Avrupa Birliği turizm destek politikaları ve Türkiye turizm politikalarına yön verenlerin algıları üzerine bir uygulama

T.C.

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

TURĠZM ĠġLETMECĠLĠĞĠ EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI

AVRUPA BĠRLĠĞĠ TURĠZM DESTEK POLĠTĠKALARI VE TÜRKĠYE

TURĠZM POLĠTĠKALARINA YÖN VERENLERĠN ALGILARI ÜZERĠNE

BĠR UYGULAMA

DOKTORA TEZĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

TURĠZM ĠġLET MECĠLĠĞĠ EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI

AVRUPA BĠRLĠĞĠ TURĠZM DESTEK POLĠTĠKALARI VE TÜRKĠYE

TURĠZM POLĠTĠKALARINA YÖN VERENLERĠN ALGILARI ÜZERĠNE

BĠR UYGULAMA

DOKTORA TEZĠ

Mine TEKĠNDAĞ

DanıĢman: Prof. Dr. Emine ORHANER

Ankara Kasım, 2013

i

JÜRĠ ÜYELERĠ ONAY SAYFASI

Mine TEKĠNDAĞ‟ın “Avrupa Birliği Turizm Destek Politikaları ve Türkiye Turizm Politikalarına Yön Verenlerin Algıları Üzerine Bir Uygulama” baĢlıklı tezi ………. tarihinde, jürimiz tarafından Turizm ĠĢletmeciliği Eğitimi Ana Bilim Dalı‟nda DOKTORATEZĠ olarak kabul edilmiĢtir.

Adı Soyadı Ġmza

BaĢkan:……… ………..………

Üye (Tez DanıĢmanı): ..………. ………..………

Üye: :………..…… ………..……….

Üye: :………..…… ………..……….

ii ÖNSÖZ

Öncelikle, “Avrupa Birliği Turizm Destek Politikaları ve Türkiye Turizm Politikalarına Yön Verenlerin Algıları Üzerine Bir Uygulama” konulu doktora tez çalıĢmamın her aĢamasında büyük emek sarf eden; eĢsiz katkılar sunan ve engin tecrübelerini cömertçe benimle paylaĢan Prof. Dr. Emine ORHANER‟e teĢekkür etmek istiyorum. Kendisinin destek ve yönlendirmeleri olmadan bu çalıĢmanın baĢarıya ulaĢması mümkün olmayacaktı. Ayrıca, Tez Jürimde yer alan ve Tezime gösterdikleri ilgi, teĢvik ve kıymetli yardımlarından ve akademik bilgi ve deneyimlerini esirgememelerinden dolayı Prof. Dr. Kurban ÜNLÜÖNEN‟e, Prof. Dr. Azize HASSAN‟a, Doç. Dr. Ali YAYLI‟ya ve Doç. Dr. Dilber ULAġ‟a tüm içtenliğimle teĢekkürü bir borç biliyorum.

Tezimin önemli bir halkasını oluĢturan anket çalıĢmasının, zamanında ve düzgün bir Ģekilde tamamlanması için T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı‟nda ilgili kiĢileri yönlendirip bana yardımcı olmalarını sağlayan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Eski Genel Müdürü Sayın Abdurrahman ÇELĠK‟e; anket çalıĢmamın ilgili birlik ve derneklere dağıtımını sağlayarak ciddi çaba sarf eden Turizm Kontrolörü Sayın Murat KOÇAK‟a ve anketlerin muntazaman organize edilmesini sağlayan Sayın Mahmut EVKURAN‟a, anket sonuçlarının analizinde desteğini esirgemeyen Gazi Üniversitesi AraĢtırma Görevlisi Sayın AyĢegül ERMEÇ‟e en içten Ģükranlarımı sunuyorum. Doktora Tezimle ilgili iĢlemlerin hızlandırılması ve prosedürel konularda vermiĢ olduğu bilgilerden dolayı Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Öğrenci ĠĢleri ġefi Sayın Ceylan KONUK‟a; anket çalıĢmama turizm sektöründen katılım sağlayan kiĢi ve kuruluĢlara anketin dağıtılmasında sağladığı kolaylıktan dolayı ODEON Tur Operasyon Müdürü Sayın Ġbrahim SERTESER‟e; hayatımın ve Tezimin her anında yanımda olan ve gerek akademik bilgi ve deneyimi gerekse Tezimi tamamlama konusunda sağladığı manevi destekten dolayı eĢim Dr. Faruk Cengiz TEKĠNDAĞ‟a sonsuz teĢekkür ediyorum.

Kasım 2013 Mine TEKĠNDAĞ

iii ÖZET

AVRUPA BĠRLĠĞĠ TURĠZM DESTEK POLĠTĠKALARI VE TÜRKĠYE TURĠZM POLĠTĠKALARINA YÖN VERENLERĠN ALGILARI ÜZERĠNE BĠR UYGULAMA

TEKĠNDAĞ, Mine

Doktora Tezi, Turizm ĠĢletmeciliği Anabilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Emine ORHANER

Kasım, 2013, 221 sayfa

Avrupa Birliği turizm destek politikalarının genelde Türk turizm sektörüne ve özelde ise konaklama iĢletmelerine iliĢkin etkilerinin, turizm sektöründe yer alan kamu ve özel sektör temsilcileri tarafından nasıl algılandığının belirlenmesi ve söz konusu tarafların algıları arasında varsa farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığının ortaya konulması bu tezin amacını oluĢturmuĢtur. Tez, Avrupa Birliği turizm destek politika uygulamalarını Türkiye‟deki politika uygulamaları ve düzenlemelerle ya da diğer ülkelerle karĢılaĢtırmaktan öte, sektördeki mevcut politika ve düzenlemeleri ortaya koyarak ve ilgili tarafların algısını ölçmeye odaklanmıĢtır. Bu amaçla, Türkiye‟de turizm politikalarına yön veren Kültür ve Turizm Bakanlığı çalıĢanları ile turizm sektörünün doğrudan içinde olan turizm konaklama iĢletmecilerini temsilen turizm meslek örgütü üyelerine yönelik anket çalıĢması yapılmıĢtır. Anket çalıĢması, Bakanlık çalıĢanlarından 308, turizm meslek örgütü üyelerinden 85 kiĢinin katılımıyla toplam 393 kiĢiyle gerçekleĢtirilmiĢtir. Anketlerden elde edilen veriler, istatistik paket programı yardımıyla çeĢitli analizlere tabi tutulmuĢtur. Analiz sonuçlarından elde edilen bilgiler açıklamalı tablolarla verilmiĢ, araĢtırmaya katılanların demografik özellikleri, sıklık ve oransal olarak ortaya konulmuĢtur. Ayrıca, yapılan analiz sonuçlarına göre normal dağılım göstermeyen parametrik olmayan bağımsız değiĢkenlere Mann Whitney U testi uygulanmıĢtır. AraĢtırmada farkın istatistiksel olarak anlamlılığı için p < 0,05 olarak alınmıĢtır. AraĢtırma sonucunda, Bakanlık çalıĢanlarının ve meslek örgütü üyelerinin Avrupa Birliği turizm destek politikalarının genel olarak, turizm sektörüne ve konaklama iĢletmelerine olumlu etkide bulunacağını düĢündüklerini ortaya koymuĢtur. Diğer taraftan, meslek örgütü üyelerinin bu konuda daha olumlu bir algıya sahip olduğu tespit edilmiĢtir. Ancak, “Konaklama iĢletmeleri çalıĢanlarının çalıĢma koĢullarının iyileĢmesi” ve “Konaklama iĢletmelerinde tüketici haklarına yönelik Ģikâyetlerin azalmasına” yönelik olan konularda her iki grubun daha temkinli bir yaklaĢım sergilediği tespit edilmiĢtir.

Sektörel etkilere iliĢkin olarak, “Avrupa Birliği-Türk halkı arasında kültürel iliĢkilerin artması”, “Avrupa Birliği ile Türkiye arasında kültür iĢbirliğinin geliĢmesi”, “Turizm sektöründe yıla yayılan turizm çeĢitliliğin sağlanması”, “ÇalıĢanların iĢgücü standartlarının iyileĢtirilmesi” ve “ÇalıĢma koĢullarının iyileĢtirilmesi” sorularında Bakanlık çalıĢanları ve meslek örgütü üyelerinin algılarında çıkan fark istatiksel olarak anlamlı bulunmuĢtur.

Konaklama iĢletmelerine etkilere iliĢkin olarak, “Avrupa Birliği turizm iĢletmeleri ile Türk turizm iĢletmeleri arasında mesleki eğitim faaliyetleri alanında iĢbirliği artması”, “Konaklama iĢletmeleri çalıĢanlarının koĢullarının iyileĢmesi”, “Turizm iĢletmelerinin Euro uygulaması ile kur farkı zararından kaynaklanan maliyetlerin azalması”, “Türk-AB giriĢimcilerinin konaklama iĢletmeleri konusunda ortaklık, satın alma, birleĢmeye yönelik iĢbirliklerinin artması” sorularında Bakanlık çalıĢanları ve meslek örgütü üyelerinin algılarında çıkan fark istatiksel olarak anlamlı bulunmuĢtur.

iv ABSTRACT

THE TOURISM SUPPORT POLICIES OF THE EUROPEAN UNION AND A CASE STUDY ON THE PERCEPTIONS OF THE MAJOR ACTORS THAT

INFLUENCE THE TOURISM POLICY IN TURKEY TEKĠNDAĞ, Mine

Dissertation, Department of Tourism Management Dissertation Advisor: Prof. Dr. Emine ORHANER

November, 2013, 221 pages

The objective of this research is to explore the perceptions of the public and private sector representatives regarding the impacts of the tourism support policies of the European Union on the tourism industry in general and specifically on the accommodation enterprises; and to determine whether the discrepancy, if any, between the perceptions of these parties is statistically significant.

Apart from comparing the tourism support policies of the European Union with the current policies and regulations applicable in Turkey or with the current practices applicable in other countries, this Dissertation elucidates the current policies and regulations in the tourism industry and notably focuses on measuring the perceptions of the related parties. For that purpose, a questionnaire survey has been conducted with the participation of the relevant staff of the Ministry of Culture and Tourism and the members of the tourism occupational organizations representing the managers of the accommodation enterprises directly involved in the industry. This questionnaire survey has been conducted with the participation of 393 persons; 308 of which are the representatives of the Ministry of Culture and Tourism whereas 85 of which are from the occupational organizations of tourism representing the accommodation enterprises. The data obtained from the feedback provided by the respondents to the questionnaires, have been shown in explanatory tables; and the demographic characteristics of the respondents have been provided in consideration of frequency and proportion. Furthermore, depending on the results of the analyses, Mann Whitney U test has been employed to non-parametric independent variables which are not-normally distributed. Furthermore, p < 0,05 has been considered as the statistical significance of differentiation analyses in this study. The result of the research has revealed that the Ministry staff and the members of the occupational organizations of tourism think that the European Union tourism support policies will generally have a positive impact over the industry and accommodation enterprises. On the other hand, the study has shown that the members of the occupational organizations have a more positive perception regarding this issue. However, both groups have maintained a rather cautious approach with regard to the “improvement of the working conditions of the employees of the accommodation enterprises” and “the reduction of the frequency of the complaints regarding the consumer rights in the accommodation enterprises”.

v

In reference to the sectorial effects, the discrepancy between the perceptions of the staff of the Ministry and the members of the occupational organizations has been statistically significant regarding the responses given to the questions on: “intensification of cultural relations between EU and the Turkish people”; “potential enhancement of cultural cooperation between Turkey and the EU”; “provision of tourism diversity throughout the whole year”; “improvement of the working standards of the labor force” and “improvement of the working conditions”.

The discrepancy between the perceptions of the staff of the Ministry and the members of the occupational organizations has been found to be statistically significant, based on the feedback of the respondents given to the following questions related with the eventual impact on the accommodation enterprises: “enhancement of the cooperation on vocational training between the tourism business of the European Union and Turkey”; “improvement of the conditions of the employees in the accommodation enterprises”; “reduction of the foreign exchange losses of the tourism businesses arising from the introduction of Euro in the industry”; and “strengthening of the cooperation between the entrepreneurs in Turkey and the EU on partnership and merger and acquisition”.

vi

ĠÇĠNDEKĠLER

JÜRĠ ÜYELERĠ ONAY SAYFASI ... Ġ ÖNSÖZ ... ĠĠ ÖZET ... ĠĠĠ ABSTRACT ... ĠV ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... ĠX TABLO LĠSTESĠ ...X KISALTMALAR LĠSTESĠ ... XĠĠ 1. GĠRĠġ ... 1 1.1. PROBLEM ... 1 1.2. ARAġTIRMANIN AMACI ... 3 1.3. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ ... 5 1.4. SINIRLILIKLAR ... 7 1.5. VARSAYIMLAR ... 8 1.6. TANIMLAR VE AÇIKLAMALAR ... 9 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 12

2.1. DÜNYA VE AVRUPA‟DA TURĠZM HAREKETLERĠ ... 12

2.2. TÜRKĠYE‟DE TURĠZM HAREKETLERĠ VE EKONOMĠYE YANSIMALARI ... 17

2.2.1. Turizm Hareketleri ... 17

2.2.2. Turizm Konaklama Tesislerinin Kapasitesi ... 20

2.2.3. Turizmin Ülke Ekonomisine Etkileri ... 21

2.3. AVRUPA BĠRLĠĞĠ‟NDE TURĠZM POLĠTĠKALARI VE TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ... 26

2.3.1 Avrupa Birliği’nin Turizm Sektörüne Doğrudan Politikaları ... 37

2.3.1.1. Turizm Ġstatistiklerinin GeliĢtirilmesi ... 37

2.3.1.2. Mesleki Eğitimin Desteklenmesi ... 38

2.3.1.3. Turizmin Bölgesel ve Sezonluk Dağılımı ... 45

2.3.1.4. Tüketici Olarak Turistlerin Bilgilendirilmesi ve Korunması ... 48

2.3.1.5. Kültürel Turizmin GeliĢtirilmesi ... 49

2.3.1.6. Kırsal Turizmin GeliĢtirilmesi ... 52

2.3.1.7. Sosyal Turizmin GeliĢtirilmesi... 53

2.3.1.8. Uluslararası Pazarda Avrupa Turizminin Tanıtımı ... 55

2.3.2 Avrupa Birliği’nin Turizm Sektörünü Etkileyen Dolaylı Politikaları ... 55

2.3.2.1 Çevre Politikası ... 56

2.3.2.2 Fiziki Sınırların Kaldırılması ... 59

2.3.2.3 Tek Para Kullanımı ... 60

2.3.2.4 Katma Değer Oranlarının StandartlaĢması ... 61

2.3.2.5 UlaĢtırma Politikası ... 64

2.3.2.6 Rekabet Politikası... 66

vii

2.3.2.8 KOBĠ Politikası ... 70

2.3.3 Avrupa Birliği’nde Mali Kaynaklı Turizm Destek Politikaları ... 74

2.3.3.1 Avrupa Birliği Bütçesinden Sağlanan Mali Yardımlar ... 77

2.3.3.2 Yapısal Fonlar ve Uyum Fonu Mali Yardım Araçları ... 78

2.3.3.3 Aday Ülkeler Ġçin Katılım Öncesi Mali Yardım Fonları ... 87

2.3.3.4 Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Yatırım Fonu Aracılığı Ġle Sağlanan Destekler 89 2.4. AVRUPA BĠRLĠĞĠ‟NE ÜYE AKDENĠZ ÜLKELERĠNDE TURĠZM DESTEK POLĠTĠKALARI UYGULAMALARI VE TÜRKĠYE ... 91

2.4.1 Yunanistan ... 94

2.4.1.1 Yunanistan‟da Turizm Destek Politikaları ve Mali Yardımlar ... 94

2.4.1.2 Yunanistan Yatırım TeĢvik Kanunu (2011/3908) ... 96

2.4.1.3 Yunanistan‟da Avrupa Birliği Bölgesel Mali Yardım Programı Uygulamaları .... 98

2.4.2 İtalya ... 99

2.4.3 İspanya ... 105

2.5. TÜRKĠYE‟DE TURĠZM POLĠTĠKALARI VE TURĠZM SEKTÖRÜNÜN GELĠġĠMĠ ... 113

2.5.1 Planlı Dönem Öncesi (1923-1963) ... 114

2.5.2 Planlı Dönem (1963 ve sonrası)... 115

2.5.3 Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ... 120

2.5.4 Kalkınma Planlarında Hedefler ve Gerçekleşmeler ... 122

2.6. TÜRKĠYE‟DE TURĠZM SEKTÖRÜNE SAĞLANAN TEġVĠK VE DESTEKLER ... 123

2.6.1 KOSGEB Teşvikleri ve Destekleri ... 124

2.6.1.1 KOBĠ Proje Destek Programı ... 125

2.6.1.2 Tematik Destek Programı ... 125

2.6.1.3 ĠĢbirliği-Güç Birliği Destek Programı ... 125

2.6.1.4 Ar-ge, Ġnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı ... 126

2.6.1.5 Genel Destek Programı ... 126

2.6.1.6 GiriĢimcilik Destek Programı ... 126

2.6.1.7 GeliĢen ĠĢletmeler Piyasası Destek Programı ... 126

2.6.1.8 Faiz Destekleri ... 127

2.6.2 Devlet Yardımları Kapsamında Sağlanan Teşvik ve Destekler ... 127

2.6.3 Turizmi Teşvik Kanunu Kapsamında Sağlanan Teşvikler ... 131

2.6.4 EXIMBANK Kredileri ... 134

2.7. TÜRKĠYE AVRUPA BĠRLĠĞĠ SÜRECĠNĠN TURĠZM SEKTÖRÜNE MALĠ ETKĠLERĠ ... 135

2.7.1 Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinin Gelişimi ... 136

2.7.2 Türkiye-Avrupa Birliği Sürecinde Avrupa Birliği Tarafından Sağlanan Mali Yardımlar 137 2.7.2.1 Gümrük Birliği Öncesi Dönem Mali Yardımlar (1964-1996) ... 138

2.7.2.2 Gümrük Birliği Dönemi Mali Yardımları (1996-1999) ... 138

2.7.2.3 Adaylık Dönemi Mali Yardımları (1999-2006) ... 139

2.7.2.4 Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (2007-2013) ... 139

2.7.2.5 Avrupa Yatırım Bankası Kredileri ... 141

2.7.2.6 Topluluk Programları ... 142

viii

3. YÖNTEM ... 148

3.1. ARAġTIRMA MODELĠ ... 148

3.2. EVREN VE ÖRNEKLEM ... 149

3.3. VERĠ TOPLAMA TEKNĠKLERĠ ... 154

3.4. VERĠLERĠN ANALĠZĠ ... 160

4. BULGULAR VE YORUM ... 161

4.1. ARAġTIRMAYA ĠLĠġKĠN BULGULAR ... 161

4.1.1 Araştırmaya Katılanlara İlişkin Demografik Bulgular ... 161

4.1.2. Ölçeğin Özellikleri ... 162

4.1.3. Araştırma Taraflarının Algıları ve Algı Farkları ... 171

4.1.3.1 Sektörel Etkiler... 171

4.1.3.1.1 Sektörel Etkiler Sorular Bazında Algı Frekansları ... 173

4.1.3.1.2 Sektörel Etkiler Genel Değerlendirme ... 179

4.1.3.1.3 Sektörel Etkiler Algı Farklarının Ġstatistiksel Anlamlılığı ... 182

4.1.3.2 Konaklama ĠĢletmelerine Etkiler ... 183

4.1.3.2.1 Konaklama ĠĢletmelerine Etkiler Konusunda Algı Frekansları... 183

4.1.3.2.2 Konaklama ĠĢletmelerine Etkiler Genel Değerlendirmeler ... 190

4.1.3.2.3 Konaklama ĠĢletmelerine Etkiler Algı Farklarının Ġstatistiksel Anlamlılığı ... 194

5. SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 195

5.1. SONUÇLARIN YORUMLANMASI ... 195

5.2. ÖNERĠLER ... 200

5.3. ARAġTIRMACILAR ĠÇĠN ÖNERĠLER ... 207

KAYNAKÇA ... 209

ix

ġEKĠLLER LĠSTESĠ

Şekil-1-1: Avrupa Birliği 1980 Sonrası Turizm Sektörüne İlişkin Gelişmeler ... 28 Şekil 4-1:Sektörel Etkiler Konusunda Bakanlık ve Meslek Örgütleri Ölçek Puanı Dağılım Grafikleri ... 167 Şekil 4-2:Konaklama İşletmelerine Etkiler Konusunda Bakanlık ve Meslek Örgütleri Ölçek Puanı Dağılım Grafikleri ... 168

x

TABLO LĠSTESĠ

Tablo-1-1: Avrupa Birliği'nin Turizm Sektörünü Etkileyen Politikaları ... 6

Tablo 2-1: Turist Sayısına Göre Dünya Turizminin Bölgesel Dağılımı (Milyon) ... 12

Tablo 2-2: Turist Sayısına Göre Dünya Turizminin Bölgesel Dağılımı (%) ... 13

Tablo 2-3: Turist Sayısına ve Turizm Gelirlerine Göre Dünya’da İlk Yirmi Ülke ... 14

Tablo 2-4: En Çok Turizm Harcaması Yapan İlk On Ülke ... 15

Tablo 2-5: Avrupa Birliği Bölgeler Turizm Varışlar ve Gelirler ... 16

Tablo 2-6: Yıllar İtibarıyla Turizm Gelirleri ve Turist Sayısı ... 18

Tablo 2-7: Türkiye’yi Ziyaret Eden Turistlere Göre İlk On Ülke-2009-2012 ... 19

Tablo 2-8: 2010-Türkiye’deki Turizm Konaklama Tesisleri ve Yatak Kapasiteleri ... 20

Tablo 2-9: Türkiye’de Konaklama Tesislerinin Bölgelere Göre Dağılımı (2012 Yılı) ... 21

Tablo 2-10: Türkiye’de Konaklama Tesislerinin Türlerine Göre Dağılımı (2011 Yılı) ... 21

Tablo 2-11: Türkiye’de Turizm Gelirlerinin Gayri Safi Yurtiçi Hâsılaya Oranı ... 23

Tablo 2-12: Türkiye’de Turizm Gelirlerinin Dış Ticaret Açıklarını Kapama Payı ... 23

Tablo 2-13: Turizm Gelirlerinin İhracat Gelirlerine Oranı ve Turizm Giderlerinin İthalata Oranı 24 Tablo 2-14: Avrupa Birliği Ülkelerinde Genel ve Turizm Sektörüne Uygulanan KDV Oranları (2012 yılı) ... 63

Tablo-2-15: 1989-1993 Dönemi Yapısal Fonlardan Kullanılan Tutar... 80

Tablo-2-16: 1994-1999 Dönemi Yapısal Fonlar ve Uyum Fonu’ndan Kullanılan Tutar ... 81

Tablo-2-17: Bölgesel Program Hedefleri ve Kullanılan Mali Araçlar ... 84

Tablo-2-18: Üye Ülkeler 2007-2013 Dönemi Tahsis Edilen ve Kullanılan Bölgesel Mali Yardımlar ... 86

Tablo-2-19: Tematik Alanlara ve Hedeflere Göre 2007-2013 Dönemi Mali Yardım Bütçesi ... 87

Tablo-2-20: Bazı Akdeniz Ülkelerinde Uluslararası Turist Sayıları ve Turizm Gelirleri... 92

Tablo-2-21: İtalya'da Kullanılacak ERDF Bütçesinin Sektörlere Göre Dağılımı (%) ... 104

Tablo-2-22: İtalya'da Kullanılacak ESF Bütçesinin Sektörlere Göre Dağılımı (%) ... 104

Tablo 2-23: İspanya Mali Yardım Programları ... 112

Tablo 2-24: Kalkınma Planları Hedefler ve Gerçekleşmeler ... 122

Tablo-2-25: KOBİ Tanımları ... 124

Tablo-2-26: Genel Teşvik, Bölgesel Teşvik ve Büyük Ölçekli Yatırımlar ile Stratejik Yatırımlar Kapsamında Verilecek Destek Unsurları ... 129

Tablo-2-27: Bölgesel ve Büyük Ölçekli Yardımlar Vergi İndirim Oranları ... 130

Tablo2-28: Bölgesel ve Büyük Ölçekli Yardımlar 2013 Öncesi Vergi İndirim Oranları... 131

Tablo-2-29: 2002-2006 Döneminde Türkiye Tarafından Kullanılan AB Mali Yardımları (Milyon Euro) ... 139

Tablo-2-30: IPA 2007-2013 Dönemi Fon Tahsisleri (Milyon Euro) ... 140

Tablo-2-31: IPA 2007-2013 Dönemi Bileşenler Bazında Türkiye Fon Tahsisleri (Milyon Euro) .. 141

Tablo-2-32: Avrupa Birliği Tarafından Finanse Edilen Turizmle İlişkili Hibe Programları ... 146

Tablo-2-33: Avrupa Birliği Tarafından Finanse Edilen Kültürel Miras Hibe Projeleri ... 147

Tablo-3-1: Turizm Sektörü İlgili Tarafları ... 150

Tablo-3-2: Kültür ve Turizm Bakanlığı Personel Sayısı (2012 Sonu) ... 150

Tablo-3-3: Kültür ve Turizm Bakanlığı Seçilen Birimler Personel Sayısı (2012 Sonu) ... 151

xi

Tablo-3-5: Turizm Konaklama İşletmeleri Meslek Örgütleri ... 153

Tablo-3-6: Sektörel Anket Soruları ve Avrupa Birliği Turizm Destek Politikaları İlişkisi ... 155

Tablo-3-7: Konaklama İşletmeleri Anket Soruları ve Avrupa Birliği Turizm Destek Politikaları İlişkisi ... 156

Tablo-3-8:Pilot Uygulama Sektörel Etkiler Cronbach Alfa İstatistikleri ... 159

Tablo-4-1:Araştırma Demografik Göstergeler ... 162

Tablo-4-2:Örnek Anket Ölçek Puanlaması ... 163

Tablo-4-3:Anket Toplam Soru Ölçek Puanları ... 164

Tablo-4-4:Örneklem Gruplarına Göre Anket Cronbach Alfa Güvenilirlik Katsayıları ... 165

Tablo-4-5:Sektörel Etkiler Konusunda Grupların Ölçek Puanı Betimsel İstatistikleri ... 165

Tablo-4-6:Konaklama İşletmelerine Etkiler Konusunda Grupların Ölçek Puanı Betimsel İstatistikleri ... 167

Tablo-4-7:Sektörel Etkiler Ölçek Soruları Faktör Analizi Sonuçları ... 169

Tablo-4-8:Konaklama İşletmelerine Etkiler Ölçek Soruları Faktör Analizi Sonuçları ... 169

Tablo-4-9:Sektörel Etki ve Konaklama İşletmelerine Etkiler Ölçek Maddeleri ... 170

Spearman Sıra Farkları Korelasyon Sonuçları ... 170

Tablo-4-10: Bakanlık Çalışanları Sektörel Etkiler Algı Sıklık Değerleri ... 172

Tablo-4-11:Meslek Örgütü Üyeleri Sektörel Etkiler Algı Sıklık Değerleri ... 172

Tablo-4-12: Bakanlık Çalışanları Sektörel Etkiler Algı Frekans Sıralaması ... 180

Tablo-4-13: Meslek Örgütü Üyeleri Sektörel Etkiler Algı Frekans Sıralaması ... 181

Tablo-4-14: Sektörel Etkiler Algı Farkları İstatistiksel Anlamlılık... 182

Tablo-4-15: Bakanlık Çalışanları Konaklama İşletmelerine Etkiler Algı Sıklık Değerleri ... 184

Tablo-4-16: Meslek Örgütü Üyeleri Konaklama İşletmelerine Etkiler Algı Sıklık Değerleri ... 184

Tablo-4-17: Bakanlık Çalışanları Konaklama İşletmelerine Etkiler Algı Frekans Sıralaması ... 192

Tablo-4-18: Meslek Örgütü Üyelerinin Konaklama İşletmelerine Etkiler Algı Frekans Sıralaması ... 193

xii

KISALTMALAR LĠSTESĠ

AB :Avrupa Birliği

AT :Avrupa Topluluğu

AET :Avrupa Ekonomik Topluluğu ABD :Amerika BirleĢik Devletleri AIT :Uluslararası Turizm Birliği AR-GE :AraĢtırma-GeliĢtirme

ATAK :Akdeniz-Ege Turizm Altyapısı ve Kıyı Yönetimi Projesi AYÇ :Avrupa Yeterlilik Çerçevesi

AYB :Avrupa Yatırım Bankası BYKP :BeĢ Yıllık Kalkınma Planları

BYMA :Balıkçılık Yönlendirme Mali Aracı (Financial Instrument for Fisheries Guidance)

BĠT :Bilgi ve ĠletiĢim Teknolojileri

CAP : Common Agricultural Policy (Topluluk Tarım Politikası)

CARDS :Community Assistance for Reconstruction, Development and Stability in the Balkans (Batı Balkanlarda Yeniden Yapılanma, Kalkınma ve Ġstikrara Yönelik Topluluk Yardımı)

DĠE : Devlet Ġstatistik Enstitüsü

DTA :DıĢ Ticaret Açığı

EAFRD :European Agricultural Fund for Rural Development (Kırsal Kalkınma için Avrupa Tarım Fonu)

EAGGF :Europen Agricultural Guidance and Guarentee Fund (Avrupa Tarımsal Garanti ve Yönlendirme Fonu/ATGYF)

EAGF :European Agricultural Guarantee Fund – (Avrupa Tarımsal Garanti Fonu)

xiii

ECU : Europeon Cuurrency Uinit (Avrupa Para Birimi) EFF :Avrupa Balıkçılık Fonu

ERDF :Europen Regional Development Fund (Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu/ABKF)

ESF :European Social Fund (Avrupa Sosyal Fonu/ASF)

EGTC :European Grouping of Territorial Co-Operation (Avrupa Bölgesel ĠĢbirliği)

EU :European Union ( Avrupa Birliği) ETEAN :GiriĢimcilik ve Kalkınma Ulusal Fonu

FEEE :Foundation for Environmental Education in Europe (Avrupa Komisyonu ve Avrupa Çevre Eğitim Vakfı)

GKRY :Güney Kıbrıs Rum Yönetimi GSYH :Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla

HOTREC :Avrupa Otel, Restoran ve Kafe ġemsiye Örgütü ICO :Instituto de Crédito Oficial (Devlet Kredi Ofisi)

IPA :Instrument for Pre-accession Assistance (Katılım Öncesi Yardım Aracı)

ISPA :Instruments for Structural Policies for Preaccesion (Katılım Öncesi Altyapı Desteği)

ISO :International Organization for Standardization (Uluslararası Standartlar Örgütü)

ĠġGEM :ĠĢ GeliĢtirme Merkezi

ĠMKB :Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası

KDV :Katma Değer Vergi

KOBĠ :Küçük ve Orta Büyüklükteki ĠĢletmeler

KOSGEB :Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi GeliĢtirme ve Destekleme Ġdaresi BaĢkanlığı

MDAÜ :Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri‟nin MKK :Merkezi Kayıt KuruluĢu

xiv

NACE :National Classification of Activities and Products (Ulusal Faaliyet ve Ürün Sınıflaması)

MEDA :Mediterranean Economic Development Area (Avrupa-Akdeniz ortaklığı bünyesinde finanse edilen)

OECD :Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik Kalkınma ve ĠĢbirliği Örgütü)

OSB :Organize sanayi bölgesi

OPEC :Organization of Petroleum Exporting Countries (Petrol Ġhraç Eden Ülkeler TeĢkilatı)

OTP :Ortak Tarım Politikası

ÖĠKR :Özel Ġhtisas Komisyon Raporu

Örn. :Örnek

PHARE :Poland and Hungary& Action for the Restructuring of the Economy Program (Polonya ve Macaristan: Ekonomilerini Yapılandırmak için Yardım Programı)

s. :Sayfa

SAPARD :Special Accession Program for Agriculture and Rural Development (Tarımsal ve Kırsal Kalkınmaya Yönelik Özel Katılım Programı)

SLIM :BasitleĢtirilmiĢ Mevzuat

SPK :Sermaye Piyasası Kurulu

STÖ :Sivil Toplum Örgütü

TBMM :Türkiye Büyük Millet Meclisi

TSA : Tourism Satellite Account (Turizm Uydu Hesabı) TUGEV :Turizmi GeliĢtirme ve Eğitim Vakfı

TUĠK :Türkiye Ġstatistik Kurumu TUROFED :Turistik Otelciler Federasyonu TUSAP :Turizm Sektörü Ana Planı

xv TÜRÇEV :Türkiye Çevre Eğitim Vakfı TÜROB :Türkiye Otelciler Birliği

TÜRSAB :Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği

TYD :Turizm Yatırımcıları Derneği

UNESCO :United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (BirleĢmiĢ Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür TeĢkilatı)

UNWTO :World Tourism Organization (Dünya Turizm Örgütü)

vb. :Ve benzeri

YFA :YapılandırılmıĢ Finansman Aracı YUTÖ :Yunanistan Ulusal Turizm Örgütü

1. GĠRĠġ

1.1. Problem

Türkiye‟nin en yakınındaki mevcut bölgesel bütünleĢme olan Avrupa Birliği‟nin dıĢında kalması söz konusu olmadığı için Türkiye, 1963 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu ile Ankara AnlaĢmasını imzalayarak entegrasyon sürecini baĢlatmıĢtır. Avrupa Topluluğu‟na 1987 yılında tam üyelik için baĢvuran Türkiye, 1996 yılında Gümrük Birliğini gerçekleĢtirmiĢtir. Coğrafi açıdan stratejik bir konumda bulunan Türkiye‟nin 2000‟li yıllarda dünya pazarına açılma, dünya ekonomisi ile bütünleĢme çabaları daha da artmıĢtır.

Avrupa Birliği-Türkiye bütünleĢme çabaları, Türkiye'nin aday ülke konumu, Birlik politikalarına ve uygulama araçlarına odaklanılmasını zorunlu hale getirmektedir. Ayrıca, Türkiye turizm sektörüne yönelik ulusal politikalarını Birlik politikalarına uyumlu hale getirerek , sektörün AB sürecinden olumlu etkilenmesini sağlayabilecektir.

Kültür ve Turizm Bakanlığı 2009-2012 yılı verilerine göre Türkiye'yeyi ziyaret eden toplam turist sayısının % 56‟sı Avrupa Birliği üye ülke vatandaĢlarından oluĢmaktadır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,46686/23082013-giris-cikis-yapan-ziyaretci-yabanci-ve-vatan-.html, 24.08.2013). BütünleĢme süreci ve olası tam üyelik sonrasında Birlik üye ülkelerinden gelen turist sayısının artma potansiyeli dikkate alındığında Avrupa Birliği'nin Türk turizmi üzerindeki önemi daha iyi anlaĢılabilecektir. .

ÇalıĢmada görüleceği üzere; AB‟de turizm sektörü genel özellikleri, turizm hareketleri, sektörün toplam büyüklüğü ve turizm sektörünün diğer sektörler içerisindeki göreceli büyüklüğü, AB ve AB dıĢı turizm hareketleri ve AB turizm sektörünün dünya turizmi içerisindeki önemi, doğrudan veya dolaylı turizm destek politikalarının gerekliliğini çok net bir Ģekilde ortaya koymaktadır.

Avrupa Birliği‟nde turizm sektörü, Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya (GSYH) % 10‟luk katkısı, 10 milyon kiĢiye ulaĢan istihdam etkisi ve sektörde faaliyet gösteren 1,8 milyon

iĢletme sayısı ve ile en önemli sektörlerden birisidir. (http://ec.europa.eu/ enterprise/sectors/tourism/ background/index_en.htm, 10.11.2012).

Avrupa Birliği bu bakıĢ açısına paralel olarak; turizm sektörünün dünya turizm arenasında rekabet gücünü artırmak amacıyla sektörel düzeyde destekleyici politikaları mali ve teknik desteklerle birlikte uygulamaktadır. Turizm sektörüne iliĢkin Avrupa Birliği‟nde uygulanan politikaların sektörel etkileri doğrudan ve dolaylı olarak kendisini göstermektedir. Doğrudan ve dolaylı kararlar, genellikle turizmde uzun dönemli amaçları kapsayan yapısal ve mali nitelikli uzun dönemli sonuçlar doğuran politika uygulamalardır. Avrupa Birliği ile müzakere sürecinde bulunan bir ülkenin Avrupa Birliğiğinin turizm sektörüne yönelik destek politikalarından etkilenmemesi düĢünülemez. Bu nedenle üyelik sürecinde ve sonrasında turizm sektörünün rekabet gücünü artırıcı destek politikalarının incelenmesi, değerlendirilmesi ve buna iliĢkin stratejilerin ortaya konulması gerekmektedir. Türkiye‟nin büyük beklentiler içinde olduğu turizm sektörü, uluslararası özelliği nedeniyle iletiĢim, yakınlaĢma ve bütünleĢme çabalarında öncü rol oynamaktadır. Bugüne kadar AB sürecinin turizm sektörüne etkileri ve sektörün bu süreçten etkilenme Ģekline yönelik çeĢitli çalıĢmalar ve araĢtırmalar yapılmıĢtır. Avrupa Birliği süreci ve AB turizm destek politikaların Türk turizm sektörüne etkileri konusunda yapılan çalıĢmalar incelendiğinde, bu konuda ortak bir görüĢ olmadığı görülmektedir (Sivil, 2007, s.122-123; Ulu, 2010, s. 107-119; Cünedioğlu, 2001, s.239-241; Paksoy, 2005, s.340-343).

Kuru (Kuru, 2005) yaptığı çalıĢma ile turizm seyahat acentesi çalıĢanlarının gözünden; AB üyeliğine verilen destekle, AB üyeliğinin sektöre sağlayacağı faydalar, sosyo-ekonomik faydalar, bireysel faydalar ve turizm iĢletmeleri açısından ortaya çıkaracağı faydalar arasında bir iliĢki olup olmadığını araĢtırmıĢtır. Yapılan çalıĢma sonuçlarına göre, turizm seyahat acenteleri çalıĢanları, AB üyeliğine verilen destekle sektöre sağlanan yararlar ve sosya-ekonomik faydalar arasında bir iliĢki olmadığını, diğer taraftan üyeliğe verilen desteklerin, bireysel faydalar ve turizm iĢletmeleri için ortaya çıkabilecek faydalarla doğrudan iliĢkili olduğunu göstermektedir.

Beken (Beken, 2007); turizm iĢletmecilerinin AB‟ye bakıĢ açısı, AB hibe fonları hakkındaki bilgi seviyeleri ve bu fonları en çok hangi alanlarda kullanmak istendiğini tespit etmeye yönelik olarak bir çalıĢma yapmıĢtır. Anket çalıĢmasına katılan iĢletme yöneticilerinin turizm sektörü destek politikalarının önemli araçlarından birisi olan ve

araĢtırmasının odak noktası olan AB fonları konusunda yeterli düzeyde bilgi sahibi olmadıkları, Türkiye‟de sektöre yönelik olarak uygulanan benzeri fon uygulamalarından yeterince yararlanmadıkları, turizm destek politikaları anlamında yararlanmak istedikleri en önemli destek aracının eğitim ve mesleki alanındaki destekler olduğu tespitlerine ulaĢılmıĢtır.

Avrupa Birliği‟nin doğrudan ve dolaylı turizm destek politikalarının ve uygulamalarının incelenmesi ve değerlendirilmesi; Türk turizm sektörünün sezonluk etkilerden arınmıĢ bir yapıya kavuĢmasına, hizmet çeĢitliliği ile rekabet gücünün artırmasına, çevreye duyarlı turizm hizmetlerinin gerçekleĢtirilmesine yönelik uygulamaların hayata geçirilmesine katkı sağlayabilir. Turizm sektöründe AB‟ye uyum sürecinin yaratacağı etkilerin turizm sektöründeki ilgili taraflarca nasıl algılandığı, uyum sürecinin etkilerinin sektöre olumlu yansımalarını etkileyecek en önemli değiĢkenlerden birisidir. Bu nedenle çalıĢma aĢağıda yer alan problemler üzerine odaklanmaktadır:

 Avrupa Birliği turizm destek politikalarının genel olarak Türk turizm sektörüne ve özel olarak turizm konaklama iĢletmelerine etkileri konusunda sektörün ilgili taraflarının algısı nedir?

 Sektörün ilgili tarafları arasında ortaya çıkan etkileri konusunda algı farkları söz konusu mudur?

1.2. AraĢtırmanın Amacı

ÇalıĢmanın genel amacı; AB uyum sürecinde AB turizm destek politikalarının Türk turizm sektörü açısından etkilerini inceleyerek, Türkiye‟de turizm sektörüne yönelik olarak uygulanan politikalar ve bu politikalar kapsamında kullanılan araçların geliĢtirilmesine katkı sağlamaktır.

Söz konusu genel amaca ulaĢabilmek için aĢağıdaki konular hakkında değerlendirmeler yapılacaktır:

1) Dünya turizm hareketleri içerisinde AB ve Türk turizm sektörünün göreceli önemi, tarihsel olarak geliĢimi, bu geliĢimin nasıl ve hangi yönde değiĢim gösterdiği,

2) Avrupa Birliği‟nin turizm sektörüne yönelik doğrudan ve dolaylı destek politikalarına iliĢkin direktifleri, yönetmelikleri ve uygulamaları,

3) SeçilmiĢ üye ülkelerde turizm destek politikaları,

4) Avrupa Birliği turizm destek politikaları içerisinde turizm sektörüne sağlanan fon destekleri,

5) Türkiye‟de turizm sektörünün tarihsel geliĢim süreci içerisinde sektöre iliĢkin yapılan düzenlemeler.

Yukarıda ifade edilen çalıĢmanın ana problemleri doğrultusunda; AB‟nin turizm destek politikalarının turizm sektörüne ve turizm konaklama iĢletmelerine etkileri konusundaki algılarının ve varsa algı farklılıklarının tespit edilebilmesi amacıyla turizm sektörü içerisinde politika yapıcı konumda olan ve sektör temsilcisi niteliğindeki iki grubun araĢtırma kapsamına alınması planlanmıĢtır:

1) Politika yapıcı taraf: Sektöre iliĢkin politika ve uygulamaların etkilerini doğrudan izleyen (turizm konaklama iĢletmelerinin yatırım ve iĢletme belgelerinin düzenlenmesi, konaklama tesislerin belirlenen standartlarının kontrol ve denetimi) Kültür ve Turizm Bakanlığı‟nın ilgili birimlerinin yönetici, uzman, kontrolör, müfettiĢ ve mühendis pozisyonunda çalıĢan elemanları,

2) Sektör temsilcileri: Turizm sektörünün sivil toplum kuruluĢu niteliğinde olan ve yine sektöre iliĢkin politikaların etkilerini doğrudan izleyen meslek örgütü üyeleridir.

AraĢtırma kapsamında seçilen tarafların etkiler konusundaki algıları belirlendikten sonra, çalıĢma konusu seçilen tarafların algıları arasında anlamlı bir fark olup olmadığı aĢağıdaki hipotezle test edilecektir:

 : AraĢtırma kapsamında belirlenen ilgili tarafların, “AB turizm destek politikalarının” turizm sektörü ve konaklama iĢletmeleri üzerindeki etkisi konusunda algılarında anlamlı bir farklılık vardır.

Özetle; çalıĢmanın ortaya koyduğu temel problem AB süreci ve AB turizm destek politikalarının Türk turizm sektörüne ve konaklama iĢletmelerine iliĢkin etkilerinin turizm

sektörünün ilgili taraflarınca nasıl algılandığının belirlenmesi ve tarafların algıları arasında farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığının ortaya konulmasıdır.

ÇalıĢma kapsamında hedeflenen amaçların bugüne kadar belirtilen kapsamda ele alınmamıĢ olması, çalıĢma sonuçlarının turizm politikalarının geliĢtirilmesi ve uygulanmasına iliĢkin literatüre olumlu katkı sağlayacağı düĢünülmektedir.

1.3. AraĢtırmanın Önemi

AraĢtırmanın önemini ortaya koyabilmek adına öncelikle, turizm sektörünün ve

turizm hareketlerinin ülkeler için neden bu kadar vazgeçilmez olduğunu analiz etmek

gerekmektedir. Böylelikle ülkelerin turizm sektörüne yönelik doğrudan ve/veya dolaylı destek politikalarına neden ihtiyaç duydukları daha iyi anlaĢılabilecektir.

Turizm, gün geçtikçe önemi daha da artan bir sektördür. Turizm ekonomik katkısının yanı sıra sosyal ve kültürel katkısı ile diğer sektörlerin içinde varlığı tartıĢılamaz bir konuma gelmiĢtir. Dünya‟da olduğu gibi Avrupa kıtasında da turizm ayrı bir öneme sahiptir. Avrupa; farklı dilleri, kültürleri, gelenekleri içinde barındıran bir topluluk olmasına rağmen birçok ortak değere sahiptir. Turizm, Avrupa değerlerinin uluslararası sahnede savunulmasına ve tanıtılmasına katkıda bulunmakta ve Avrupa kimliğini güçlendirmektedir. Avrupa, dünyanın en geliĢmiĢ turizm bölgelerinden birisidir ve küresel ölçekte öteden beri en çok turist çeken ve turist gönderen ülkeler olarak dünya turizm pazarında önemli rol oynamaktadır. Avrupa kıtası iki dünya savaĢı ve 1990‟lara kadar 50 yıla yakın bir süreyi Doğu ve Batı Ģeklinde bölünmüĢ olarak geçirmesine karĢın uluslararası turizm hareketlerinin odak noktası olarak önemini sürdürmektedir (Özgüç, 2007, s.215).

BirleĢmiĢ Milletler Dünya Turizm Örgütü‟nün 2011 verilerine göre, AB toplam bir trilyon dolarlık Dünya turizm pazarında 463 milyon dolarlık bir turizm gelirine, baĢka bir ifadeyle % 51,3‟lük paya sahiptir (UNWTO, Tourism Higlights 2012, s.5).

Avrupa Birliği, turizm sektörünün önemini keĢfettiği 1990‟lı yıllarda, ortak turizm politikası oluĢturulması yolunda önemli adımlar atmıĢtır. Avrupa Birliği içerisinde uygulanan ve çalıĢmanın ikinci bölümünde detayları ile incelenen AB turizm destek politikaları, üye ülkelere doğrudan yansımaları olan politikalar olmakla beraber aday

ülkeler için de referans niteliğinde uygulamalardır. Aday ülke konumundaki Türkiye‟nin AB uygulamalarını Türkiye‟ye uyarlama çalıĢmaları birçok alanda olduğu gibi turizm alanında da etkilerini göstermektedir. AĢağıda yer alan tabloda, Avrupa Birliği‟nin turizm sektörüne yönelik doğrudan ve dolaylı politikaları yer almaktadır.

Tablo-1-1: Avrupa Birliği'nin Turizm Sektörünü Etkileyen Politikaları Avrupa Birliği'nin Turizm Sektörüne Yönelik Doğrudan Politikaları

Kültürel Turizmin GeliĢtirilmesi Kırsal Turizmin GeliĢtirilmesi Sosyal Turizmin GeliĢtirilmesi Mesleki Eğitimin Desteklenmesi

Tüketici Olarak Turistlerin Bilgilendirilmesi ve Korunması Turizmin Bölgesel ve Sezonluk Dağılımı

Turizm Ġstatistiklerinin GeliĢtirilmesi

Uluslararası Pazarda Avrupa Turizminin Tanıtımı

Avrupa Birliği'nde Turizm Sektörünü Etkileyen Dolaylı Politikalar

Fiziki Sınırların Kaldırılması

Ekonomik ve Parasal Birlik: Tek Para Kullanımı UlaĢtırma Politikası

Ġstihdam Politikası KOBĠ Politikası

Mali Kaynaklı Destek Politikaları: Bölgesel Kalkınma Katma Değer Vergisi Oranlarının StandartlaĢması Rekabet Politikası

Çevre Politikası

ÇalıĢmanın çıkıĢ noktası olan problem tanımı ve araĢtırmanın amacı bölümünde belirtildiği gibi sektör ilgili tarafları/paydaĢlarının AB sürecinin, genel olarak turizm sektörüne ve özel olarak turizm konaklama iĢletmelerine etkilerini nasıl algılandığı ve ilgili tarafların algıları arasında varsa anlamlı farkların tespit edilmesi turizm sektörü taraflarına önemli ve uyarıcı bilgiler sağlayarak; Türkiye‟de uygulanan mevcut turizm destek politikalarının etkinliğini arttırmak, gelecekte uygulanacak destek politikalarına yön vermek ve buna uygun araçların geliĢtirilmesine katkıda bulunmak açısından önem arz etmektedir.

1.4. Sınırlılıklar

AraĢtırmanın sınırlılıkları kavramsal ve yöntemsel sınırlılıklara olarak iki grupta ele alınmıĢtır.

Kavramsal Sınırlılıklar: Turizm politikası kavramı, genel olarak sektörel alt-üst yapı oluĢturmaya yönelik müdahaleleri ifade ederken; bu politikalar kapsamında kullanılan araçların da turizm politikası olarak algılanması temel karıĢıklığa neden olmaktadır. Örneğin AB üye ülkelerine yönelik mali destek mekanizmasının temel aracı olan bölgesel fonlar (Yapısal Fon ve Uyum Fonu) turizm destek politikalarına yönelik olarak kullanılan araçlardan birisidir. Yine mali destek politikasının aracı olarak kullanılan düĢük faizli Avrupa Yatırım Bankası kredileri, önemli destek politikası araçlarından birisidir. Bu nedenle çalıĢma içerisinde politikalar, tematik veya sektörel alandaki yaklaĢımın genel çerçevesini; politika araçları ise analiz edilen politikalara iliĢkin uygulama çerçevesini ortaya koymaktadır.

ÇalıĢma içerisinde sıkça kullanılan “Birlik” ve “Topluluk” kelimeleri benzer ifadeler olarak Avrupa Birliği‟ni tanımlamak için kullanılmıĢtır.

Yöntemsel Sınırlılıklar: ÇalıĢmada, araĢtırma amacına yönelik olarak anket yöntemi kullanılmıĢtır. Anket sonuçlarının geçerliliği; anketlerin geri dönüĢ oranına, anketi cevaplayan deneklerin cevaplama sırasında konuya iliĢkin durumuna ve ankette yer alan sorulara bağlıdır.

AraĢtırmanın amacının açıklandığı bölümde çalıĢmanın evrenini oluĢturan taraflar belirtilmiĢtir. AraĢtırmanın kamu tarafını temsil eden ve örneklem çalıĢmasının çerçevesini oluĢturan ve çalıĢmanın III. Bölümünde detayları ile açıklanan Kültür ve Turizm Bakanlığı veri setinden örnekleme oluĢturabilmek için kota örneklemesi yöntemi kullanılmıĢtır. Bu yöntem çerçevesinde; Bakanlık organizasyon Ģemasında yer alan birimlerden tabakalandırma yapmak için turizm destek politikalarının oluĢturulması, uygulanmasında doğrudan ilgili birimlerin belirlenmesi amacıyla Bakanlık Stratejik GeliĢtirme Daire BaĢkanlığı yetkilileriyle görüĢmeler ve değerlendirmeler yapılmıĢtır. ÇalıĢmanın amacı ve uygulanmak istenen model çerçevesinde; Kültür ve Turizm Bakanlığı yöneticileri, Kültür ve Turizm Uzmanları, MüfettiĢler ve Kontrolörler (kariyer meslek mensupları) sınırlandırılarak anket gerçekleĢtirilmiĢtir.

Aynı Ģekilde anket çalıĢmasının özel sektör tarafında sektörel ve bölgesel bazda temsil gücü olan meslek örgütü niteliğinde çalıĢan kuruluĢların örgüt üyeleriyle sınırlandırılarak yapılmıĢtır.

AraĢtırmaya katılanların AB süreci ve AB turizm destek politikalarının turizm sektörüne ve konaklama iĢletmelerine etkilerine iliĢkin algı düzeylerinin belirlenmesi amacıyla genel ve her soruya iliĢkin frekans dağılımları tabloları düzenlenmiĢtir. Anketin ikinci ve üçüncü bölümünde her ifade için algı değerlendirmesi Bakanlık çalıĢanları ve meslek örgütü üyelerine göre ayrı ayrı yapılmıĢtır.

“Sektörel Etkiler” ve “Konaklama ĠĢletmelerine Etkiler” konusunda her bölüm baĢlangıcında bütün soruları kapsayan toplu frekans tabloları verilmiĢtir. Frekans değerleri üzerinden her soru için Bakanlık ve Meslek Örgütü üyelerinin algılarının olumlu/olumsuz yoğunlaĢtığı alanlar karĢılaĢtırmalı olarak AB politikaları ve ülkemiz uygulamaları açısından değerlendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Anket içerisinde sorulara iliĢkin algı değerlendirmesi o soruya iliĢkin “Katılıyorum” ve “Tamamıyla Katılıyorum” seçeneklerinin frekans (sıklık) değerlerinin toplam örneklem sayısına oranının % 50‟yi geçmesi durumunda “olumlu algı”, aksi durumda “olumsuz algı” olarak değerlendirilmiĢtir. Her ne kadar “Kararsızım” olumsuz algıyı ifade etmese de frekans sıklık değerleri içerisinde “Kararsızım” cevabı ihtiyatlı bir yaklaĢımla olumlu algı içerisinde değerlendirmeye alınmamıĢtır.

1.5. Varsayımlar

AraĢtırmada verilerin toplanması için anket formundan faydalanılmıĢtır. AraĢtırmada kullanılan anket formunun amacına yönelik olarak hizmet ettiği ve yanıtları veren kiĢilerin anketleri yeterli zaman ayırarak, doğru bir biçimde yanıtladıkları varsayılmaktadır.

1.6. Tanımlar ve Açıklamalar

ÇalıĢma içerisinde kavramsal tutarlılığı sağlamak açısından, çalıĢmada sıkça kullanılan kavramlara iliĢkin tanımlamalar aĢağıda verilmektedir:

Avrupa Birliği: Avrupa Birliği kurucu üyeleri Almanya, Belçika, Fransa, Hollanda, Ġtalya ve Lüksemburg‟tur. En son 1 Temmuz 2013 tarihinde Hırvatistan‟ın Birliğe katılımıyla Avrupa Birliği üye ülke sayısı 28 olmuĢtur (www.abgs.gov.tr, 12.04.2013).

Turizm politikası: Bir ülkenin tüm insanlarına turizme katılarak maddi ve manevi dinlenme olanaklarını sağlamak, çevreyi koruyarak turizm ihtiyaçlarının karĢılanması için gereken en uygun alt ve üst-yapıyı kurmak amacıyla kamu yönetiminin, ilgili taraflarla iĢbirliği içerisinde turizm alanına müdahalesidir.

Avrupa Birliği Kurumları: Avrupa Birliği içerisinde uygulanan tematik ve sektörel politikaların oluĢum sürecini anlayabilmek için çalıĢma içerisinde kullanılan kurumsal yapılar aĢağıda özetlenmiĢtir (www.abgs.gov.tr, 12.04.2013).

Avrupa Parlamentosu: Avrupa Birliği kurumları içerisinde seçimle işbaşına gelen

organdır. AB üye ülke vatandaşları beş yılda bir yapılan seçimlerde oy kullanarak Avrupa Parlamentosu üyelerini seçmektedir. 2013 itibarıyla Avrupa Parlementosu 28 üye devlete ait toplam 766 temsilciden oluşmaktadır.

Avrupa Komisyonu: Avrupa Komisyonu, AB içerisinde yasama sürecinin başlangıç

kurumudur. Ayrıca Komisyon Birliğin yürütme organıdır. Bu fonksiyonuyla müktesebatın, bütçenin ve programların uygulanmasından ve idari olarak denetimden sorumludur. Komisyon, her üye devletten bir temsilcinin yer aldığığı ve “komiser” olarak adlandırılan 28 üyeden oluşmaktadır.

Avrupa Birliği Konseyi: Konsey, AB üye ülke hükümetlerinde görev yapmakta olan

bakanlardan oluşan bir organdır. Konsey, AB içinde üye ülkelerişn ulusal haklarının temsil edildiği kurumdur. Konsey tarafından karara bağlanacak toplantılara üye ülkeleri temsilen ilgili bakanlar katılır.

Avrupa Birliği Zirvesi: Avrupa Birliği üye ülke devlet başbakan veya devlet

başkanları ile ABi Zirvesi Başkanı ve Avrupa Komisyonu Başkanı'nın katılımı ile toplanır. Yılda dört kez toplanan Zirve, Birliğin gelişmesi ve Avrupa'nın bütünleşmesine yönelik öncelikleri ve temel politikalar konusunda kararlar alır.

Ekonomik ve Sosyal Komite: Parlamento, Konsey ve Komisyon'a yardımcı olmak

için kurulmuş bir danışma kurumu olup, kararları bağlayıcı nitelikte olmayıp danışma niteliğindedir. Komite, işçi, işveren ve belirli toplum kesimlerini temsilen seçilen üyelerden oluşur.

Bölgeler Komitesi: Bölgeler Komitesi, AB içindeki yerel ve bölgesel yönetimlerin

temsilcilerinden oluşur. Temel fonksiyonu danışma niteliğindedir. Komite üyeleri beş yıllık süre için üye ülkeler tarafından gösterilen adaylar arasından, Konsey tarafından atanır ve Komite’nin üye sayısı 350’yi geçemez.

Avrupa Birliği’nde Yasama Süreçleri: Birlik kurumları, AntlaĢmalarda belirlenen yetkiler ile belirlenen usul ve Ģartlar çerçevesinde uygulamalar yapar. Birlik, sınırlı yetki ilkesine tabi olmakla beraber, üye ülkeler tarafından yetkilendirildiği konularda düzenleme ve bağlayıcı kural koyma yetkisine sahiptir. Avrupa Birliği‟nde yasama faaliyeti farklı fonksiyonlara sahip olan Komisyon, Parlamento ve Konsey'in iĢbirliği ile gerçekleĢtirilir.

Avrupa Birliği'nde karar alma "Olağan Yasama Usulü" ve "Özel Yasama Usul"leri yöntemleriyle gerçekleĢir. Özel yasama usulü istisna niteliğinde olup, genel uygulama Olağan Yasama Usulüdür. Olağan yasama usulünde Parlamento'ya yasama süreci çerçevesinde Konsey ile ortaklaĢa karar verme ve veto yetkisi tanınmıĢtır. Bu usule göre, Komisyon yasama önerisini hazırlar, yasama iĢlemi Parlamento ile Konsey'in anlaĢmasıyla yapılır. Parlamento'nun yasama önerisini reddi veto anlamına gelir. Bu durumda Parlemento yasama önerisine değiĢiklikler önerebilir ve Konsey tarafından da kabul edilmesi durumunda öneri bu Ģekilde yasalaĢabilir.

Yasama önerisi kural olarak Avrupa Komisyonu tarafından Konsey ile Parlamento'ya sunulur. Bu süreçte Ekonomik ve Sosyal Komite ile Bölgeler Komitesi gibi bazı danıĢma kurumlarına danıĢılması gerekebilir. Parlamento'nun ve Konsey'in mutabık kaldığı öneri, Konsey tarafından nihai olarak karara bağlanır.

Avrupa Birliği’nde Mevzuat Yapısı: Avrupa Birliği Hukuku; sözleĢmeler kapsamında yer alan tamamlayıcı hukuk ve üye ülkeler arasında imzalanan antlaĢmalar, Topluluğun dıĢ iliĢkilerinden kaynaklanan hukuki düzenlemeler, Adalet Divanı‟nın içtihat hukuku, Topluluğun yasal düzeni çerçevesinde kabul edilen tüm kurallardan oluĢmaktadır. AB Hukuk sitemine genel olarak “Müktesebat” denmektedir.

Avrupa Birliği Hukuku, Birincil ve Ġkincil Mevzuat olmak üzere iki baĢlıkta incelenebilir.

Birincil Mevzuat (Kurucu AntlaĢmalar) :Birincil mevzuat, Avrupa Birliği‟ni kuran antlaĢmalardan oluĢmaktadır. Üye ülkeler arasında doğrudan müzakerelerle kabul edilen ve ulusal parlamentolarca onaylanan yasal düzenlemelerdir. Birincil mevzuat kaynakları Topluluğun anayasası niteliğinde düzenlemelerdir.

Topluluk hukukunun temel kaynakları olan Avrupa Topluluklarını kuran AntlaĢmalar aĢağıda verilmektedir.

 Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu AntlaĢması (Paris AntlaĢması)

 Roma AntlaĢması

 Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AntlaĢması

 Avrupa Tek Senedi

 Maastricht AntlaĢması

 Amsterdam AntlaĢması

 Nice AntlaĢması

 Katılım AntlaĢmaları

 Lizbon AntlaĢması.

Ġkincil Hukuk: Avrupa Birliği kurumları tarafından birincil mevzuatı esas alarak yapılan yasal düzenlemelerdir. Bu düzenlemeler aĢağıda özetlenmiĢtir:

 Tüzük: Türk hukukunda yer alan kanunlara benzer nitelikte olup, tüm topluluğa yönelik olan, hiçbir hukuk iĢlemi gerekmeksizin doğrudan uygulanan bütünüyle bağlayıcı olan yasal düzenlemelerdir.

 Direktif: Bağlayıcıdır; ancak tüzükten farklı olarak, doğrudan uygulanamaz. Üye ülkeler tarafından iç hukuka iliĢkin düzenlemeler yapılması gerekir. Üye ülkeler söz konusu iç hukuk düzenlemelerini seçmekte serbesttir.

 Karar: Bağlayıcı nitelikte olup, özelliği gereği bir ülke, firma veya kiĢiyi muhatap alabilir.

2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Dünya ve Avrupa’da Turizm Hareketleri

Günümüze kadar dünya turizminin geliĢimi önündeki en önemli engel, birinci sırada güvenlik sorunu ikinci sırada ekonomik krizler olmuĢtur. SüveyĢ Kanalı'nın 1958‟de Mısır tarafından millileĢtirilmesi, 1967 ve 1973 Arap-Ġsrail SavaĢları, 1974 yılındaki petrol krizi, 1980'de baĢlayıp on yıla yakın devam eden Irak-Ġran SavaĢı ve 1982 yılındaki petrol fiyatlarının artıĢı gibi olaylar turizm hareketlerini olumsuz etkilemiĢtir. Ayrıca 1986 ABD-Libya krizi ve aynı yıl meydana gelen Çernobil nükleer kazası Akdeniz Havzasındaki uluslararası turizmin, geliĢme hızında, yavaĢlamaya yol açmıĢtır. Ortadoğu‟da 1991 yılındaki Körfez SavaĢı, Ortadoğu ve çevresinde olan turizm hareketlerini durdurma noktasına getirmiĢ, 1992'den itibaren turizm hareketlerinde olumlu geliĢmeler baĢlamıĢ, 1994'te ise geliĢme trendi daha da sağlamlaĢmıĢtır (Sivil, 2007, s.13).

Avrupa ülkelerinde 1950‟lerin baĢından beri turizm faaliyetleri yavaĢ yavaĢ hızlanan bir geliĢme göstermiĢtir. Avrupa‟yı ziyaret eden turist sayısı 1950‟de 16,8 milyon iken, bu rakam 60 yıllık dönemde 30 kat artıĢ göstererek 2011‟de 504 milyona ulaĢmıĢtır (bkz.Tablo 2-1).

Tablo 2-1: Turist Sayısına Göre Dünya Turizminin Bölgesel Dağılımı (Milyon)

BÖLGE 1950 1980 1990 2000 2011 2020 (*) 2030 (*) Avrupa 16,8 178,5 265,6 395,9 504,0 620,0 744,0 Asya Pasifik 0,2 23,0 56,2 110,5 217,0 355,0 535,0 Amerika 7,5 62,3 92,8 128,1 156,6 199,0 248,0 Afrika 0,5 7,2 15,2 28,3 50,2 85,0 134,0 Ortadoğu 0,2 7,1 9,6 24,2 55,4 101,0 149,0 Dünya Toplamı 25,2 278,1 439,4 687,0 983,2 1360,0 1810,0

Kaynak: Tourism Market Trends, 2006 edition ve UNWTO, Tourism Highlights 2012 s.4. (*) WTO Projeksiyonu

Dünya Turizm Örgütü‟nün 2020-2030 projeksiyonlarına göre Dünya turizminde büyüme hızlanarak devam edecektir. Dünya Turizm Örgütü tarafından hazırlanan raporda, insanların yılda iki-üç hatta dört kez tatile çıkacağı ve “2020 yılında dünyadaki turist

sayısının 1,5 milyar kiĢiye, toplam turizm gelirlerinin ise 2 trilyon Dolara ulaĢacağı öngörülmektedir (Hüssein ve Saç, 2008, s.133)

Dünya turizm hareketlerinde en büyük payı Avrupa almakta olup onu Amerika kıtası takip etmektedir. Ancak, bölge dağılımında Tablo 2-2‟den de görüleceği üzere Dünya turizmi içerisinde Avrupa ve Amerika kıtasının payı sürekli düĢüĢ göstermektedir. Bunun temel sebebi diğer kıta bölgelerinde ekonomik geliĢme, ulaĢım imkânları vb. nedenlerle Dünya turizm hareketlerinin baĢta Asya Pasifik bölgesi olmak üzere diğer bölgelere kaymasıdır.

Tablo 2-2: Turist Sayısına Göre Dünya Turizminin Bölgesel Dağılımı (%)

BÖLGE 1980 1990 2000 2011 2020 (*) 2030 (*) Avrupa 64 60 58 51 46 41 Asya Pasifik 8 13 16 22 26 30 Amerika 22 21 19 16 15 14 Afrika 3 3 4 5 6 7 Ortadoğu 3 2 4 6 7 8 Dünya Toplamı 100 100 100 100 100 100

Kaynak: Tourism Market Trends, 2006 edition ve UNWTO, Tourism Highlights, s.4. (*) WTO Projeksiyonu

Kıta Avrupası içerisinde, komünizmin çökmesiyle Doğu Avrupa ülkelerinin kapılarını uluslararası turizme açması bu bölgelerde önemli turizm hareketlenmeleri sonucunu doğrumuĢtur. Dünya Turizm Örgütü‟nün 2020 ve 2030 öngörülerine göre Avrupa kıtası Dünya turizm hareketleri içerisinde sırasıyla % 46 ve % 41 payla önemli turizm bölgelerden birisi olmaya devam edecektir (UNWTO, Tourism Highlights 2012, s.15).

Tablo 2-3‟de özetlenen Dünya turizm hareketleri verilerine göre; turist sayısı açısından ilk beĢ ülkenin, diğer ülkelere göre önemli oranda arayı açtığı görülmektedir. Bu grup içerisinde Fransa birinciliği, ABD ikinciliği sürekli korumuĢtur. Turist sayısına göre ilk beĢ ülke sıralamasında en önemli ve en çarpıcı değiĢim 1990‟da 12. sırada olan Çin‟in 2011‟de üçüncülüğe oturmuĢ olmasıdır. Bunun temel nedeni, Çin‟in ekonomik ve siyasi olarak serbestleĢmesine bağlı olarak turizm hareketlerinde önemli bir turizm destinasyonuna dönüĢmesidir. Bu grubu takip eden ikinci grup; Türkiye, Almanya ve Ġngiltere‟den oluĢmaktadır. Bu grup, kendi içinde yıllar itibarıyla sıralamada yer

değiĢtirmektedir. Türkiye 2011 verileriyle dünya turizm hareketleri içerisinde turist sayısına göre altıncı sıradadır.

Tablo 2-3: Turist Sayısına ve Turizm Gelirlerine Göre Dünya‟da Ġlk Yirmi Ülke1

Sıra Ülkeler Turist Sayısı (Milyon) Turizm Geliri

(Milyar USD) Turist BaĢına Harcama (USD) 2011(*) 2009 2010 2011 2009 2010 2011 1 Fransa 76,7 77,1 79,5 49,5 46,6 53,8 677 2 A.B.D. 55 59,8 62,3 94,2 103,5 116,3 1867 3 Çin 50,9 55,7 57,6 39,7 45,8 48,5 842 4 Ġspanya 52,2 52,7 56,7 53,2 52,5 59,9 1056 5 Ġtalya 43,2 43,6 46,1 40,2 38,8 43 933 6 Türkiye 25,5 27 29,3 21,3 20,8 23 785 7 Ġngiltere 28,2 28,3 29,2 30,1 32,4 35,9 1229 8 Almanya 24,2 26,9 28,4 34,6 34,7 38,8 1366 9 Malezya 23,6 24,6 24,7 15,8 18,3 18,3 741 10 Meksika 22,3 23,3 23,4 11,3 11,8 11,7 500 11 Avusturya 21,3 22 23 19,4 18,6 19,9 865 12 Rusya 19,4 20,3 22,7 9,4 8,8 11,4 502 13 Hong Kong 16,9 20 22,3 16,4 22,2 27,2 1220 14 Ukrayna 20,8 21,2 21,4 3,6 3,8 4,3 201 15 Tayland 14,1 15,9 19 18,2 16,1 20,1 1058 16 Yunanistan 14,9 15 16,4 14,5 12,7 14,6 890 17 Kanada 15,7 16,1 16 13,7 15,7 16,9 1056 18 Polonya 11,9 12,5 13,4 9 9,5 10,7 799 19 Hollanda 9,9 10,9 11,3 12,4 12,9 14,4 1274 20 Singapur 7,5 9,2 10,4 9,4 14,1 15 1442

Kaynak: UNWTO, Tourism Highlights 2012, s.7-10.

(*) Turis baĢına harcama turizm geliri ve turist sayısı üzerinden hesaplanmıĢtır.

Turizm geliri açısından ilk 10‟daki ülkelerin pek değiĢiklik göstermediği ve bu açıdan daha istikrarlı bir durumun söz konusu olduğu söylenebilir. Dikkate değer bir husus da ABD‟nin ve Ġspanya‟nın turist sayısına göre, Fransa‟nın gerisinde olmasına rağmen, daha fazla turizm geliri elde etmesidir. Bu durum ABD ve Ġspanya‟da turist baĢına ortalama harcamanın Fransa‟dan çok daha yüksek olduğunu göstermektedir. Tablo 2-3‟de verilen

1 _{Türkiye için söz konusu yıllara iliĢkin turist sayıları Kültür ve Turizm Bakanlığı ve TUĠK Ġstatistiklerinde} farklılık gösterdiği için UNWTO verileri kullanılmıĢtır.

turist sayısı ve turizm gelirleri karĢılaĢtırıldığında, 2011 yılı verilerine göre turist baĢına ortalama gelirin ABD‟de 1.870 dolar, Ġspanya‟da 1.060 dolar, Fransa‟da ise neredeyse ABD‟nin 1/3‟ü yani 680 dolardır. Dolayısıyla fazla turist, fazla gelir anlamına gelmemektedir. Turist sayısı ve geliri arasındaki iliĢki, ülkelerin turizm politikalarına bağlı olarak değiĢiklik gösterebilmektedir.

Dünya turizm hareketlerine turizm harcamalarını gerçekleĢtiren ülkeler açısından bakıldığında (bkz.Tablo-2-4), dünya turizminde en büyük harcamayı zengin geliĢmiĢ ülkelerin yaptığı görülmektedir.

Tablo 2-4: En Çok Turizm Harcaması Yapan Ġlk On Ülke

Ülkeler Turizm Harcamaları Milyar (USD) Turizm Açıkları Milyar (USD) 2010 2011 2010 2011 Almanya 78,1 84,3 -43,4 -45,5 A.B.D. 75,5 79,1 28,0 37,2 Çin 54,9 72,6 -9,1 -24,1 Ġngiltere 50,0 50,6 -17,6 -14,7 Fransa 38,5 41,7 8,1 12,1 Kanada 29,6 33,0 -13,9 -16,1 Rusya 26,6 32,5 -17,8 -21,1 Ġtalya 27,1 28,7 11,7 14,3 Japonya 27,9 27,2 -14,7 -16,2 Avusturalya 22,2 26,9 7,6 4,5

Kaynak: UNWTO, Tourism Highlights 2012, s.13.

En yüksek turizm harcaması yapan ülkelerin büyük bölümü Japonya ve Çin dıĢında, Avrupa ve Kuzey Amerika'nın geliĢmiĢ ülkeleri olan; Almanya, Amerika, Ġngiltere, Fransa‟dır. Avrupa kıtasından ilk 10‟da beĢ ülke bulunurken, Amerika kıtasından iki ve Asya-Pasifik‟ten üç ülke bulunmaktadır. Tablo 2-4‟de göze çarpan en önemli verilerden birisi, turizm gelir ve gideri arasındaki farkı ifade eden turizm açık tutarının en yüksek ülkenin Almanya olmasıdır. Turizm harcamaları için ilk 10‟da bulunan Avrupa ülkelerinden Ġngiltere ve serbestleĢme ile birlikte turizm hareketleri anlamında önemli potansiyel pazar ülkelerinden biri olan Rusya ve Çin‟in önemli turizm açıkları verdiği görülmektedir. Aynı durum geliĢmiĢ ülkeler kategorisinde Amerika kıtasından Kanada ve

Asya-Pasifik grubundan Japonya için de geçerlidir. Dünya turizm hareketlerinde en çok harcama yapan bu ülkeler içerisinde turizm fazlası veren ülkeler ise ABD, Fransa ve Ġtalya‟dır.

Turizm harcamaları ve gelirleri açısından ülke profillerini değerlendirildiğinde turizm açığı veren ülkeleri iki gruba ayırabiliriz:

a) Gelir düzeyi yüksek olup turizm hareketlerine katılan ülkeler (örneğin: Almanya, Ġngiltere, Japonya, Kanada)

b) Gelir düzeyindeki önemli değiĢim ve serbestleĢmenin etkisi ile turizm hareketlerine katılan ülkeler (örneğin: Rusya ve Çin)

Daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi dünya turizm hareketleri içerisinde en büyük pay Avrupa kıtasına aittir. Avrupa'da turizmin bölgesel dağılımına bakıldığında, Avrupa kıtasının tüm bölgelerinde, turizmin aynı ağırlığa sahip olmadığı görülmektedir. Avrupa kıtası, turist varıĢları açısından Dünya turizm hareketleri içerisinde % 51 pay alırken, turizm gelirleri açısından % 45 pay almaktadır (bkz. Tablo 2-5). Turizm hareketleri açısından Kıta Avrupası‟nda en önemli turizm hareketliliğinin Güney Avrupa ve Batı Avrupa‟da yoğunlaĢtığı görülmektedir.

Tablo 2-5: Avrupa Birliği Bölgeler Turizm VarıĢlar ve Gelirler

Bölgeler

Turist VarıĢları (milyon) Gelirler (milyar USD)

2009 2010 2011 Dünya (%) 2009 2010 2011 Dünya (%) Güney Avrupa 164,5 169,1 182,2 18,5 161,4 157,6 176,7 17,2 Batı Avrupa 148,5 153,8 159,0 16,2 144,5 142,2 160,4 15,6 Kuzey Avrupa 56,0 56,1 59,3 6,0 58,4 61,4 70,3 6,8 Orta/Doğu Avrupa 92,6 95,7 103,5 10,5 48,0 48,0 56,0 5,4 Avrupa Toplamı 461,6 474,7 504,0 51,3 412,3 409,2 463,4 45,0 Dünya 883,0 940,0 983,0 _{927,0 1.030,0}

Kaynak: UNWTO, Tourism Highlights 2012, s.6-7.

Dünya turizm gelirleri açısından ilk 20 ülke içerisinde, Batı Avrupa grubundan Fransa, Avusturya, Almanya, Ġsviçre ve Hollanda; Güney Avrupa grubundan Ġspanya, Ġtalya, Türkiye ve Yunanistan olmak üzere dokuz ülkenin yer aldığı görülmektedir (bkz. Tablo 2-3). Batı Avrupa kültür turizmi ile ön plana çıkarken, Güney Avrupa daha çok “3 S”

sloganıyla (sea-sand-sun) kendini farklılaĢtırmaktadır. Bölgesel hareketlilik açısından Güney Avrupa‟yı ilk sırada Kuzey Avrupalılar ve ikinci sırada Batı Avrupalılar ziyaret etmektedir. Kuzey Avrupa ise dünyanın en fazla turist gönderen ülkelerini oluĢturmaktadır. Kuzey Avrupa bölgesinde turizm hareketliliğinin en yoğun yaĢandığı ve kent turizminin ön plana çıktığı ülke, Ġngiltere‟dir.

2.2. Türkiye’de Turizm Hareketleri ve Ekonomiye Yansımaları

Turizm sektörünü 1980‟lerde keĢfeden, 1990‟larda büyüme ivmesine giren ve 2000‟lerle istikrarlı büyümesini sürdüren Türkiye‟nin dünya turizm hareketleri içerisindeki payı gün geçtikçe artmakta ve turizm, Türkiye‟nin vazgeçilmez sektörlerinden biri olmaktadır. AĢağıda Türkiye‟de turizm hareketleri ve Türk ekonomisine yansımaları incelenecektir.

2.2.1. Turizm Hareketleri

Türkiye‟nin, 2011 verilerine göre dünya turizm hareketleri içerisinde turist sayısı açısından altıncı sıraya, turizm gelirleri açısından onuncu sıraya (Bakınız Tablo-2-3) kadar yükseldiği görülmektedir. Ancak, turist baĢına gelir rakamları incelendiğinde (Bakınız Tablo 2-6), Türkiye onbeĢinci sıradadır (bkz. Tablo 2-6). Yani, Türkiye‟yi ziyaret eden turist profilinin daha çok ucuz tatil seçeneğini ön plana alan, orta sınıf/alt sınıf turist grubu olduğu görülmektedir.

Tablo 2-6: Yıllar Ġtibarıyla Turizm Gelirleri ve Turist Sayısı Yıllar Toplam Yabancı Turist Sayısı (Milyon) DeğiĢim (%) Turizm Geliri (Milyar USD) DeğiĢim (%) Turist BaĢına Gelir (USD) Turist Sayısı (Milyon) DeğiĢim (%) Turizm Geliri (Milyar USD) DeğiĢim (%) Gelen Yabancı BaĢına Gelir (USD) 1980 1,29 0,33 253 1,29 0,33 253 1985 2,61 102,3 1,50 358,7 575 2,61 102,3 1,50 358,7 575 1990 5,39 106,5 3,22 114,7 597 5,39 106,5 3,22 114,7 597 1995 7,73 43,4 5,00 55,3 647 7,73 43,4 4,96 54,0 642 2003 16,3 110,9 13,85 177,0 850 13,70 77,2 10,14 104,4 740 2005 24,12 48,0 20,30 46,6 842 20,52 49,8 15,72 55,0 766 2010 33,03 36,9 24,90 22,7 754 28,60 19,1 19,11 21,6 668 2011 36,15 9,4 28,10 12,9 777 31,50 10,1 22,22 16,3 705 2012 36,78 1,7 29,40 4,6 799 31,80 1,0 22,75 2,4 715

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı, TUIK Turizm Ġstatistikleri2

Türkiye‟de turizm istatistikleri ile ilgili olarak yapılan analizleri, toplam turist sayısı ve yabancı turist sayısı üzerinden yapmak gerekmektedir. Bu noktada turizm istatistiklerinde özellikle belli dönemlerde farklı kurumlar tarafından tutulan istatistikler turizm istatistiklerinin karĢılaĢtırılmasını zorlaĢtırmaktadır. 1963 sonrasında turizm istatistikleri 1963-1978 döneminde Maliye Bakanlığı, 1979-1983 dönemine Merkez Bankası, 1984-1990 Turizm Bakanlığı yabancı çıkıĢ anketleri, 1996-1998 döneminde Turizm Bakanlığı + Devlet Ġstatistik Enstitüsü (DĠE), 1999-2000 döneminde Merkez Bankası, 2000-2001 döneminde Turizm Bakanlığı + DĠE, 2003-2013 döneminde Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Ġstatistik Kurumu (TUĠK) ve Merkez Bankası tarafından hazırlanmaktadır. Turizm gelirleri açısından en önemli hatalardan birisi, yurtdıĢından gelen TC vatandaĢlarının harcamalarının sürekli olarak yabancı harcamalarından fazla hesaplanmasıdır. Bu kiĢiler genellikle yakınları yanında konaklamasına rağmen, bu kiĢilerin yakınları için yaptıkları harcamalar ve her türlü emlak vb. alımları turizm gelirleri içerisinde hesaplanmaktadır. 2003 yılından itibaren yabancıların Türkiye‟de mülk satın almalarına izin verilmiĢ ve bu tür satın almalar turizm gelirleri içerisine dâhil edilmiĢtir.

2_{TUĠK tarafından üretilen turizm istatistikleri metodolojisi Eurostat ve Dünya Turizm Örgütünün turizm istatistikleri} metodolojisinde son yıllarda yaptıkları yenilikler dikkate alınarak güncellenmiĢtir. Bu kapsamda, uluslararası tanımlara uygun olarak yerli firmalar tarafından taĢınan ziyaretçilerin uluslararası ulaĢım harcamaları, marinalarda ziyaretçilerin yapmıĢ oldukları harcamaları kapsayan marina hizmet bedelleri ve ziyaretçilerin ülkemizde yapmıĢ oldukları GSM dolaĢım harcamaları turizm gelirine dâhil edilmiĢtir. Yukarıda verilen 2001 sonrası turizm gelirleri verileri yeni metodolojiye göre hesaplanmıĢ verilerdir (TUĠK Haber Bülteni, Sayı: 15845).