İmparatorluktan Cumhuriyet'e Türkiye'de çağdaşlaşma hareketleri

Martnara llet$im Dergisi, Say:9, Ocak 1995

Marmara Jounal of Communications, Number:9, Jaruary 1995

iM

p,c.nA,roRLU KTAN cUMHURiYET' E

TiiRKiyE'DE

qAGDA$LA$MA HAREKETLERi

'^i'^Tif'ilf;l,fJ3il"

iletiqim

Fakiiltesi

ciRr$

Osmanh

Devleti,

kurulugundan baglayarak 17 'yy'a gelinceye kadar,

baz

donenrler istisna olarak kabul edilirse genel hatlanyla belirgin

bir

ytikse-liqve geligme trendi igerisinde

goriiliir.

Bu geligme sadece

bir

devleti

impara-torluk

haline d$niigtiirme hadisesi

de[ildir.

Devletin

stnrlart

genigledikge

dolal

olarakbiinyesindeki etnik topluluklar

de[igkenlik

gdstermig, devletin uyguladrfr sosyal, ekonomih mali ve siyasi sistemler de buna parelel olarak

geliqmigtir.

Ancak

16.yy'rn sonlanndan itibaren

imparatorlulun

i9 ve

dt;

prob-lemleri, 6nce duraklama sonra gerileme ve dalrlma siirecini baglatU. Bu nok-tada Avrupa'daki geligmelerin de roliinden bahsetmek gereklidir.

15. ve 16. yy'lardaki R0nesans hareketiyle, Batl,

kiilttt,

sanat ve

ede-biyatta yeni

bir

doneme

giriyor,

Reform hareketiyle de diigtinmeyi

engelle-yen kilise egemenli[ine bagkaldrrhyordu. Aynca yeni buluqlar ve yeni

ktta-iarrn keghyle batr insanrnrn

ufku

genigliyor, bunu ticari ve ekonomik gelig-meler takib ediyordu.

Dini

ve

politik

nedenlerle vatanlartnt terkederek yeni yerlere gdgiip yedegen insanlann baglatUfr somiirgeler meydana getirme siireci, dahasonra getiqmig

iiikelerin

sanayileri iqin gerekli olan hammadeleri bulma ve ele ge-girme ile diinyanrn uzak yerlerinde hammadde zengini

iilkeluden

elde edilen

birtakrm ticari ayncahklarla ticaret sdmiirgelerinin ortaya gilcnastnt

berabe-rinde getirmig, 20.yy rn

ikinci

yansrnda ise Hindistan'da ve Afrika'da

btiyiik

somiirge imparatorluklarmrn kurulmasl veya

do!ru bir

deyimle diinyantn

liqmig zengin iilkelerce paylagilmas

ile

son aqamasna ulagmrgtr.

Bdyle

bir

siirecin baqlamasrnda, yeni

lctalann

kegfi ne

denli

etkin

idiyse, hig kugkusuz 18.yy da ingiltere'de baglayan yeni enerji kaynaklannrn sanayie uygulanmasryla kendini g0steren Sanayi Dewimi'de o denli Onemli

idi.

ilk

olarak buhann ingiltere ve sonra Almanya'da

kdmiiriin

sanayide

uy-gulanan

kol giiciiniin

yerine

bir

enerji kayna$ olarak

ektinlik

kazanmasr so-nucu ijretimde patlama ve omrn

dolal

sonucu olarak ortaya grkan hammadde

gereksinimi Sanayi

Devrimi'ni

gergeklegtirmiq olan bu

iilkeleri

hammadde

zengini

topraklara ydnelttigi

gibi

aynr zamanda

iirettikleri

maddeleripazu-layabilecekleri yeni pazarlar aramaya itmi$ti.

Dolal

olarak bu yeni

pmar

aramaya itiq hem geligmig iilkelerin kendi

aralannda

heq

de geliqmiq

iilkelerle

geliqmekte olan

iilkeler

arasmda yeni

politik iligkilerin

ve platformlann olugmasmr da beraberinde getirmi$ti. Os-manh Devleti ne geligmig ve ne de geliqmekte olan iilke konumundaydr.

Ge-rileme ve kapitiilasyonlann da etkisiyle sOmiiriilme stirecine girmig bir

iilke

durumundaydt.

Batr, sanayi devriminden 6nce diiqtincede yeni

bir

ddnemi baglatan

Aydrnlama gafrnr yaqamrg ve bunun

bir

sonucu olarak Fransrz

ihtilali

ger-geklegmigti. Fransrz

ihtilaliyle birlikte

Ozgiirliik, egitlik, adalet ve

millet

ege-menlili

gibi kawamlar ortaya grkmaya baglamqtr. Osmanh Devleti ise ne ba-trdaki bu geligmelerin farkmda ve ne de iginde bulundulu buhramn

kaynalr-nrn dgandaki geligmelerle

ilintili

oldulunun farkrnda idi. Gerilemenin nede-ni, devamh olarak qeriatten taviz verilmesine ve Fatih ve Kanuni

d0nemlerin-deki gibi

olunmamasrna

ballanryordu.

Bu durum Lale

Devri

(1718-1730)

denilen Nevgehirli Damat Ibrahim Paqa'nrn sadarette bulundufu zamana ka-dar si.irdii. Bu ddnemde gergek anlamda

ilk

kez Batr

ile

temasa gegiliyordu.

I-

Lale Devrinden

III.

Selim'e

Kadar

Reform

Girisimleri

:

ilk

reform tegebbi.isiinden esas sorumlu devlet adamr

,rrt'Ousadaret

kaymakamr 1718'den 1730'a kadar sadrazam olan Damat ibrahim Paga'drr. Pasarofga barrgr yaprlrr yaprlmaz 7719'da Viyana'ya

bir elgilik,

772l'dePa-ris'e Yirmisekiz Mehmet Sait

Efendi'yi

"vasait-i

unran

ve maarifine dahi

la-yrhyla

kesb-i rttrla ederek

kabil-i

tatbik olanlaflnrn

takriri"

talimatlyla elEi

olarak

yolladi.

Bu

umran

ve

elitim

araglanndan

biri

matbaa

idi.

Daha

l7l6'da

Rochefort adh

bir

Fransrz subayr Osmanh ordusunda

bir

yabancr mi.ihendis subaylar krtasrnrn tegkili igin

bir

taslak sunmug, fakat

bir

sonuca

ulagamamlEtr. Rochefort istanbul'a gcldiEindc

bir

Huguenot grubunun

ba-llnda

bulunuyordu. HuguenotlaJ, Fransa'da

Katoiiklikten aynllp

Protestan olan

ki$ilerdi.

Bunlann btiyiik gogunlugu soylular slnrfinln dnernli bir parga-slndan ve eski Lonca zanaatleri yerine iinem kazanan yeni zanaat ve sanayi

kollanndan olan ki$ilerdi.

Bir

_{ticaret burjuvasrndan Eok} yeni bir manifaktiir

sanayii burjuvazisini temsil ediyorlardf.Huguenotlann istedikleri

_ley,oteki

Atrupa

htiktimetlerine bagvuduklannda oldugu gibi, Osmanh Devleti'nden

kendilerine Eflak ya da Bogdan, olmazsa, bagka bir yerde yerlesme

izni

veril-mesiydi Bu amagla Rochefort o zamanki sadaret kaymakanx olan

ibrahim

PaEa

ile

gdrtiqmelerde bulunmug ve baghfr "Bab-r

Ali

Hizmetinde

Bir

Fen Krtasrnrn Kunrlmasr Uzerine Tasan" olan bir proje sunmuEtul. Ancak ne Hu-genotlarln

balwrusu

ve ne de Rochefort'un projesi sebebi kesin olarak

bilin-memekle birlikte

dini

taassub ve devletteki gelenekci yaprnrn e&isiyle

mtdi-re $ayan bulunmamrqur.

Osmanh Devleti'ne

ilk

Tiirk matbaasrnr sokan kiqi olarak tanrnan lbra-him

Miiteferika

da bu ddnemin onemli simalanndandr. Miitefeffika'nrn as-len Macar kokenli

bir

Unitarian (Tevhidi) oldugu, daha

soffa

Miislumanhgl

segtigi

bilinmektedi/. lII.

Ahmet ldaresinin sonlanna

dofru,

nadir rastlanan bang dewesi lran'a karqr patlayan savaq ile bozuldu. 1730'da lran'da

iktidua

yeni gelmi$ olan Nadir Han kar$slnda ugranllan yenilgi sarayn zevk ve safa

dUlKinlUgiine ve frenk tarzlna karqr krzglnhgln arunakta oldugu Istanbul'da

Parona

Halil

isyanlnrn

grkmasrna yolagtr. Sultan tahttan gekildi, sadrazam ve diEer

ileri

gelenler

dldiiruldt.

Bu

durum matbaa ve

denizcilik

reformlaJrnr fazla etkilemedi.

Cok

gegmeden daha bUyUk bir sorun olan askeri reform tizerinde yeni bir hamle baElatlldl. Daha isyandan aince matbaa

miidtirii hrahim Miitefenika,

Ibrahim

Paqa'ya

bir

muhnra

sunmultu.

1732 baqlannda onu bastrnp

yeni

Sultan I.

Mahmut'a sundu. 49 saytahk muhtra ijg boliime

alrrlnnitrr.

Birinci bitliimde

yazar,

iyi

diizenlenmiq

bir

htikiimet sisteminin

butiin

devletler ve

milletler

igin dnemini

belinir

ve diEer iilkelerde mevcut olan gegitli rcjimleri anlatrr ve

yorumlar. ikincisinde,

insanrn kendi

iilkesini

ve komgulannrnkini tanrma aracl askedik sanatma yararh

bir

ilave

ile

vilayet ve askerlik idaresine yar-drmcr olarak

bilimsel colrafyanrn

onemine

okuluculafln

dikkatini

geker,

ugiincii bdliimde Hristiyan

kallan

tarafrndan elde tutulan

silahl

kuwetlerin

farkh

gelitlerini,

ordugahtaki ve sahradaki talim

orgiit

ve

disiplinini,

saval yontemlerini ve askeri

konulurnr

incelef.

ilk

reform giriqimlerine yardrmct olacak

ikinci

dbnme de bir Fransrz

asili olan

Comrcdc

Iionnti'al idi. 1729y

rnda OsmanL Devleti'ne geldi ve

MiisliimanhEr kebrti cderek Ahnret adrnl aldr. 1731'de Sadrazam Topal Os-man Paqa tarallndalt h.lzura gagrlllp

Alrupa

mrzlnda humbaracl krlalarlnln

rslah emekle gar.ri

lerdirildi.

1734'de yeni

bir o$etim

merkezi hendesehane ve enesi yrl

Bon c.al

iki

tuglu paqa yaplhp kendisine humbaraclba$l rtitbe ve iinyanr verildi.

Aucrk

bu okul ve Bonneval'in

evlatlk

edindili

Siileyman

ko-mutaslnda

telkil

edilen "Miihendisler Kltasr" uzun

omiidii

olmadl.

17?3'de

denizlicilik

igin yeni

bir

matematik okulunun aglhEl ile daha

ciddi bir qaba bailadt. Bu ve bununla

ilgili

tasarllarda devlee Macar asllh ve Fransrz uyruklu bir topgu subayt olan ve bir kaq

y

dnce Ttirkqeyi incelemek

iizere

Tiirkiye'ye

gelmig bulunan Baron de

Tott yardlmcl

oldu'

Baron de

Tott'un Franslz

hiikiimeti

tarafindan Osmanh Imparatorlu!u'nun durumunu

inceleme

ve

dzellikle Krrrm

ile

ilgili

bilgileri

toplama igleriyle

gdrevlenrlirildi!i7

ve bu nokhda bir Fransrz ajanl oldugu gerqeEi de

belirtil-melidir. Baron, Rusya savay sraslnda 1769'da padiqahrn

isteliyle

Qanakka-le istihkamlafl igiyle ve daha

soffa

Comrc de Bonneval (Humbaracr Ahmet

Pa$a) zamarmda kurulan bendesehaneyi yenilegdrme iqine de verildi. Bu

ey-lemledni anlattlgr

Antlarlnda

bu iglerde karqrlagtrlr kiqileri son derece cahil

ve aEagrllk insanlar

ol

ak gitrmektedir. Bu kitap Avrupa'da

Tiirkler

aleyhin-de uzun stire

yagayan

olumsuz diigiinceleri

yaymada son derece

etkili

olmuqtuf.

Ruslann 1783'de

Krflm!

ilhakr yeni bir reform programrna

hlz

veidi.

Dogudaki _Crkarlarlnl olumsuz ydnde etkileyebilecek Rus

tehlikesin-den korkan Fransrzlar bu reform programrnda Osmanh Devleti'ni

telvik

edi-yorlar&.

1784 Ekim'inde Sadrazam

Halil

Hamid

Pay'nln

teqebbiisti Franstz

elEililinin

yardrmtyla

iigretmen olarak

Ermeni

terciimanlarla gahqan

iki

Fransz miihendis subayla birlikte yeni bir eEitim kursu agrldr. U87'de

A\ts-turya ve Rusya ile sava! patlaylnca, devamh varlrklan tarafstzltla

aykn

gd-riildugtinden, geri gaEnldrlar. Bu durum ve savaqln

gerginlikleri

\792'debr

n!

yeniden kuruluncaya kadar yeni okullann agtlmasnr ve geligneyi

engel-ledi.

II-

I.

Setim ve

II.

Mahmud Devrinde Reform

Hareketleri

: Fransrz ihtilali'nin

pa

ak verdiEi tadh olan 1?89'da tabta glkan

ul.

Se-lim ile

birlihe

Nizam-l

Cedid diinemi

baglar.

Nizam-r Cedid

Osmanh Devleti'nin yakrnEa! baqlaflnda devletin iginde bulundugu

gerilik

ve diizen-sidiklerc

bt

gare olmak tizere batlll manada ileri bir dtizen kurmak igin mev-cut diizende yaprlan yenilik

girilim

ve hareketledn tiimiine denmektedir.

III.

Selim tahta gegisinin ertesinde gegmiqte baivurulan gelenekle, l?89'da

dev-let

buyiiklerinden,

ordu

bitokasisinin

gijrevli

ya da giirevsiz

ileri

rinden, ulemadan

krulu

bir melveret meclisi toplamrq|l. Padigahrn huzu.run-da yaprlan bu toplantrda kanun ve leriat gereklerine

aykln

eylemlere deginil-miE, bozukluklann giderilmesi gereli iizerinde dumlmug, fakat higbir somut

reform programr ortaya konulmamrltr.

III.

Selim'in

Nizam'r

Cedid'inin asll ba$langrcr ise sava$n sona eriSinden allnan dersler oldu. Bunun agrhqlndaki

yenilik,

zamanrn

ileri

gelenlerinden

ikiyiiz ki$iyi

reform projelerini

hazlrla-mak iizere gdrevlendirmesi, diiliincede tam

bir

dzgiirliik olacaFnl ve bundan 6ti.irti kimsenin cezalandrnlmayacabnl

bildirmesi

olmu$tur.

Projelerin

he-men hepsi en ba$ta askerlik alanrnda yaprlmasr gerekli reformlar iizerinde durmaktadr. Bunlarda ba$hca balhca tig

elilim

belirir.

Birincisi,

geleneksel

umarh drgiitii ile Kaplkulu ocaklanru eski diizene dtinecek bigimde rslah et-mek, ikincisi, bunlan eski durumlaflna dbndiirme perdesi alttnda

belli

eme-den modem yontemleri uygulamalq ugiinciisii bunlan lslah olanagl kalmadl-!rndan, Avrupa ve Rusya'da

oldu[u

gibi,

hrahim Mtitefeffika'ntn

koydugu

terimle Nizam-r Cedid kurmak ve bunu eski ocaklar tasviye edilinceye kadar onlada kanqormamak. GorUldugii gibi

III.

Selim'in reform projeleri,

reform-l

gibi mnrcdil bir gizgidedir. Bu reform projelerinin

(layhalann) birleltigi

nokta askerlik alanrnda acilen iinlem allnmasr hususundaydr. Bu noktada

III.

Selim

bk

taraftan A\Tupa usuliinde bir ordu

hazrlamay4

ve

difer

taraftan da

mevcut

ordulafl mtimkiin

oldugu kadar

dtzenlemeyi

esas

aldl. Bu

amagla YeniQeri Ocagr igin

elidm

ve dgretim zorunlulugu

getirildi.

Dger

teknik sr-nrflar igin 1792-93 ylllannda yeni kanunlar yaptldr..

Ayrt

$ekilde deniz

kuv-vetleri ele ahnarak tersane yeniden di.izenlendi ve gemi yaplmtna 6nem

veril-di. Kara ve deniz

kuwetleri

iEin

yedltirilecek

subaylann Avrupa teknik ve

biliminden yararlanmalan igin yeni okullar agrldr. Bu arada 1794

yltnda

Mii-hendishane-i

Ben-i

Humayun (Kata Miihendis-Topgu Okulu) kuruldu.. Bu

okullar igin

dlEandan hocalar

getirildi

ve batr

dillerinde

yazllmrE eserler Turkqeye gevrildi.

As

amaq olan Nizam-r Cedid ordusunun teskili,

yenige-rilerin

olay glkarma ihtimali goziintine ahnarak Bostancr OcaElna bagh Bos-tancl Tufenkgisi Oca& leklinde kuruldu. Bundan sonra ocaltn nizamnamesi ve kadrosu yaprldr. Plana gijre, ewela Istanbul'da 1600 kiginin

elitim

ve

ii!-retimine baqlanacaktr.

Ayrlca oniki btiliikten bir

orta

kurulacaktl'.

Bunlara yaprlacak masraflar ise yeni kurulan

iiad-r

Cedid adlr hazineden

kaJlrlana-caktl.

Siyasetve diplomasi alanlnda ise,

IIL

Selim donemine kadar Osmanlt devlet adamlan

A\rupa

devletleri ile esitlik ilkesine daya)r siyasi anlaqmalar yaprlamayacalr inancrnda idiler. Daha onceki

yiizylllann iistiinluk

duliince-sinden ve aynl zamanda Islam hukuku hiikiimlerinden gelcn bu

goriiftin

de

etkisiyle Osmanh Devleti, bu tarihlere kadar Avrupa'da daimi elgilikler kur-mamrgtr. Halbuki bu devletledn yiizytlla.rdan beri lsunbul'da daimi

ri

bulunuyordu. Devlet drgiitiindeki bu eksildik Osmanh

dll

siyasednde 9e-Eitli sakrncalara sebeb oluyordu.

III.

Selim degiEen siyasi koqullar igerisinde Osmanh drq siyasetinin dtqa agtlmastntn ve Avrupa gugler dengesinden ya-radanmasrnrn zorunlu duruma geldigini kabul ederek Awupa'yl her ydnfiyle

tanrmak

gerelini

duydu. Bu amagla Osmanh tarihinde

ilk

defa olarak

Arrupa

devletlerinin baqkentterinde

daimi elEilikler

kurulmasrna karar

verildi.

llk

olarak 1794'de Londra'da, 1997'de Pads, Berlin ve Viyana'da daimi

elgilikler

aglldl. Bunu Avrupa'nrn muhtelif yerlerinde konsoloslullartn agllmasl takip

etti0.

Bu _{$ekilde Osmanh} Devleti 19.

ytizyltn

baqlaflnda o ana kadar

giirtil-memil

oranda

yenilik

hareketledne

gidlmil

bulunuyordu. Ancak bu durum

gok siirmedi. Nizam-r Cedid ve yenileqme

muhalifleri

once Edirne Vakasl olarak bilinen hadisenin, miiteakiben Bogaz Yama-kJart Isyanr'ntn ve son

ola-rak Kabakgl Mustafa Isyanfnm patlak vermesine sebeb oluyor ve neticede

reformcu padiqah

III.

Selim tahttan

indiriliyor,

yerine

gericilik

taraftan ve

yenigerilerin kuklasr

IV.

Mustafa padigah

oluyordu.

Ancak bu durum da uzun

sttmedi. Yenilik taraftatlarnrn

yanrna

srltndtlt

Ruscuk Ayanr

Alem-dar Mustafa PaSa maiyyetindeki Nizam-r Cedid

kuwetleriyle birlikte

Istan-bul'a gelerek isyanr bastlrdl ve

IV.

Mustafa'yl tahttan indirerek yerine

II.

Mahmud'u getirdi, kendisi de sadraz am oldu.

Alemdar bundan sonra Rumeli ve Anadolu' da sarstlrml olan devlet

otoritesini

yeniden kurmak ve

bir

esasa

ballamak

iEin buralarda bulunan ayanlan lstanbul'a davet etti. 8

Eyliil

1808'de ayanlann ve devlet adamlanmn katrlmasryla balkentte buyiik

bir

toplantl diizenledi.

Buada

yapllan

gttrul-meler sonucunda hukiimet ve ayanlar araslnda yedi maddeden olugan "Se-ned-i

lttifak"

imzalandl. Buna gore devlet ayanlafln

varhgm

kabul ediyordu. Ayanlar da devlet otoritesini kabul ile verilecek emir ve giirevleri yerine geti-receklerdi. Ayanlar bu itdfaka

karll

gelmedikge, devlet tarafindan

aleyhle-rinde iqlem yaprlmayacaktr. Ayanlar kendi bOlgelednde halka

kary

adaletli

davranacaklardr. Ozet olarak, ayan padilaha sadakat, padiEah da ayana

gii-venlik vaad ediyordu. Padiqah eskiden oldugu gibi ayanm

hayaf

ve mah

iize-dnde diledigi gibi tasanulta bulunmayacaku. Ote yandan sadaret makamma ijzel

bir

dnem

veriliyor

ve padiEahrn

biitiin

emir ve yasaklaflnln sadaret yo-luyla

bildirileceEini

kabul ediliyordu.

Keyfi illemlere

karsl ayana direnme

haklo tamnrnordul t. Bu Sekilde ikddar

bt

gelit denetimden geqirilmeye

gah-glhyordu.

Sened-i

ittifakla

devlet Anadolu'da ve Rumeli'de kendi kendine gtiE-lenrriE ve bk bakrma iizerkligini kazanmll bulunan ayanlann varhklarlnl

hu-kuki hale getirmiltirr2. Osmarh Devleti'nde bdyle bir durum yani devler ege-menliEinin dagtlmasr hadisesi tadhte

ilk

kez Sened-i irdfak'la

birlikte

ortaya

glklyor, feodalite krsa bir siire igin de olsa

resmileltiriliyordu.

Sened-i

Ittifak

belki de geleneksel

bir

feodal

hukuku

yazth hale gedrme

girigimi

olmattan

ziyade feodal haklar mrrmayan

bir

gelenekte padiqai _{adlna Sadr^zam,} Sey-hiilislam, Yenigeri Agasr ile feodalleqmeye yonelmiq ayan aJasrnda bir uzlaq-ma yaparak bunun koEullanna uyuzlaq-mada ve uygulauzlaq-mada karErhkh yetkiler ta-nrma

grigimiydi'r'

Bazr anayasacrlara gdre Sened-i

lttifak

despot padilahln

yetkilerini

srnrrlayan

Tiirkiye'deki

ilk

kamu hukuku

kurahdrr.

Onu

1215 Magna Karta'srna benzetenler olmuqtur. Oysa sadece Osmanh diizeninde

ye-ri

olmayan yeni niremis miitegallibenin haklannrn

melrula$[nlmasl

hadise-sidir. Padilahln onayr olmaksran orfaya grkan bu belge

ilk

frrsatta

IL

Mah-mut tarafindan gegersiz krhnacaknr.

Nizam-r Cedid'in ylkrhqrndan 1830'lara kadar geqen bocalama

sitekli

eski siyasal

rejimin

yerine yeni

bir

sistem

geliltirme

sorunumuzun tig yonU

vardrr;

l-

$eriate dayah

bir

Islam devled

kurmak,

2- Merkeziyetgi

htikiim-darhk

itrgiitii

ile taya giigleri arasrnda sozlesmeye

dayal

bir devlet

kurmak

3- Hiiklimdann mutlak egemenligi ahnda merkeziyetci bir

bitokasi

monar-lisi

kurmak.

II.

Mahmut ddneminde bu eEilirnlerden iigiinciisi.i iisti.in geldi.

Fakat gaBda$ koEuUafln etkisi altrnda

aydn

monark olan bu padi$ahrn

giri-qir

eri mutlak hUktimda,nn

giiciinii

klsma ydnUnde bir

degiliklik

yaprlmasr sonucunu yarattl

ki,

bu Tanzimattrla,

II. Mahmud'un hiE kuqkuquz en dnemli reform giriqimi Vaka-i

Hayn-ye adryla bilinen Yenigeri OcaEl'nln

kaldnlmasl

hadisesidir. Yenigeri Oca-Er'nln laEunr mtiteakib Asakir-i Mansure-i Muhammediye adh

bir

ordu

rcq-kil

edildi.

1826'da yenigeriligin kaldrnlmasr

ile

1839'da 6li.imii arasmda

bii-yiik

bir reform hareketine giriEildi. Bu reformlarda 19. ve bir dereceye kadar 20. yy'daki

Titk

reformculann izliyeceEi yolun anahatlafl

kuruldu".

Il.

Mahmud eEitim alanrnda da ciiretkar tegebbiislerde bulundu.

Ilk

defa Avrupa'ya

dlrenci

gdnderdi. Bunu

digerleri

takib

etti.

1827'de Istan-bul'da bir

[bbiye

agrldr. 1831-34'de askeri amagh Mrzrka-i Humayun

Mekte-bi ve Mekteb-i Ulum-r Harbiye adh

iki

okul ag dl. Aynca sivil olarat nitelen-direbileceEimiz Mekteb-i

Maarif-i

Adliye ve Mekteb-i Ulum-l Edebiye adln-da

iki

orta dereceli okul aErldr.

Alnca

1831 yrhnda

ilk

ntifus sayrm ve mi.ilk yazlml yaptldt. Bundaki amaglar askeri ve vergiseldi. Ancak niifus saylmlnda askeri amaglar sebeb

olarak gosierilyorsa da, erkek niifus dlElndakiledn sayllmamasl, imparator-luktaki dini karakterin

etkinliEini

gdstermeye yeterlidir. Aynr yrllarda timar

ve iltizam sistemleri

kaldnld. ilk

Osmanh resmi gazetesi olan Takvim-i

Ve-kai yayrnlandr. Saghk iqleriyle

ilgili ilk

yenilikler de II. Mahmud zamamnda baqlamrgtr. Bunlafln ba$nda karantina usuliinun uygulanmasl Eelir' Ulema

ve halk araslnda karantinaya karql beslenen olumsuz

fikirleri ylknak

ama-cryla kitaplar yaztldtl6.

II.

Mahmud'un qagdallalma gabalarlnln bir balka ydnii de fes ve gi-yim hususundaki degiEiklik harekeddn. Mahmud bu ybniiyle

Atatiirkiin

btr

aslr sonraki

girilimlerini andrr.

Bu tutuma

karll

gosterilen tepkide de

ben-zedikler

vardr.

IL

Mahmud zamanrnda biirokraside kayda

deler

gelilmeler

oldu.

Harbiye, Evkaf ve Bab-1 Me$ihat gibi nezaret ayannda yeni daireler

kuuldu.

Reisi.i'l-kifttabhk Hariciye Nezareti'ne doniigtiirUldu. Sadaret Ketiudast

ma-kamr

6nce

Mulkiye

Nezareti

ve

daha sonra

Dahiliye

Nezareti

haline getidldil?. Her

iki;ezaretin

gorev ve yetkileri

aflrlldr.

Bab-l

Ali'nin

Cavu!-ba$ ve Tezkireci kalenferi Neza.ret-iDeavi ve.sonra Adliye Nezareti adlnl

al-dr. Defterdarllk Mansue Hazinesi, Hazine-i Amire ve Darbhane hazinesi

gi-bi kuruluElar

Maliye

Nezareti'ne baglandr'

Kusal

kentler d^t$ndaki ttim

va-krflafl

yonetmek iizere kurulan Evkaf Nezarcti Darbhane-i Amire'ye baglan-dr. 1838'de

Meclis-i

Nafia adrnr alan bir

Meclis-i

Ziraat ve Ticaret kuruldu'

Daha sonra bu, Ticaret Nezareti olarak

deligtirildil8.

Dahasl bu dOnemde sadaret makamrmn SUcii klsltlamyor, sadrazam[ adl bagvekil oluyordu.

A)'nl

zamanda

balvekilin balkanhFnda

bil

Meclis-i

Has ve

bt

Meclis-i

Viikela kuruluyordu.

Yiidilme

alanlndaki bu geligmeler yanrnda yasama alanlnda da

yeni gelifmeler oluyor

ve

Meclis'i

VdlA-yt

i\hkdm-r Adliye

ile

Meclis-i

Darti'$-$ura-yr

Askeri

kuruluyordure. Mutlakiyetqi devletin en gerekli drgi.itlerinden

biri

olan Posta

orgiitii

de Mahmud zamantnda rcsis edildi. D$ tilkelere seyalat igin Umur-r

Harici-ye Nezareti'nden pasaport alma

usulii

kondu. Bu Osmanh

Devleti'nin

dll

devletleri tanrsrnrn ve

hUktinranl*

haklaflna modern galtn devleder hukuku

anlayrgr iginde sahip grlanaslntn

bir

belirtisidir20.

III-

Tanzimat'tan

Cur

ruriy€t'e Reform

Hareketleri:

Giilhane HatFl Humalunu adlyla anllan Tanzimat fermant Sulmn Ab-210

diilmecid'in nzasryla Mustafa Regid Paga taratindan diiEiiniiliip yazrlmrq ve 3

Kasrm 1839

giinii

istanbul'da Giilhane meydantnda cieklare edilmigtir.

Tan-zimat Fermanr'nrn hukuksal ve siyasal

niteligi

iizerinde geqitli yorumlar ya-prlmrgtrr. Fermanr

bir

anayasa olarak nitelendirenler olmrigtur. Ancak

Tanzi-mat

Hattl'nln bir

anayasa, hatta

bir

kanundan gok, hiikiimdarrn kendi yetki-siyle halkrn haklan arasrndaki iligkilerde

de!igikler yaptlabilece!ini

vaade-den charte

(sene|

ttiriinden bir belgedir. Buna dayanrlarak

bir

anayasa ya da

bir dizi

kanunlar hazrrlanabilir. Tanzimatta

ikincisi segilmigtill.

Tanzimat

hattryla h{iktimdar; a)

Yayrnladtft bir

charte ile kendi iradesinin

stnrlanma-smr kabul ediyor, b) Can,

mal,rz

ve namus korunurlulunu iradesinin drqmda

hazrlanan

kanunlann yargtlanna brraktyor,

c)

Hi.iktimet

ydnetimini

kendi

iradesine gdre

delil

mevadd-t esasiye olarak nitelendirilen Olgiilerle

yaptla-cak kanunlara brakryordu2z.

Mevadd-r Esasiye'de ise gu esaslar kabul ediliyordu; 1) Devlet

ydneti-mi

yeni kanunlara gdre dtizenlenecektir, 2) Bu kanunlar _$eriate uygun ola-caktrr, 3) Bu kanunlarm amao sayrlan iig hakkrn dokunulmazlt[rnt sallamak

olacaktrr, 4) Bu kanunlar

din

farkr gOzetilmeksizin

biitiin

tebaaya ait olarak

uygulanacaktrr, 5)

Hiikiimdar

bunlara aykrrr eylemde bulunmayac

aktt23.

Tanzimat Fermanr'ndaki

yenilik,

hiiktimdarla

hiikiimet

arastnda ve deklare

edilmig, aynca kamuya agrklanmrg

bir

sOzlegme olmastndandtr.

Tanzimat, baqrnt Hiisrev _{Paqa'ntn EektiEi diigmanlanna rapmen elden}

geldilince

ve sosyal yaprnrn

elverdili

Olgtide uygulanmaya galtgtldt.

Tanzi'

mat dualist ve uzlagtrtct

bir

g6riiqtin

iiriiniidiir.

Osmanlt imparatorlulu'nun

yrkrhgrna kadar reform taraftarlan Tanzimat'tn

koydulu

tslahat y6ntemini

stirdtrmiiglerdi?a

Tanzimat Fermant'nda devletin

dini

gruplara dayanan ve konparuman usulii ydnetiminin rhmh

bir

tasviyesi de g6ze garptyordu. Agtk

yargr, tebaanrn

egitlili

ve gayr-t miislirnlere daha fazla kamusal hak ve

0dev-lerin

verilmesi (askerlik

ve

memuriyet)

fermanrn

belirgin

bir nitelifiydi.

$er'i

karakterine rafmen, ferman sayesinde Batr hukukunun bazt temel

ku-rumlan

ilk

defadrr

ki,

islam toplumunun igine girmig ve s0zii edilen dualist

yapr geliqmeye baqlamtgtrz5 Tanzimatla baqlayan uygulama

laiklile do!ru

bir gidigtir,

ama geligki ve kangrkhfrn da biiyiimesine sebeb olmugtur .

Tanzimat Fermant'ndan on yedi

ytl

sonra Paris Konferanst esnastnda drg baskrlann

bir

sonucu olarak 1856 yrhnda Islahat Fermant adt ile bilinen

bir

belge daha yayrnlandt. Bu ferman 1839 fermanr

gibi

anayasa benzeri

bir

nitelik

ta$rmaktan gok, ondaki vaadleri gergekleqtirmeye yarayacak somut

reformlan ortaya koyar. Biitge yaprlmast saflanacak, banka kurulacak,

nomik

kalkrnma

igin

Avrupa sermayesi ve uzmanlart

galrtlacak

ve karma mahkemeler kurulacaktr. Bunda $eriat'ten sciz edilmemektedir. Yalnrz

Miis-liiman-Flristiyan

egitli!i

konusunda cizyenin

kaldrtlmast,

Hrtstiyanlartn

as-kerlik

yapmasr dngciriiliiyordu. Osmanhhk kavramr

(ittihat-r

Anasrr) da

ilk

kez burada beliriyordu. Miisliiman olmayan halk igin hakaret ifade eden

nite-lendirmeler kullanilmayacaktr. Mahkemelerde Hristiyan lann

tantklt$

kabul

edilecek, tanrklar kendi

dinlerinin

kitabr tizerine yemin

edecekti''.

1 839

bildirisi

Miisliimanlar

igin

grkanlmrg

olarak nitelendirilirse,

1856 fermanr da Hristiyanlar igin yayrnlanmrg

bir

belge sayrlabilir.

ikincisi

birincide

kapah kalan bazr

ydnleri

agrfa grkardrpr ve daha gatalh sorunlarr

iqaretlendili

igin Ozellikle Miisltimanlarca hoq karylanmadr. 1839 fermanr

Miisliiman

halka

bir

anayasa

verilmedili

halde, 1856 fermanr genel olarak Hristiyan

"millet"lerin

anayasal geligmesinin baglangrcr ve onlann ulusal

ba-lrmsrzhk

isteklerinin

bir

manifesti olmuqturz8.

Tanzimat dOneminde kamu hukuku _{alanmda $er'i} hukuktan ve

0rgiit-lenmeden ayrrlma Mayrs 1840

tarihli

"Ceza Kanunnamesi"nin ilanr ile bagla-dr. Bu kanun 1851 ve 1858'de

iki

defa depigiklile

ufrad.

Ceza Kanunname-si'nde de Tanzimatrn dualist yaprsr

hakimdi.

Bu devirde modern anlamda standart bir hukuki uygulama getiren ve

laiklile

do!ru

en Onemli adrm

say-labilecek olay, 1858

tarihli "Arazi

Kanunnamesi"dir. Gergi kanun islam

hu-kukunun esaslannl da gOzdniine alarak vakrfarazi ve

mri

arazi gibi

kategori-ler tesbit etmigse

de,

esasta

miilkiyet

ve miras konusunda mi.ihim saylacak laik

hiikiimler getirmiqtile.

Kamu hayatrnda ise laik olmamakla birlikte

$eri-at drgr

bir

uygulama

vilayet

idaresindeki

reformlarla

geldi.

Bu

uygulama

1871 "idare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi"

ile

1878'de Osmanh parla-mentosunun kabul

ettili

"Dersaadet ve Vilayet Belediye Kanunu"dur.

B0y-lece vilayet, liva, kaza, idare meclislerinde, belediye meclislerinde ve vilayet

temyiz divanmda Miisliimanlarla gaynmiislimler egit

oluak

temsil

edilecek-ti. $er'i

mahkemelerin yanrnda Nizamiye mahkemeleri kuruluyordu.

Mede-ni hukuku kanunlagtrrarak

iki

hukuk sistemi arasrndaki aynm

belirli

srnrdar igine koymaya 1868'de Divdn-r Ahkdm-r Adliye'nin kuruluqu ve Cevdet Pa-qa'nm bu igi

iistiine

ahgr ile giriqildi3O. 19.yy'rn belki en Onemli hukuk

refor-mu Mecelle-i Ahkdm-r

Adliye

olarak bilinen ve

ilk

b0liimti

1870'de yayrnla-nan yeni

bir

medeni kanunun ilanrydr. Bunu gergeklegiren

biiytik

dlgiide

yi-ne Ahmed Cevdet Paga

idi3t.

1850 yrhnda da Ticaret Kanunu grkanldr ve

uy-gulamasr ticaret mahkemelerine

b*akldr.

Bu ddnemde

e[itim

alanmda 6nem]i geligmeler olmakla birlikte, dua-212

list yapr burada da kendini gosrcrmiqtir.

Birbiri

ardma 1847'de

Darii'l-mualli-min, 1859'da Mekteb-i

Mulkiye

gibi yiiksek okullar aqrldr. Aynca

l(zlan

da kapsayan ri.igdiyeler

hizmee girdi.

Orman, Ziraat ve Baytar mektepleri bu ddnemde iigretime balladr. 1868'de de Fuat Pala taraftndan Mekteb-i Sultani aqrldr.

Tanzimann en onemli ozelliklerinden

birisi

Osmanh mrihinde Bab-r

Ali

egemenlilini baqlatrnaslydl. Mustafa Reqit Pala,

Ali

Pa|a, Fuad PaEa gibi sadrazamlar hep bu donemin simalanydl. Tanzimat devdnde sadece sadra-zam degil, sadrazarnla birlikte etraflndaki

biirokat

kadro da yonetime hakim

olmultui'.

A-

Geng

Osrnnllar

:

19. yy'rn

ikinci

yanslnda Osmanll

Devleti'ni

iginde bulunduEu

glk-mazdan kurtarmak iizere batrh

fikirlerin

Osmanh aydlnlan aJaslnda giderek yaygrnlagmasr bir takrm krprrdanmalara yolagtl.

Ilk

kez rejime ddniik

flkirler

oraya

at

maya baqlandr. Vatan, mesrutiyet ve meclis gibi konular tartrqtlma-ya baqlandr.

HiikUmet faaliyederinin agrk

bir eleltirisine

ve

melruti bir reform

progamlna

ilk

kez 1860'h

yrlluda

rasrlanmaktadr. Bu

gibi

flkkler

tince Si-nasi, Namik Kemal ve arkadaqlannm gevresinde

giiriilit

ve o zamanm

gaze-telerinde biraz ihtiyath

bil

|ekilde ilade edilir. Kesin bft grup teskili 1865 yF hnda gergekleqmigtir.

O

yrhn Haziran'tnda Namrk Kemal

be!

arkadaqryla

bftlikte

bt

toplan[ yaptl ve gizli bir dernek kurdu. Kurucu iiyelerinden Aye-tullah Bey'in

ilk

toplantrya Karbonari ve Lehrstan

gizli

dernegiyle

ilgili

iki

onemli kitapla geldiEi ve Geng Osmanlt Cemiyeti'nin Karb0nad'nin

benim-sedrgi progranu kabul

etligi

bilinmektedirl.

Genq Osmanhlar, Tanzimat ve

ozellikle

Islahat Fermanr

ile birlikte

baqlayan bazr uygulamalara kar$rydrlar. Zira

Islalat

Fermanl

ile

gayrimiis-Iimler egitlik

bir

tarafa, adeta ayncallkh

bil

statiiye sahib oluyodardr. Genq Osmanhlar Tanzimat'a muhalefette

birleltikleri

halde dngOrdiikled gOziim Ierde

alr

maktaydllar. Ancak iiq temel

fikirde

anlaqryorlardt; Anayasa, Par-lamento ve Osmanllhk. Osmanll toplumunda riitbe ve durumuna bakllmaksr-zrn herkesin boyun egecegi

bir

anayasa

ile btirokasinin yetkilerini

krsltla-mak istiyorlardr3a.

Bu donenemde basln

ala

nda

biiyiik

gelilmeler

kaydedilmiltir.

Co-!u

Geng Osmanhlann

gayre

eriyle birEokgazete istanbul'da ve Avrupa'nln 213

muhtelif

_{$elirlerinde yayln hayatlna}

girmi$tir.

Ceride-i Havadis'in 1860'da kapanrqrnr miiteakib Tasvir-i Efkar,

Muhbir, Hiirriyet

ve Terctiman-r Ahval

gibi

gazeteler Geng Osmanhlarrn

fikirlerini

yaymada 0nemli

roller

iistlen-miglerdir.

Geng Osmanh hareketinin irnansmanr ise

Mrsrh

bir prens olan

Mus-tafa Fazrl tarafrndan sallanmrgtrr. Mustafa Fazrl, Geng Osmanhlann

Ali

ve Fuad pagalann zulmiinden kagarak

Avrupa'ya

gitmelerinde ve orada

faali-yette bulunmalannda en

btiytik

destekgilerinden

birisidir.

Geng Osmanhlar arasrnda gciztlme Mustafa Faztl'm

mali destelini

kesmesiyle baglamgur.

Geng Osmanklar iEerisinde

deligik

g0riig ve dtigiinceleri

dolaysryla

Ali

Suavi'den bahsetmek gereklidir.

Ali

Suavi medreseden yetigmesine

ra!-men medresenin skolastik zihniyetine hiicum etmig, fakih

oldulu

halde frkha isyan ederek

laiklili

sawnmu$tur. Onun

Ttirkgiiliilti

de Osmanhcrhla kargr

bir

fiki

tepki sayrlabilir3s. Avmpa'da

Muhbir

ve Ul0m gazetelerini grkaran Suavi,

IL

Abdtilhamid doneminde yurda dOnmtiq,

_Qra[an

sarayrnda sultana kargr

bir

hareket esnasrnda

oldiiriilmii$tiir

(1878).

GenE Osmanhlarrn amacl Osmanh lmparatorlugu'nda

bir

meclis-i

me$veret kurulmasrnr sallayarak siyasi

iktidafln

payla$rlmaslnl

kurumla$-lrmak,

bir kuwetler

aynmr

sallamak[. Kuwetlerin

dengesi, ytirtitmeyi

ku-rulacak olan meclise sorumlu tutmakla elde edilecekti. Geng Osmanhlar,

yii-riitmeden padigalu

delil,

Abdiilaziz dewinde devlet idaresini fiilen ele gegir-miq olan Bdb-r

Ali

tist biirokrasisini kastediyorlardr. Geng Osmanhlar'rn bu

fikirlerini

uygulamaya koymasrnr sallayan grupsa devlet adamlanndan,

as-keri liderlerden ve ulemadan olugan

bir

cunta olmugtu36. B0ylece Geng Os-manhlardan bazrlan, tasarladrklan

refbrmlan

gergeklegtirmek, anayasayr

-Midhat

Paga'nrn da Ozendirmesiyle-

hazrlama

faaliyetlerine katrlma frrsatr-nr elde etmiqlerdi.

B-

I.

MeErutiyet

:

Namrk Kemal ve ZiyaPaSa gibi

fikir

adamlanrun gayretleri ile taban-da olmasa bile aydrn kesimde

bir

anayasa

fiki

dolmugtu. Bu ddnemde

Ab-dlj,laziz tahttan

indirilmig

yerine V. Murad gegmiqti. Ancak V. Murad'tn da

akli dengesinin bozuk olmast

II.

Abdiilhamid'in padiqah olmastna neden

ol-du. Gerek Abdtilhamid'in tahta grhgmd4 gerekse Kanun-i Esasi'nin ilanrnda hig kugkusuz

birinci

adam sadaret makamtnda bulunan

Mithat

Paga

idi.

bulundulu mali ve siyasi durumun da etkisi

buyiiktiir.

1875 mali iflast ve Ter-sane

Konferansi'nln Me$rutiyet'e

gegigi hrzlandrran

etkenler

oldulu bir

gergektifT. 1876 Anayasasr, 1850 Prusya Anayasasr g6zOniinde tutularak hazrrlanmrgtr. Prusya Anayasasr da 1831

tarihli

Belgika Anayasastna dayan-maktaydr. Bu anayasa ile

iki

meclis oluqturuluyordu. Ayan meclisi

iiyelerini

yagam boyu kalmak tizere padiqah segiyor,

Meclis-i

Mebusan

iiyelerini

ise

iki

agamah segimlehalk segiyordu. itt< segim "talimatname-i muvakkate"

ile

yaprhyor, kent ve kasabalardaki idare meclisi

lyeleri ikinci

seEmen

saylt-yordu. Parlamentoyu toplantrya Ealrrmak ve feshetmek padiqahrn elindeydi. Gelecek yasa onerilerinin de padiqahca uygun bulunmast gerekliydi.

Bakan-lar padiqah tarafrndan segiliyor ve gorevden almryordu.. Yasalann dine

uy-gunlulu

ayan meclisince

kontrol

edilecekti. Ayrrca padigah

giivenli[i

boz-duklan

tesbit edilenleri

iilke

dtgtna stirme yetkisine sahipti38.

Ancak onemli olan husus 18?6 Kanun-r Esasi'siyle

bir

anayasantn ka-mu hukukuna

ilk

defa girmiq olmasrdf. Bu anayasaya gore

yiifiitme

yine

hii'

kiimdarda toplanryor, yasama faaliyeti ise hiiktimdann niifuzu altma

giriyor-du.

Kanun-r Esasi fert htirriyetlerini ve masuniyetlerini,

olretim,

bastn,

vic-dan ticaret, sanat htirriyetlerini, mal ve mesken masuniyetini, mahkemelerin

isriklal

ve

alenililini,

muayyen mahkemeler drgrnda mahkeme ya 9^a

hiikiim

verme yetkisine sahip komisyon kurulamayacaltnr ongormiiqttif e. Ancak

Kanun-r Esasi'yle baglayan Megrutiyet donemi gok krsa siirmiiq, 1877-78

Os-man|-Rus sava$lnl bahane eden

II.

Abdiilhamid Meclis-i Mebusan't kapata-rak Meqrutiyeti 30 yrl stire ile rafa l.<aldrrmrqtrr. Abdiilhamid'in 30

yrlltk

istib-dad idaresi slraslnda 1882 yrirnda

Diiyun-r umumiye

idaresinin kurulmast, yabancrlara demiryolu yaprml gibi gegitli imtiyazlafln verilmesi

gibi

ekono-mik

_{Eoki.igii beraberinde getiren hadiseler drgrnda} siyasi alanda da 1877-78

Osmanfu Rus savagrntn kaybedilmesi, sonuqta Ayestefanos ve Berlin

antlag-malalntn

imzalanmasr

Krbns

ve Mrsrr'rn

ingilizlerin

eline

gegmesi

gibi

olumsuz olaylarr belirtmek gerekir. Ancak _{istibdad ddneminde Eeqitli}

alan-larda geligmeler

kaydedildifini

de gozden uzak tutmamak gereklidir.

Abdiil

hamid idaresinin

ilk

yrllafl

yiizyrhn bagrndan beri herhangi bir ddnem kadar

aktif bir deliqme ve reform donemiydi.

onceki

padiqahlar doneminde

baqla-rilm$

ya da tasarlanmrg pek gok geyler bu donemde tamamlandr. Btitiin Tan-zimat hareketlerinin Abdtilhamid idaresinin bu

ilk

yrllarda gerEeklegtilini ve zirvesi ne ulaqtrlrnr sOylemek miib

alala

olmaz"' .

C-

Jiin Tiirkler, ittihat'Terakki

ve

II.

Meqrutiyet

:

Abdiilhamid'in

ilk

yrllannda sansiir, aydtnlann, Olrencilerin ve

murlann rejime muhalefetlerini g6steremeyecekleri kadar

alr

defildi,

ayn-ca polis kuvveti bunlan Onleyecek giice kawqmamgtr. Muhalefet, Ozellikle 1880'lerde padigahrn btitgeyi dengede tutmak igin memur ve ordu kadrosunu azaltmaya baglamasryla oldu.

ilk

Srgiitlenme 1887'de

Kanm

Nami Duru

ile

beq arkadaqrnrn Mekteb-i Trbbiye'de birleqerek

ittihat

ve Terakki adrnda

bir

grup olugturmalan ile bagladr. Bunun 6mril uzun olmadr4. Ancak 1889

Ma-yrs'rnda askeri trbbiye

dlrencilerinden

lbrahim Temo, Mehmed Reqid,

Ab-dullah Cevdet ve ishak Sukuti tarafinndan ittahad-r Osmani adh

bir

cemiyet kuruldu.

Banlan

bu dOrt isme Baki.ilii Htiseyin-zade

Ali'yi

de ilave ederlerar. Daha sonra cemiyetin adr Osmanh

ittihat

ve Terakki Cemiyeti'ne gevrildi.

JOn

Tiirkler

adryla tanrnan

ittihat

ve

Terakki

kuruculannrn baqhca amacl,

Abdiilhamid istibdadrna son vermek ve Kanun-r Esasi'yi

tekar

yiirtirliife

ko-yarak megruti ydnetime tekrar kavuqmaktr. Qegitli memleketlere

dalrlmrq

btittin JOn Trirk gruplannrn bir merkez etrafinda bidegtirmek ve ortak bir ha-reket yolu gizmek amacryla 4 $ubat 1902 gtini.i Paris'de

gizli bir

toplantr ya-prldr. Krsmen qahsi gangmalar yiiziinden, ama asd tasarlanan iE ihtilale ordu-nun katrhp katrlmamasr konusundaki gdriig

aynlftlanndan

dolayr konferans

ikiye

b0liindti. 1902 Kongresi sonrasrnda

ilk

defa olarak

Akguraollu

Yusuf,

imparatorlulun

alternatiflerinden

birinin

Ttrk

milliyetgili[i

oldu[unu

"Ug Tarz-r Siyaset" adh eserinden ortaya koyuyorduaz.

Bu aynhktan sonra Prens Sabahattin'in baynr

gektili

tepbbiis-i

gahsi ve adem-i

merkeziyetgili[i

savunanlar

ile

Ahmed

Rza

taraftarlarr arasrnda

biiyiik

bir gekigme bagladr. Ahmed Rrza, cemiyetin admr Osmanh Terakki ve

ittihad

Cemiyeti haline getirmesini

miiteakib

1906'da Selanik'de subay ve devlet memurlanndan bir grubun kurmug

oldulu

Osmanh

Hiiniyet

Cemiyeti ile birlegtikten sonra

kuwetlendi.

Hristiyan azrnhklar kurulacak

meyuti

ida-re sayesinde

milli

balrmsrzhklannr kazanmak

iimidiyle

ittihat ve

Terakki'yi

tutuyorlardra3. Daha 6nce de

belirttilimiz

gibi, JOn

Tiirkler

arasmda bazr

dii-giince farklan vardr. Ahmed Rrza megrutiyeti ilke _{olarak kabul ediyor ve} 96-rtinii$te

Mtisliimanhla ba$r

kahyor, fakat gerek grkardr[r Megveret gazete sinde, gerekse gewesinde pozitivist

fikideri

yayryordu. Ahmed Rrza

kuwet-li bir

merkezi idare

ile

yiiriiti.ilecek Osmanhhk siyasetinin ategli taraftarlann-dandr.

Diler

taraftan Prens Sabahattin merkeziyetgilikten uzak, Ozel tegeb-biise 0nem veren

bir

siyasetin uygulanmasrnr savunuyordu.

_Q*ardr$

Mizan

adh gazete

dolayrsyla

kendisine Mizancr lakabr takrlan Mehmed Murad ise gareyi Panislamist politikalarda gdrtiyorduaa.

ictihad

adb gazeteyigrkartan

Abdullah Cevdet ise ategli

bir

batrhlagma taraftan

idi.

Qegitli diigiince iklimlerine sahib olmalrrna rafmen, JOn Ti.irkler meq-216

rutiyet konusunda

fikir

birli!i

igerisindeydiler' Jor

Tiirklerin

yogun

gayretle-ri

sonucunda

II.

Abdiilhamid 23 Temmuz 1908'de

Karun-t

Esasi'yi kabul ve

melrutiyeti

ikinci

kez itan etmek zorunda

kalmrltlr'

Ancak me$rutiyetin

iize-rinden bir yrl bite gegmeden 31 Mart vakasr olarak bilinen meqrutiyet

aleyh-tafl bir ifiica

olayr \uk-ua 8elmiE, bu hadise Hareket Ordusu'nun mudahele-siyle basunlnngtlr. Bu olayrn miisebbibi sayllan Abdiilhamid tahttan

indidl-miq, bunu takiben anayasada padiqahln yetkilerini

ktsltlaylcl

mahiyette

deBi-Eiktikler yaprlmlqtlr. Meclisin iistiinlugu ilkesi

kabul

edilmiqse de, sonradan

hiikiimetin

tistiintiiEii kabul edilmiqtir. Bu

duum

krsa

bir

siire sonra Enver, Cemal ve Talat paqalann egemenliEine geqecek olan lttahat ve Terakki

Parti-sibin

1918

Mon&os

MiiErekesi'ne kadat

siten

hiikiimet otoritesi ddnemini

baglatmrltrr.

ittihad ve Terakki idaresinin

ilk

yrllannda

ittihad-l

Anasf

yani

Os-manhclllk

fiki

agr

basmrqttr. Bu durumda Osmanh Devleti'nde tig ana

fikrr

kolunun

yerleqtilini goruriiz.

Bunlann

birincisi,

Islamcllfttlr'

Islamcrlarln

ba5rnda Prens Said Halim,

M.

$emseddin, Musa Kazlm ve Hact Fehim vardt' Bunlara g0re, imparatorlugun zayrflamaslnm sebebi Islanii esaslardan

aynl-masrndan kaynaklanlyordu..

Yine

lslam

dini

fen ve

terakkinin

icablarlna

uyabilirdi.

Kuran'da toplumsal hayatr her seviyede diizenleyebilecek

hii-ki.imlerin

oldufunu

sawnuyorlardl' Bunun igin batldan yalntz teknigin

alm-maslna

raa

oluyorlar, bamm

ktiltitel,

dini ve toplumsal

fikirlerini

ise qiddet-le reddediyodardr6. Yeni okullar da dahil olmak iizere

ttm

reformlafln

kal-drnlmasrnr ve $eriafln hakim klllnmaslnl

istiyorladl.

Miisliimanhgln

ewen-selligine inanmll ki$iler olamh

milli

bir toplumu amaq edinen

Tiirkgiiliigii

de cephe aftyorla.rdr.

lkinci

onemli

fikir

akrmr, basta Abdullah Cevdet olmak iizere, Celal

Nud,

Siileyman

Nazil

Krhg-zade Hakkr ve Ahmet

Muhtarln

savunduklan Batlclhktl. Bunlar genel olarak yeniieqme sorununda

bidegiyorludt,

ama din konusunda ve

bafnln

ne dereceye kadar Ornek

alnabilecegi

meselesinden

birbirinden ayrlllyorlardl.

Aqrn batlcllar Batlnln geliEme seviyesine

ulaF-bilmek iEin her alanda

ba[yr

omek almak

gerektilini

savunuyorlardt.

Banct-Iar birbirinden farkh derecelerde

dincilili

meslek edinmig zevata

muhalifol-makla beraber inang kayna& olarak Mi.isliimanhga ve onun ewensel

deEerle-rine inanryorlardr. OsmanhhEr ise hem geSitli milletlerden meydana gelme

bir

devletin

birliEini

saglayacak ana

bir

prensip olarak, hem de

istamiyeti

mantrken hmarnlayan bir unsur olarak kabul ediyorlardr. Bunun igin batlcF

lar Turklerin

milli

Ozelliklerine gOre lmpantoduEa yeni bir di.izen verme

dii-liincesini savunan Tiirkgiilere karsr

tavr

oltyorlardr. Battctlann

ileri

leri baghca yenileqme garesi

elitim

yoluyla halkm aydrnlatrlmasrydr.

Tiirk-giilerin Turan idealine karqrhk, batrcilar irfan idealini savunuyodardr. Batrcr-lar tek kadrnh aileyi, banh bir medeni kanunun kabuliinii, _$eriat

mahkemele-ri

yerine laik mahkemelerin

kudmasrnr, Latin

alfabesinin kabuliinii,

tekke-lerin

kaprtrlmasrnr, ekonomik alanda da

milli

bir

ekonominin kurulmasrnr,

sanayileqmeyi,

yol

ve

ulagtrrma oranlarrnrn

geliqtirilmesini

savunuyorlardtaT.

JOn Tiirkler'in dewinde geligen iigi.incil ve en miihim ideolji

Tiirk

mil-liyetgilipi

idi. Bu cereyan Once edebiyat ve tarihte belirdi. Baglangrgta sadece

kiiltiirel

mahiyetteydi

.

Zamanla imparatorl uktaki azrnhkl ann

milli

balrm-srzhk hareketlerinin etkisiyle ve onlara kargrbir tepki olarak

Tiirk

milliyetgili

de siyasi

bir

mahiyet kazandr. AtatiirkgU gafdaglaqmaya da en

biiyiik

ilhamr bu ddnemde hlizlenmeye baglayan

milliyetgilik

hareketi vermigrir. Hig

kug-kusuz

Atatiirk

dOnemindeki reform hareketlerinde

milliyetgililin

yanrnda

batrcrh[rn da

biiyiik

tesiri olmu$tur.

IV-

Atatiirkgfi

Qaldaqlagma Ve

Kaynaklan

:

Ittihat

ve

Terakki

dOneminde

alrrhk

kazanan

fikir

hareketlerinden bahsetmigtik.

Atatiirkgii

galdaglagmaya dofrudan

etkileri

dolayrsryla bu

fi-kir

akrmlanndan Batrcrhk ve Ozellikle

Tiirkgiiltik

hareketinden biraz daha bahsetmenin faydah

olacalr

kanaatindeyiz,

Tiirk milliyetgililinin

kugkusuz en

biiyiik

kuramcrsr Ziya G0kalp'tir G0kalp'e g0re,

millet

yalnrz

rk,

cofrah

gartlat, siyasal

birlik

veya irade kuvveti iizerine kurulamazdr.

Kiiltlire,

yani ortak

dil,

din, ahlak, edebiyat ve sanata dayanrrdr. Gtidiilecek amag,

b[ttin

Tiirklerin

kiiltiI

birliline

dayanarak kuracaklarr biiyi.ik

flke

Turan'dra8.

Gokalp

Tiirk

milliyetgililine

belirli

bir karakter verebilmek ve devler teqkilaunr da ona gcire diizenleyebilmek igin Ttirkiye'de bir dizi reform yaprl-masrnr gerekli gdriiyordu.

_Milli

dil

Istanbul givesinde Ttirkge olacaktr.

Milli

devletin kurulabilmesi kanunlarda

de[igiklifi

zorunlu krhyordu. G0kalp

la-iklili

yani

dinin

devletten aynlmasmr ve garkh tesirlerden temizlenmesini

savunuyorduag.

Ziya Gdkalp'in ittihad

ve Terakki

igindeki

ve drgrndaki tarafrarlarr

hrzla arttr.

Ahmet

A[ao!lu,

Yusuf

Akgura, Mehmed Fuad, Halide Edip,

Mehmed Emin, Hiiseyin Cahid,

Akil

Muhtar, Hiiseyin-zade

Ali

ve

Hamdul-lah Suphi gibi Cumhuriyet d6menin de dnde gelen aydrnlan Grikalp'in etra-frnda toplandr.

Milliyetqi

frkirleri

yaymak ve nihayet Osmanh

gu'nu

bir Tiirk

devleti

haline

getirmek

maksadlyla 1911'de

Tiirk

Yurdu'

1912'de

Titk

Ocaklarl teEkilat1 meydana getirildi.

Milliyetqiler

devlet

idare-cilerini etkileri a.ltrna ahnca devletin yenile$me konusundaki tutumu da

belli

oldu. Yenileqmemenin gerqekleEtirilmesi vasrtasl olarak

laiklik

ana siyaset

halini ahyotdu. Artrk

kiildiriiniin

aKanlmasrna kar$ konulan kayrtlat

onemi-ni

kaybetmeye baglamrqtr.

I. Diinya

Sava$, islamcrlan siyasal

bir

kuvvet

olarak ofiadan kaldrmrg, batrcrlann da

iki

esas

ltkini,

OsmanldrEr ve

dinin

imparatorlugun temeli olduEu diiqiincesini giiri.iterek

zaylflatmlltl

Battclla-rrn gagdaqlaqma konusundaki pratik

fikirleri

de

milliyetgiliEe ka[lmtq,

krs-men uygulanmasrna bile gegilmiEti)u. Boylece

I'

Diinya Savaqr sona

erdifin-de

Tii*iyede

ayakta kalma)'l basarmrl

biricik

ideoloji

Milliyetgilik

oluyodt'

Ittihad ve Terakki doneminde SeliPn

Milliyetqilik

ideolojisiyle lark-liEin ve batlLhsma cereyanlaflmn

Tiirkiye

Cumhuriyed'ndeki reform

hare-ketlerine esin ka)'naEl oldugu su gotiirmez bir 8ergeKft. Jon

Tiirklerin

yap-trklafl

reformlar ktiguk olmakla

birlike

yeni bir yolun aqllmasma temel

teq-kil

etniqti. Aile hukuku ile

ilgili

davalar geriat mahkenelednden allnarak

si-vil

mahkemelere

verildi. Adli

meselelerde butiin salahiyet Adliye

Nazft

na

verildi.

Birden fazla kadlnla evlenme hemen hemen imkanstzlagu.

Ttp

ve edebiyat faktlltelerine krz dErenci ahndl ve kadmlann htirriyeti iizerine kitap-lar yazrldr.

Laik

okullal ulemanm etkisinden kuJtanldl. Kuran ve

baz

dualar Tiirkqeye gewildi. Dolaytsryla dilde annma iqi de bu esnada

gelilti

Daha 0n-ce Seianikte glkan Geng Kalemler dergisinde

Ali

Canib ve Omer Seyfeddin TiirkEe yazrlar yazarak dilde reformu

saltnmr$lardl.

Batl edebiyatlmn b^zl biiyuk esederi Tiirkgeye gevrildi. Sanat, edebiya! felsefe alannda yeni

geli!-meler kaydedildi.

Milli

hiti.iphane,

zrlivler,

miizik ve cografya enstitiileri

gi-bi

hiltitel

kurumlal meydana getidldi. Takvim de klsmen

deligtirilerek

ka-mer ayl yerine bannln giine! ayl kabul edildi51.

Ekonomi alanrnda da en onemli

giriqim'

1914'de kapi.itilasyonlafln

kaldlnlmasrdr.

Ekonomik _{Seli$melere para} bulmak ve kooperatifler

kud-masrm destekleme iizere

milli

bir banka kuruldu. Ittihad ve Terakki, genqlen

ijretim

iqlerine girmeye teEvik ediyor baz an usule uygun olmayan yollardan

Tiirk

_{Eirketlerini geligtirmeye gahgryordu. GOruldiiEii} gibi gerek Jitn

Tijrk

ha-reketi, gerekse itdhad ve Terakki'nin girigimleri ve bu donemde meydana ge-len

fiki

gelilmeler

Titkiye

Cumhudyed'nin kurulmaslna,

Ata

rk'iin

gag-da$lalma hareketine ve

Atatiirk'iin

onderliEinde gergekleqen

Ttirk

Devri-mi'ne azami derecede etkide bulunmuqtur.

Atatiirkqii

gaBda$lalma, _lijphesiz gokten zembille inmi$

bir

olay

Eildir. Bunda

Atariirk'iin

doEduEu ve yeri$r.igi onamn, egitim gdrdiigii

okul-lann,

okudulu

kitaplann, yaFdrEl olaylann ve

e*isi

altmda kaldrEr

aydrnla-nn

rolii

olmuEtur. Ancak biiti.in bunlar Atatiirk'iin

fikir

yaprsrnm olusmasrnda az gok etken olmakla beraber, esas

etkiyi

tarihimizin derinliklerinden

siizU-lip

gelen

ikiyliz

yllhk

gelilmeler

ile

iilke

coErafyaslntn yaplsr

ayin

etmiqtif2.

Tiirk

Devleti

jeopolirik vejeostraejik

baklmdan hassas bir coErafya-da hayat bulmuEtur. Bu stratejik mekan Asya

ile

Avrupa araslnda tabii

bir

kiiprii

olulturmaKa ve kuzeyle giiney arasrnda

biricik

deniz yolunu

_konfol

etmektedir.

Dger

taraftan DoEu Anadolu hakimiyeti Tiirkiye'ye lskenderun ve Basra Kdrfezi'ne giden yollarda

_etkli

olmak imkanrnr vermekredif r. _$u

halde bdyesine

kritik

bir

jeostatejik

yapr

Titkiye'I

modem

bt

devler olma-ya zodamaka,

Ttirkiye'''l

yoneten her devlet adam da bu temel faktortin

de-rin ve

sitekli

etkisi altlnda bulunmak durumundadr.

npkr

Atatttk

de oldugu

gibi...

Daha dnce de belirttigimiz gibi

Ararilrk'iit

gagdqlagma olaylnln geri-sinde

ikiyiiz

ylhk

bir mod€rnle$me miicadelesinin oldulunu gdriiriiz. Bu do-dernlelme adeta eski ile yeninin gatllmas, Bau

uyguhlr

ile Dogu uygarhgr-nrn geqitli uyulma

nokhlafl

bulma miicadelesidir. Ancak Tanzimaftan beri

devam eden

laiklelme

siireci tam

bir

muammaya

doniilmiif,

dualizm her

alanda kendisini

gostermiqtir.

Devletin

teokatik

yaplsl

bir

dirlii

kmlama-mrq, dolayrsryla

bu

durum

hukuk, _{idare, eEitim vs. alanlarda} kendisini

gos-rermr9ur.

Devletin ekonomik yaplsr kapitiilasyonlar ve Yed-i Vahid sisteminin

kaldmldlgl,

i9 gUnrUklerin yabancr tticcar lehine

iyileqtirildigi

1838

Tiirk-ingiliz Ticaret Artlasmasr ile tamamen drla baEL hale gelmif, bunu l856,dan baglayarak hrzh bir borglanma siireci mkib etmil ve neticede devlerin

gelirle-rinin

bir klsmr 1882'de kurulan Diiyun-r Umurniye idaresine brrakrlmrgtrfa.

Bii[in

bu qanlar altmda Osmanh Devleti ekonomi, maliye,

milli

egidm ve ad

liye

bakrmrndan egemer

ik

haklaflnr kullanmayan yan sdmiAge

iizellikleri

gosteren bir devlet durumuna diiqmiiEtiir.

Atatiirk'iin

200

yrlhk

gaEdaglalma hareketlerinden

etkilendigi

bir

gerqektir. Osmanh'daki yenile$me hareketlerinin baqanya utaqmamasr, fakat

Atatiirk'iin giriqtigi

gagdallalma harcketlednin ba$aflya ulaqmasrnda

dnce-likle

milli

egemenlik

ilkesini

benimsemesi ve gagdaE uygarhk denilen

bal

medeniyetini rehber olarak alma$ etken olmuqtur.

Alolcl

ve bilimsel

bt

yak-laqrm larzl uygulamayr

yiiriititken

200

yltlk

yenilesme denemelerini

mig, kendi tecriibelerinden,

okudufu

kitaplardan yararlanmrq ve

orjinal bir

senteze ulaqmtqtr. Ona g6re galdag uygarhk

bir

biitiin

olarak altnmaltydt. Dolayrsryla

Atattirk eskilerin

tslahatgr ve

telifci

komplekslerinden

styrtl-mak, bu medeniyeti bir biiti.in olarak ele almak, laik ve demokratik

bir

deviet ve toplum diizeni iEinde

yiiriitmek

baganntn temel qartrdlr gOriigiinden hare-ket etmigtiC).

Atatiirk

inkrlaplannrn

diler bir 6zelli$

krsa bir zaman siiresin-de enerji ve kararhhkla

siirdtirtilmiiq

radikal

inhlablar

olmalandtr.

Aynca

bunlar dogmalardan yabancr akrmlardan uzak,

milli tilkiiyti

hadef alan,

iilke

ihtiyaclanna ve beklentilerine uygun bir yapr arzetmektedir. Atattirk

inktlab-lannrn bagalya ulagmastntn en

biiyiik

sebeblerinden birisi de, bu

inklablann

Mehmetgilin

stingiisti

iletazantlmtq

olan

milli

balrmsrzhla

ve tam

ba$m-srzh!a dayanmasrndadrlo.

Nihayet

Atatiirk

inkrlablannr ytirtiti.irken gald aqlaqmanm yozl

aqma-masr,

milli

kimlifin

zedelenmemesi igin kOklii tedbirler almrgtr. Bu

maksat-la cince siyasi yaprda

koklii de[igiklikler

yaprlarak din ve devlet igleri

birbi-rinden

ayrrlmrg devlet laik

bir

temele

oturtulmu$tui'.

Laiklilin

Tiirkiye'de

tam anlamryla yelegmesinde, Saltanatm

kaldnlmasr

ve Lozan Bang Antlag-masfnrn imzalanmasmr miiteakib 29

Ekim

1923'te Cumhuriyet'in kurulmast ve sonrasrnda girigilen

bir

dizi

inkrlab hareketinin

etkisi

olmu$tur. 3

Mart

1924 tarihinde

Hilafetin

kaldrrlmast, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile

elitimin

birleqtirilmesi ve $eriat ve Evkaf bakanltklanntn kaldrnlmasr sonucunda

la-iklegme yolunda onemli bir merhale katedilmigtir. 1928 tarihinde 1924

taflhli

anayasadaki

"Tlirk

Devleti'nin

dini islamdr,

dili

Tiirkgedir"

ciimlesinin

rer-sim din

ile

ilgili ilk

bdliim

kaldrrhyordu5s. Nihayet 1937 yrhnda

laiklik

bir

anayasa ilkesi haline geurilerelq

Tiirk

Devleti'nin ve

Atatiirkqi.iliiltin

temeli-ni

olu$turan altr ilkeden

biri

oluyordu.

Atariirk

kiiltiire btyiik

6nem vermig,

ktilttirii

miimktin olabildi[ince

genig tabana yaymak sureriyle

millileqtirmeyi

ve biitiinlegtirmeyi hedef

al-m;ff.

Egitimin birleqtirilmesi

ve

Milli

Elitim

Bakanhfr'na ballanmastyla

e[itimde

hiltti-r

biitiinliiln

ve

iilkii

biriili

saflanmrgur. 1928'deki Harf

tnkla-br ve dilde sadeleqme hareketiyle

milli

kUtltiirtin tabana yayllmastnda Onemli adrmlan

a[lmt$tr59.

Ttuk Tarih ve Dtirk

Dl

Kurumlanyla

Dl

ve Tarih

Co[-rafya

Fakiiltesi agrlarak

Tiirk tarihli

ve

Tiirk

dili

alanlannda bilimsel

ara$tr-malann yaprlmasr teqvik edilmigtir. Aynca

Atatiirk, milli

ekonomiye

biiyiik

ehemmiyet vermiq, drga

balrmhhlm

Onlenmesi i Ein tarlm ve

sanayi

sek-t|rlerinde

finemli

a1hmlar

gergeklegtirilmesinde

birinci

derecede etken ol-mu$tur.

Atatiirk inktlablartnt

daima halka dayandrrarak, onlarln inktlablara

sahib Erkmalaflnr, yeni siyasi yaplya katkl saglamalarlnr temin

etmiq,6zel-likle

kadlnlara segme ve seEilme

hakkrrr

birgok Avrupa devletinden iince

vermek suretiyle

Tiirk

_{insanlna tabaa olmaktan Erklp eqit haklara sahib}

)urt-ta$ olma imkamnr saglam$, bOylece

halkn

siyasl

hayata genif olgiide

katrl-masl yasalarla teminat alnna ahnmlqtlrbu.

Netice

itibaflyla Atatiirk

ve

Atariirkgii

_{Ea!daglaqma. Osmanh}

impa-ratorlugu'nda l8.yy'da baglayan ve 20.yy'rn

ilk yllanna

kaar siiren yenileEme hareketleinden az ami derecede

etkilenmi$tir. Atatilrk'ii

ve gapdaqla5ma

mo-delini daha onceki yenilik hareketlerinden

ayran

temel Ozellik, dnceliklerin

rslahatgr ve fakat

Atadtk'iin

millet egemenligine inanan bir

inkrla\r

olmasr-dlr. A].nca, Atattirkgti gaEda{laqma ve

Tiirk

inkrlabr zaferle nericelenen

Milli

miicadelenin akabinde ve buna dayanarak

gergeklegmiltir.

_Milli

bagrmsrz-hk,

am balrmsuhk

ana

ilke

olarak kabul edilmig, galdaq uygarhk dtizeyine

ula$rlmaslnr engelleyen

tiim

kurum ve kurulu$lar

siikiiliip

aulmrq, ancak bu

yaprlfken

milli

kiiltiire

zarar verilmemesine dikkat

edilmi$

Curnhuriyet ve

tabii ki

demokasi, milliyetgilik

ve

laiklik

inkllabrn ve Atanirkgti

ga[daqlaq-mann tamel unsurlafl olmultur. Bu gibi niteliklerinin

bir

sonucu olarak

An-tiirkgii gaEdaElaSma, _{dnceki lslahat bareketlerinin tam} tenine buyi.ik bn

baSa-nya ulagmrgtr.

DiPNOTI-AR

(1)Bernard Lewis,

Modern

Tiirkiye'nin

Dofuqu,

(Qev. Metin Kuatft),

TTK

yay., Ankara

lgv,

s.

4647.

(2)

Myazi

Berkes,

Tiirkiye'de

Qafdaqlagma, istanbul 1978, s.,46 (3) N. Berkes, a.g.e., s.47 (4) N. Berkes, a.g.e., s.53 (5) B. Lewis, a.g.e,,

s47

(6) B. Lewis, a.g.e,, s.47 (7) N. Berkes, a.g.e., s.79 (8) N. Berkes, a.g.e., s.82

(9)

E.Z.Kual,Osmanh

Tarihi,Cilt

V,Ankara

1983,s.65. (1 0) R.UEarol,Siyasi

Tarih,Istanbul

1 985,s.78.

(11) R. Uqarol, a.g.e., s.80-81. (12) R.U9arol,a,g.e.,s.80 (

l3)

R.Ugarol,a.g.e.

(14) Murat Sanca, Siyasal

Tarih,

Istanbul

1983,s.35

(15) B. Lewis, a.g.e.,

s.8l

(16)

N.

Berkes, a.g,e.,

s.i83-184

(17) Shaw, S. -Shaw E.K, Osmanh

Imparatorlugu

ve

Modern

'fiirkiye'

c.II

(Cev. Mehmet Harmanu) istanbul 1983 s. 66

(18) _S.

Shaw,

-E.K.

Shaw, a.g.e., s.66-67

(19) B. Lewis, a.g.e., s.99

(20)

ilber

Ortayh,

imparatorlugun

En

Uzun

Yiiryrl,

isanbul 1983 s.38 (21)

N.

Berkes, a.g.e., s.208 (22)

N.

Berkes, a.g.e., s.208 (23)

N.

Berkes, a.g.e., s.208-209 (24)

M.

Surca, a.g.e., s.131 (25)

i.

Ortayh, a.g.e., s.144 (26) I. Ortayh, a.g.e" s.131 (27)

N.

Berkes, a.g.e., s. 24 (28)

N.

Berkes, a.ge .,

s.212-213

(29)

_i.

Ortayh, a.g.e., s.143 (30)

N.

Berkes, a.g.e" s. 219 (31) B. Lewis, a.g.e., s. 122 (32) L Ortayh, a,g.e" s.71 (33) B. Lewis, a.g.e., s, 151

(34) S.

Shaw,

-E.K.

Shaw, a.g.e.' s.170

(35) H. Ziya

Llken,Tiirkiye'de

Qaldaq DiiSiince

Tarihi,

Konya 1986 s.101 (36) _S. Mardin,

Jiin

Tiirklerin

Siyasi

Fikirleri,

1895-1908, Istanbul 1989'

s. 30-31

(37)

Niyazi

Berkes,

Tiirk

Diigiiniind€

Batr Sorunu,

Ankara 1975

s.3842

(38)

M.

Surca,

a.g.e.'

s.160

(39) B. Lewis,

a.g.e.' s.i77

(40)

M.

Sanca,

a.g.e.,

s.160

(41) B. Lewis,

a.g.e.'

s,196

(42)

_{M. Sukti}

Hanioflu,

Bir

Siyasal

orgiit

Olarak

Osmanh

lttihad

ve

Te-rakki

Cemiyeti

ve

_Jiin

Ttrkliik,

(1889-1902),

c.I,

Istanbul 1985 s.649

(43) Kemal H. Karyat,

Tiirk

Demokrasi

Tarihi,

Sosyal,

Ekonomik'

Kiiltii'

rel

Terneller,

lstanbul 1967, s.19

(44)

N.

Berkes,

a.g.e.,

s.386-389

(45) Hamza EroElu,

Tiirk

inlolap

Tarihi,

lstanbul 1982 s.57

(46)

K.

H. Karpat,

&9.e.'

s.24

(47)

K.

H. Karpat, a.g.e., s.24-25

(48)

Uriel

Heyd,

Tiirk

Ulusgululunun

Temelleri,

Ankara 1979 (Qev.

Ka-dir Giinay),

s.123-147

(49)

U.

Heyad, a.g,e,, s.lO4

(50)

K.

H. Karpat,

a.ge.,

s.31

(51)

K.

H. Karpat,

a.g.e.,

s.32-33

(52) Abdunahman _Qaycr,

"Atatiirk

ve

Tarih

Boyutu iginde

Qafdaqlag-nra",Atatijrk

AraEtrma Dergisi,

c.

VI,

sayr 16'dan ayn basrm,

Anka-ra

1989, s.48

(53)

A.

_Qaycr,

a.g.m.,

s.48-49

(54) $evket Pamuk, Osmanh

Ekonomisi

ve

Diinya Kapitalizmi,

(1820-191 3). Ankara 1984. s.129-134

(55)

A.

_Qayct,

a.g.m.,

s. 58 (56)

A.

_Qaycr,

a.g.m.,

s. 59 (57)

A.

_Qaycr,

a.g.m.,

s. 59

(58) Unsal Yayuz,

Atatiirh

imparatorlulf,an Milli

Devlete, Ankara 1990, s. 86

(59)

A.

_Qaycr,

a.g.m.,

s. 59 (60)

A.

_Qaycr,

a.g.m.,

s. 59