsünün de herhangi bir özelliği yoktur.
Caminin etrafını 1 m. yüksekliğindeki bir duvar kuşatmaktadır.
Son cemaat yerinin önünde d i k d ö r t g e n plânlı, üzeri basık tonozlu bir şadırvan yer olmak tadır.
S O N U Ç I. KALE
A n a d o l u ' y u yurt edinen Türkler çeşitli yerlere çok sayıda yeni kale inşa ettikleri g i b i , stratejik b a k ı m d a n önemli o l a n eski kaleleri de onormışiordır. Böylece yeni bölümlerin eklenmesi sonucu eski kaleler birer Türk kalesi haline dönüşmüştür (Res. 20).
A n a d o l u Selçuklu, K a r a m a n o ğ u l l a r ı ve Osmanlı devleti döneminde tamir edilerek adeta bir Türk kalesi haline getirilen Anamur İç Kalesi, A l a n y a İç Kolesi'yle benzerlik göstermektedir. A n a m u r iç Kalesi, iç kale ve dış kaleden oluşan yerleşim alanı içindeki kaleler içinde değerlen dirilmektedir. Kazılar sonucunda günümüze dış kaleden bazı bölümleri ulaşmıştır. İç kale ise, kara tarafında su dolu geniş hendeği, oldukça tahkim edilen deniz tarafındaki surları, burçları ve A l a n y a Kızıl Kule'ye benzer baş kulesi ile bir Türk kalesi olarok günümüze sağlam bir biçimde gelmiştir (Res. 21).
YARD. DOC. DR. ALİ BORAN
Caminin kuzeyini kaployan son cemaat yeri, beş ahşap sütuna oturan sundurma çatı ile örtülüdür. Ahşap sütunların köşeleri pahlanmıştır.
Harime girişi sağlayan cümle kapısmın bulunduğu orta bölümün zemini diğerlerinden düşük tutulmuştur. Giriş kapısı dışa taşıntı yapan dikdörtgen bir çerçeve içine açılmıştır. Kapı sivri kemer olınlıklı ve basık kemerlidir. Sivri kemer şeklindeki alınlık, yatay şekilde dizilen tuğlolorlo
bezenmiştir. Alınlığın iki yanındaki bölümler düzgün kesme taşla örülmüştür (Res. 13).
Basık kemer ve atkı taşı son tamirde mermer le kaplanmıştır. İki kanatlı kapı da orijinalliğini kaybetmiş ve üç bölüm şeklinde panolara ayrılmıştır.
Giriş kapısının bulunduğu dikdörtgen çerçeve, kuzey duvarının malzemesinden farklı yapılarak vurgulanmıştır. Giriş bölümünün iki yanındaki bölümler 25 cm. daha yüksek yapıl mıştır. Bu bölümlerde dikdörtgen çerçeveli birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen çerçeveler son tamirde mermerle kaplanmıştır. Pencerelerin üzerinde sivri kemerli birer alınlık mevcuttur. Alınlıkların kemer sırtları tuğladan yapılmıştır. Alınlıklar turuncu renklerle günümüzde sıvalı durumdadır.
Son cemaat yerinin doğu kısmında duvar bulunmaktadır. Duvarın altında ve üstünde dikdörtgen şeklinde birer pencere yer olmaktadır.
Caminin dış cephelerinde bir sıra taş, iki sıra tuğlanın düzenli sıralanmasıyla oluşan düzgün almaşık tekniği görülmektedir. Doğu, batı ve güney cephelerinin ortası, duvarın yükünü azalt mak için istinat payandası ile desteklenmiştir.
Tarihî kaynaklara göre yapıda elli penceresi olduğu kaydedilmekte ise de'" günümüzde ondört pencere göze çarpar.
Doğu cephesinin ortasında istinat payesi, yanlarda do ikişer pencere bulunmaktadır. Alttaki pencereler dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır. Çerçeve mermer ile kaplanmıştır. Pencerelerin sivri kemerli birer alınlıkları mevcuttur. Üstteki pencereler sivri kemer içine açılmıştır.
Güney cephesinin ortasındaki istinat payesi diğerlerinden daha fazla dışarı taşıntı yapmak tadır. Bu istinat payesinin dışa fazla taşıntı yap masının sebebi ise mihrap nişinin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Cephe ve pencere düzeni doğu cephesi ile aynıdır (Res. 14 - 15).
Batı cephesinin ortasında yine istinat payesi, yanında da ikişer pencere yerolmaktodır. Güneybatı köşesi üç kademeli olarak pahlan mıştır. Pahlama alttan yukarı doğru daralmakta, üstteki pencerelerin üzengi taşları hizasında üçlü mukarnaslarla son bulmaktadır. Mukarnas kavsaraların ikinci sırası ortada prizmatik üçgen şeklindedir (Res. 16).
Minare, caminin kuzeybatısında, yapıdan ayrı bir kütle olarak yapılmıştır. 2.15x2.15x2.23 m. ölçülerinde kare kaideye sahiptir. Başbakanlık Arşivleri'nde minaresinin yapımı ile ilgili bilgi bulunmaktadır'^ Kare prizmal kaidesi yüksek tutulmuş ve düzgün kesme taştan yapılmıştır. Kore kaidenin kuzey yönünde sivri kemer olınlıklı, dikdörtgen çerçeveli, minareye çıkış kapısı vardır. Sivri kemerin kilit taşı üzerinde dışa toşmtılı gül-bezek motifi görülmektedir. Minarenin kapısı basık kemerli şekilde ve çerçevesi son tamirde mermerle kaplanmıştır. Kore kaidenin bittiği yerde, dışa toşınfılı, üç yönü dolaşan taştan pano bulunmaktadır. Kaidenin üzerindeki pabuç, dört köşenin pahlanmasıylo onaltıgen gövdeye geçişi sağlamaktadır. Gövdenin alt kısmını siyah ve beyaz taşlardan yapılan kuşak oluşturmaktadır. Onaltıgen gövdenin üst kısmına yakın yerinde yine bir kuşak bulunmaktadır".
Minarenin korkulukları gövdenin şekline uygun farzda onaltıgendir. Korkuluklar levhalar halinde kesme taştan yapılmıştır. Petek bölümü de yine gövde gibi düzenlenmiş, külah ve alem bölümü ise kurşunla kaplanmıştır. Minarenin kaidesinde düzgün kesme taş; gövde, şerefe ve petekte tuğla, külah ve alemde ise kurşun malzeme kullanılmıştır.
" M . Erdoğan: "istanbul Harc-ı Hassa e m i n i n e h ü k ü m k i , tezkire varacak m o ' l û m ola ki hâliyâ M a ' m û r i y e k a l e s i n d e yapılan cami-i şerifin elli adet penceresine, o t u z a r a d e t (180) adet sırça cam lazım imiş. Satun a l ı v i r ü p b a h a s ı n virüp defterine kaydettiresin, 2 M u h a r r e m 9 7 3 . " Bkz. M . Erdoğan, a.g.m., s. 1 6 6 .
" " M a ' m u r i y e Kalesi binası üzerine t a y i n o l u n a n B a b a Sancağı Beyi Hüseyin Bey dergâh-ı m u a l l â m a a r z g ö n d e r ü p kale-i M a ' m u r i y e ' d e bina olunan c a m i i şerif m i n a r e s i y l e kubbe çıkup itmamı karib olmuş iken," şeklinde m i n a r e n i n yapımı zikredilmektedir. Bkz. E r d o ğ a n , a.g.m., s. 1 6 6 . " Y . O n g e "ahşap direklerin taşıdığı bir son c e m a a t m a h a l l i ve
sol tarafta faş bir kaide üzerinde t u ğ l a d a n inşa e d i l m i ş Farisi minaresi b u l u n a n " şeklinde minareyi tarif etmiş ve Farisi minarelerine benzediğini belirtmiştir. Bkz. Ö n g e , a.g.m., s. 3; A . Boran, Anadolu'daki İç Kale Câmi ve Mescidleri, A n k a r a , 2 0 0 , Sİ 6 2 .
YARD. DOC. DR. ALİ BORAN
II. KALE KİTABESİ
Ceii SÜİÜS yazı, hat sanatında istife en müsait yazı türü olması nedeniyle, hattatların orijinal kompozisyon arayışlarına yol açmıştır. Müsennâ (aynalı) istifler de bu arayışların en güzel sonuçlarından biridir. Kitâbelerde bu tür kom pozisyonun en erken örneklerinden biri de, Anamur Mâmuriye Kalesi kitâbesinin ilk satırında görülmektedir, "ikili ya da aynalı yazı" terim leriyle de bilinen müsenno kompozisyonun kitâbe-deki çeşidi, "sağ taraftaki cümlenin aynısının sol tarafa ters olarak yazılması" ile oluşturulmuştur. Daha önce erken dönem Osmanlı mimarisinin yapıları orasında yer olan Edirne Uç Şerefeli Comii'nin revaklı avlusundan harime girişteki toçkapı nişleri üzerinde de benzer kompozis yonun güzel örneklerine rastlanmaktadır (Res. 22). Böylece her iki kitabenin kompozisyonları açısından benzerlik kurulabilir. Kale kitabesinin diğer satırianndoki yazılar, dönemin özelliklerini yansıtmaktadır. Elif, lâm gibi dikey harfler sıkışık dizilişi ve üstten olta doğru aşırı incelmesi, Selçuklu yazı üslubunun izlerini göstermektedir. Son satırdaki kelimeler, diğerlerine göre okumayı güçleştirecek biçimde girift istiflenmiştir. Harfler orasında hareke, şedde, nokta, cezm, tirfil ve mühmel harflerin yanı sıra rûmî motifleri de yerleştirilmiştir.
III. iç KALE CAMİİ
Anadolu'da plân açısından enlemesine ve derinlemesine yöneliş gösteren camilerin yanısıra kare plânlı camiler de kendi içinde gelişim çizgisi izleyerek sıklıkla inşa edilmişlerdir. XII. yüzyıldan itibaren küçük boyutlu tasarlanan mescitler, genellikle kare plân üzerine kubbe ile örtülü, beden duvanno bitişik minare ve kapalı mekâna girmeden önce bir giriş mekânından oluşan yapılardır. Tek kubbeli mescitlerin yapılmasına Konya ve Akşehir gibi önemli merkezlerde başlanmış. Batı Anadolu'daki Beylik ve Osmanlı döneminde yaygın bir şekilde devam edilmiştir.
XV. yüzyıl sonlarında klâsik şemayı almaya başlayan kare plânlı üzeri tek kubbeyle örtülü camiler. Mimar Sinan döneminde de genel hat larıyla tekrarlanmıştır.
Anamur iç Kale Camii, kare plânlı harimi, üzerini örten tek kubbesi ve ahşap üç bölümlü son cemaat yeri ile klâsik tek kubbeli Osmanlı camisinin bir temsilcisidir. Kare plânlı harim ve tek kubbesi ile Ahlat, İskender Paşa Camii (1567), Van, Köse Hüsrev Paşa Camii (1568); Halep, Adiliye Camii (XVI. yy); Halep, Osman Paşa Camii (XVI. yy): Şam, Derviş Paşa Camii (XVI. yy); Şam, Sinan Paşa Camii (XVI. yy) ve İzmit, Pertev Paşa Camii (1580)'ne benzemektedir. Caminin cephe düzeni, minaresi, kubbesi, mihrap ile klâsik Osmanlı döneminin genel özelliklerini tekrarlamaktadır^
ANAMUR (MAMURİYB KALF.gi, ^ A i r ' - T - [ X 2 L l I j r X A L ± u X I I I
Res. 1 4 : iç K a l e C a m i i n i n 1 9 5 8 ' d e k i d u r u m u ( V . G . M . A . ' d a n ) .
YARD. DOC. DR. ALİ BORAM
• — •
Çiz. 1: A n a m u r İç Kalesi (Y. Onge'den).
\
\
ANAMUR (MAMURİYB KAİ FSİ, KALE KİTARF.c;! \ / P \ n a
SUM' *• V*'
i ü
Res. 2 : A n a m u r Iç K a l e s i ' n i n b a t ı d a n genel görünüşü.
Res. 3: A n a m u r İç Kalesi'nin g ü n e y d e n genel görünüşü.
YARD. DOC. DR- ALİ BORAN
Res. 6: Anamur iç Kolesi'nin kuzey tarafı.
222
Res. 7; Batı Giriş Kapısı yanındaki kale kitabesi.
ANAMUR (MAMURİYB KALESİ. KALE KİTABESİ VE İC KALE CAMİİ
Res. 10: iç Kale Camiinin genel görünüşü.
Res. 12: İç K a l e C a m i i ' n i n batı ve güney bölümleri. R e s . l 1: İç K a l e Camii'nin kuzey ve batı cephelerij
Res. 16: Restorasyondan sonraki d u r u m u .
YARD. DOC. DR. ALİ BORAN
Res. 18: iç M e k a n d a n , kuzey duvarı
1^
Res. 22: Edime Üç Şerefeli Camii'ndeki müsenna (aynalı) yazı. Res. 19: iç mekandan, kıble duvarı.
, ti
Res.20: Alanya iç Kalesinin kuzeydoğudan geceleyin görünüşü.
