Menemen'deki irtica olayı:Bir devrim şehidi:Kubilay

İHİFE DÖRT

MENEMENDEKİ İRTİCA OLAYI

s___ 4

umhuriyet 7 yaşındaydı

ı özü dönmüş, ağzından en ga- * liz küfürler dökülen sakallı

adam, aldığı yaralardan ötü- yerde kıvranan genç subaya ğru İlerledi. Sakallının elinde : de bostan bıçağı vardı. İki üç niye sonra üstü başı kan için-

göreeeğimiz bu sakallı, başını vdesinden ayıracağı genç su- yı keserken, Cumhuriyet dev- nlerine yönelen en büyük fiilî lavüzlerden birini, tarihin yap- klarma geçirmiş oluyordu.

* * *

1930 yılı Aralığının 23 üncü gü- . cereyan eden ve nesiller bo- ınca Menemendeki irtica olayla-

adıyla lanetlenecek olan bu a- klanmanın içyüzünü incelerken, rek bir Atatürk gencinin dev- ne olan inancının bazan ne ka- r derin olabileceğini göreceğiz; rekse çağdaş uygarlık düzeyine aşmakta en büyük tehlikenin ce ilet ve kara taassup olduğunu r kere daha anlıyacağız.

* * *

U enemendeki irtica olayı za­ i l man zaman, sadece o böl- iye sıkışan bir hareket olarak e alınmıştır. Halbuki olay, kö- i îstanbuldakt Şeyh Esad’a ka- ır dayanan ve Manlsanın köyle- ne ağını germiş bir Nakşibendî •gütünlin eseridir. Bu örgüt ce- ıletle ve sefaletle bir arada ya­ yan insanları iğfal için gereken

Jandarmalar arasında yargılanmasını bckliyeıı bir şeyh daha... Aynı ifade onun da yiizünü kaplamış...

her şeyi yapmış; Manlsanın bazı köylerine Nakşibendî tarikatı a- dına camiler bile inşa ettirmiştir.

Cemalettin Saraçoğlu 1958 de gazetemize» yazdığı bir inceleme­ sinde merhum Fazlı Güleç’e (es­ ki valilerden) atfen, Atatürkün o- layla ilgili olarak yaptığı bir ko­ nuşmayı şöyle verir:

«Rahmetli Ata, Menemen isya­ nından sonra İzmirde Türk Oca­ ğında devrin kalburüstü gelen devrimci aydmlariyle yaptığı bir hasbıhalde kendüerinden soruyor: «— Çocuklar, sîzler de ferden ferda, yahut küçük, büyük grup­ lar halinde köy köy dolaşıp köy­ lülerimizi inkılâplarımız hakkın­ da aydınlatmak lüzumunu hisset­ miyorsunuz. Bakın iki üç mürteci yobaz neler başarıyorlar?

Nazik bir görünüş altında çok şiddetli ve pek ağır bir ihtarı; yüzlerine vuran bu soru karşısın­ da beriküer şaşırıyorlar; afallı­ yorlar. Nihayet içlerinden birisi; ıkına sıkına şu cevabı bulabili­ yor:

«— Paşam tahsisatımız yok ki» Makûl görünen bu cevap üze­ rine Atatürk’ün gözleri ateş saç

maya başlıyor ve yıldırım gibi şu susturucu mukabelede bulu­ nuyor •

«— Köyleri dolaşmak için tah­ sisatımız yokmuş?.. Bu tahsisa­ tın nereden ve nasıl sağlanabi­

leceğini Menemen mürtecile- rinden, Laz İbrahim Hocadan, Nalıncı Hasan’dan, Manifatu­ racı Osman’dan, Sütçü Mehmet’ ten öğrenin efendiler.»

-î- -k -k

M

ürtecileri cezalandıran mahkemede, iddianameyi okuyan Savcının şu sözleri ise, olayın başka bir yönünü; devlet düzeni içinde kendilerine yer verilip maaş bağlanmış hoca­ ların ihanetini iyice belirtiyor:

«... Düne kadar, hatta bugün bile her birisine maaş tahsis et­ mek, vaizlik, imamlık, hatiplik tevcih eylemek ve herbirine İl­ mî bir paye vermek suretiyle bünyesinde yaşatan ve mazinin kirliliklerini atarak millete iyi bir istikbâl hazırlayan genç Cumhuriyet hükümetine karşı, bunların hareketleri, tevcih o- lunmuş bir suikastten başka bir şey değildir.»

* * *

C

umhuriyetimiz 7 yaşınday­ ken vukubulan bu olay kadar ciddî olmasa da, ayni kök ten gelen başka olayların zincir­ leme bir dizi halinde 43 yıl son­ ra bugün de devam ettiği inkâr edilemez. Üç tanesinin makina- lı tüfek kurşunlarıyla anında, otuzunun ise asılarak cezalan­

dırıldıkları bu mürtecilerin ve bilinçsiz şekilde işbirliği yapan

CUMHURİYET 22 ARALIK 1966

77 b

lı

O £ Sİ

Menemen’deki irtica olayının sorumlularından ikisi jandarmalar arasında Şeyh Hüsnü ve Hafız Nur’un yüzlerinde okunan üç şey var. Sefalet, nefret ve cehalet... Bu üç husus bütün İrtica olaylarının ortak karakteridir zaten...

halk kitlesinin hikâyesine geçe­ biliriz artık. Bu arada, isimleri pek bilinmeyen iki devrim şehi­ di, iki Bekçi ile genç Subay Ku- bilây’ı saygı ile anarken; dev­ rimler için sırasında ferden ne­ ler yapılabileceğini göreceğiz.

Menemen’de 23 Aralık günü meydana gelen olaylar geçmişe uzanan bir çizgi içinde incelen­ dikleri zaman, bunların o anda, fevri olarak patlak vermedikle­ ri anlaşılır. Bugünkü ve yarın­ ki yazımızda olayın cereyan şeklini anlatırken, o kara günün sadece iki hafta gerisine daya­ nan gel'şmelere göz alacağız. Daha sonra daha geniş bir pers­ pektif içinde, Nakşibendilik fa­ aliyetleri çerçevesinde rejime yönelmiş bir tehdidin neler yap­ tırabileceğini ele alacağız.

23 Aralık gününden tam 17 gün önce (6 A ralıkta) Manisa’­ da Tatlıcı Hüseyin adındaki

a-damın evinde, 14 kişinin katıldı­ ğı bir toplantı yapılıyor. Bu top­ lantıya katıiaııiardan üçü daha sonra 23 Aralık günü öldürüle­ cekler, onbiri ise idama mahkûm olacaklardır.

Toplantıda kararlaştırılan şey­ lerin başında, ileride cereyan c- decek olaylara hazırlık olmak üzere silâh temini için faaliyete geçilmesi vardır. Bundan sonra olayın patlak verdirileceği güne kadar Menemen yakınlarındaki Paşa köyünde «üslenmeye» ka­ rar veriyorlar. Karara göre Gi­ ritli Mehmet, Sütçü Mehmet, Şamdan Mehmet ismindeki üç Mehmetler, Kâhya İsmail’in ara­ bası ile Paşa köyüne hareket e- diyorlar. Yola çıkmadan, Mani­ sa’da üçü de birer silâh edinmek imkânına kavuşturulmuşlardır.

Paşa köyünde bunlara bir Mehmet daha katılacak ve Ku- kiye adındaki bir yaşlı kadının evine yerleşeceklerdir. Rukiye, Kâhya İsmail'in analığıdır.

Paşa köyünde bir-iki gün ka­

lan Mehmet’lere, Manisa’daki toplantıya katılanlardan dördü daha iltihak ediyor ve sekiz ki­ şilik kafile, yanlarına Kıtmir a-

dındaki bir köpeği de alarak on- bir saatlik bir yürüyüşten son­ ra Sümbüller köyüne gidiyorlar.

* * *

n evrim suikastçıları, Sümbül-

* * 1er köyüne doğru yola düş­

meden önce, zaman zaman Ma­ nisa’ya gönderdikleri adamları vasıtasıyla «nabız yoklaması» yapmışlar ve hükümetin tasarı­ larından haberdar olup olma­ dığını anlamaya çalışmışlardır. Bu «nabız yoklaması» daha son raları da devam edecek, suçlu­ lar harekete geçecekleri gün için faaliyetlerinin en fazla duyul­ duğu günü seçmeye dikkat ede­ ceklerdir.

Y A R I N

---Olay patlak veriyor

FE DÖRT

_CUMHURİYET

_{23 ARALIK 1968}

Giritli Mehmet kendini

"Mehdi,, ilân etmişti

MENEMEN’DEKİ İRTİCA OLAYI

m

l i i i l i l l l l l i

S i l

m

*

Y

Mehmet BARLAS1

...V e Kubilay’m başım kesti

B

n, Manisa’daki bir toplan­ da çeşitli kararlara varan hareketi elebaşılarının üller köyüne hareketleri- adar cereyan edenleri anlat- k. Başlarında Giritli Meh- in bulunduğu sanıklar Sün- ;r köyünde, 23 A ralık’taki ayaklanmaya kadar, bü- hazırliklarım tamamlıya- ardır:

ırada yaptıkları ilk iş, Gi- Mebmet’in «Mehdi» liğini etmek olmuştur. K öy ihti- heyetinin var gönülleriyle Idıkları «Ahir zaman Pey- ıberi imalâtına», köy halkı soğuk kalmayacak, haber cl- köylerde de tepki yarata- tır.

ünbüller köyünde on gün ka­ kalan «Peygamber» ve or- ları, zamanın gelmiş oldu- ıa karar veriyorlar, 22 Ara- ı 23 Aralığa bağlayan gece !ile Menemen’e hareket edi- r.

r enemen’in kenar mahalle- ■ terinden Zeytinlik'e vardık- ında, Giritli Mehmet (İddia- meye göre), beraberindekile- esrarlı sigaralar dağıtıyor ve ııra Menemen’in içindeki Müf-

camiine giriyorlar.

Olayın bundan sonraki gelin­

mesini iddianameden özetleye- lıncı Haşan «Inna Fetehnâleke» Mehdîliğinin kabulünü istiyor, rek takib edelim : sûresini okuyor ve camiye ge- Bundan sonra Mihraptaki bay-«Camiye giren sanıklardan Na- tenlerden, Giritli Mehmet’in rak almıyor ve cemaatten de katılanlarla birlikte Kafile, Be­ lediye meydanına bayrak dik­ meye gidiyor.

Belediye meydanında namaz v kılan sanıklar, Menemen sokak­ larına dağılıp halkı «Mehdi» ye katılmak üzere Meydana çağı­ rıyorlar. Katılmayanlara karşı yürüttükleri tehdit ise, birkaç saat içinde Menemen’e girecek olan 70 bin kişilik hilâfet ordu­ sunun kendilerini keseceğidir.

Sokaklarda kendilerine katı­ lan daha büyük bir kalabalıkla yeniden Belediye Meydanına dö­ nen sanıklar, burada bayrağın dikildiği çukurun etrafında âyin yapmaya başlıyorlar.

Bu sırada yanlarına ne yaptık larını sormaya gelen bir jan­ darma yazıcısına «Mehdi» Girit­ li Mehmet’in cevabı «Kumanda­ nını çağır» olacaktır.

Meydana gelen Jandarma Bö­ lük Kumandanı Fahri Bey ise, Giritli Mehmet tarafından azar­ lanacak ve bu sahne biriken halk tarafından alkışlanacak­ tır.

Fahri Bey durumun ciddiye­ tini anlamıştır. Yedek kuvvet istemek için alaya telefon edi­ yor ve yedek teğmen Kubilây’ın başında bulunduğu bir asker grupu bu talep üzerine Belediye Menemen olaylarının suçlularından biri daha. Ekberler

kazasından Mehmet Emin...

Müftü camii avlusu Meydanına geliyor.

B

urada iddianamenin gayet açık bir ifadeyle anlattığı olayı aynen veriyoruz:

«thtiyat zabit vekili Kubilây Bey süngü takmış askerini Be­ lediye Meydanlığındaki kahve önünde bıraktıktan sonra, ken­ disi öne atılarak âsilere dağıl­ malarını söylüyor ve Mehdîlik taslayan Giritli Mehmet’i kolun dan tutarak çekiyor. Buna Gi­ ritli Mehmet silâh atmak sure­ tiyle mukabele ediyor ve zabit vekili Kubilây Bey'i ağır bir surette yaralıyor.

Yaralanan Kubilây gene tam

bir metin asker tavrıyla oradan ayrılıyor, arkasından ikinci de­ fa atılan kurşun kendisine isa­ bet etmeden- hükümetin arka­ sındaki avluya kendini atıyorsa da. aldığı birinci kurşun yara­ sından bitâb düştüğü için ıızak- laşamıyarak oraya düşüyor..

V aralı Kubilây Bcy’in oraya “ düştüğünü her nasılsa haber alan Mehdi Giritli Mehmet, as­ kerlerin kaçmasından ve halkın el çırpmasından ve bu suretle kendisine gösterilen müzaharet ten cüret alarak, ortalığa bir dehşet havası salmak için, bu

anda cinai bir rol yapmak isti­ yor. Sanıklardan Alioğlu llasaıı’ ■n torbası içindeki bıçağı derhâl aldıktan sonra Samdan Meh­ met’le birlikte yaralı Kubilây Bey’in yanına gidiyor. Bıçağı ile bu vazife kurbanı Türk de­ likanlısını bir koyun boğazlar gibi boynundan keserek, kelle­ sini alıyor. Bu suretle Türk or­ dusunun genç bir subayı ve asil Türk evlâdı Kubilây lam bir canavarca hisle sehid ediliyor.

Bununla kanmayan Mehdi, ke­ sik kafayı saçlarından tutarak orada bulunan, üstüvane şek­ lindeki taşa vuruyor ve etrafını, elinde kesik baş biraz gezdikten sonra, meydana gelip kelleyi bayrak direğine geçiriyor..»

Bu sahne, savcının satırların­ da yani resmî bir vesikadaki ciddi ifadede bile dehşetini giz leyemtyen bir vahşeti gözler ö- nüne sermektedir.

Daha sonraki satırlarda, ola­ yın Sonunu ve bastırılışını gö­ relim :

* * *

» Bu kanlı fecaat karşısında hissiz kalan Menemen halkı tarafından ikinci bir alkış tu­ fanı başlıyor. Bu arada bayra­ ğın tepesinden yere dilşen kesik başın bayrak üzerinde durma­ sını sağlamak için elektrik di­ reğine bağlamak istenilen tp, halk ve Yusuf oğlu Kâmil ta­

rafından koşarak bulunup geti­ riliyor. Kanlı sancak ihtimam­ la elektrik direğine bağlanıyor.» Bu satırlarda ise, halkın bu geri ve aynı zamanda kanlı o- laya nasıl ortak çıktığını gör­ dük. tp bulmak İçin koşuşan gayretkeşler... Kanlı haşı taşı­ yan Giritli Mehmet’e alkış tu­ tanlar.. Sorumlu halk değilse bile teşvikçi halktır burada...

Bu sıralarda alaydan yeti­ sen diğer müfrezeler ve ay­ ni zamanda hamiyetli ve na­ muslu iki bekçi İle âsiler ara­ sında haşlayan müsademede Mehdi Giritli Melımet, Sam­ dan Mehmet, Sütçü Mehmet vu­ rulup ölüyorlar. Dördüncü Meb met ise yaralanıyor. Bu meyan- da âsilerle çarpışan İki bekçi de sehid düşüyor.

Nalıncı Haşan de Ali oğlu llasaıı da halk arasından kaçıp sıvışıyorlarsa da Manisa’da ya­ kayı ele veriyorlar..»

Menemen olayı budur. Diğer yazılarımızda olavı hazırlavan faktörler ve özellikle Nakşiben­ di tarikatının çalışmalarını ve­ rirken, yurt ölçüsündeki tepki­ leri de ele alacağız.

Y

a r i n

_____________

NAKŞİBENDİLİK VE

MENEMEN

AYAKLANMASI

SAHİFE DÖRT

CUMHURİYET 24 ARALIK 1966

linçi yüzyılda Buhara’da doğan

rarikat 20 nci yüzyılda öldü

MENEMENDEKİ İRTİCA OLAYI

:

..:

"

—

MM

I

ı Devıim Seni

m

M 1

m

Mehmet BARLAS1

Nakşibendi Şeyhi Esat

H

undan önceki İki yazıda, Menemen ayaklanmasının cereyan şeklini, olaya karışan Iarı ve ayaklanmanın bastırıl­ masını dar bir çerçeve içinde incelemiştik. Bugün, Kubıla- yın devrim uğruna şehit olma sı ile sonuçlanan ayaklanma­ nın arkasındaki geniş Nakşi­ bendi tarikatinin çalışmalarına eğileceğiz.

* * *

Menemen ayaklanmasının yer ildiği 1930 larm Türkiyesi zor bir eçişin içindedir. Cumhuriyet ye­ li yıl önce kurulmuş; fakat «dev- etin resmî dini tslâmdır» hük- nüntl taşıyan 1924 Anayasasının

i nci maddesi henüz iki yıl önce

928 de kaldırılabilmiştir. 2 nci naddeyle birlikte atılan 26 nci nadde de mahkemeleri şer'î hu- :uk uygulamaktan kurtarmıştır, ’akat Türkiye bir geçiş devresin- iedir. 1928 de ülkeyi lâik yapan Atatürkçü kuvvet, 1929 da alış- canlıkların esiri olacak ve bir îs- âm kongresine Edip Beyi Türk levletlnin delegesi olarak gönde- ecektir.

îk;f::k

P iy a sî durum, çok partili re- .jimln Cumhuriyetteki ikinci aşarısız doğumuna şahit olmuş; ! Ağustos 1930 da kurulan Ser- ast Fırka 15 Kasımda kapatıl­ ıştır. Parti cumhuriyetçi ve lâ­

ik; fakat liberaldir. Bu kuruluşta lâik - liberal parti, sonraları ta­ raftarlarınca bir reaksiyon bay­ rağı haline gelecek ve kendi li­ derleri tarafından kapatılacaktır. 1930 ların Türkiyesi, buhranla­ rın Türkiyesidir de... 1926 İzmir suikastine bakan 15 idam kararlı İstiklâl Mahkemeleri 1927 de lağ­ vedilmiştir. Ancak 1928 - 29 yılla­ rı bütün bu gelişmelere rağmen boş geçmiyecek; «İslâm dinini kur tarmak için» Bursada kurulan ko­ mitelerin çıkardığı olaylar üze­ rine aynı şehir mahkemeleri 1929 da dokuz idam kararı verecektir. W| enemene kadar dayanan ve onu takip eden bütün gerici olayların ortak niteliği, daha doğ rusu bunların maruz kaldığı mua melenin cinsi «ceza» dır. Çok par tili rejime kadar, Millet Mecli­ sinden tek bir ses çıkıp da mür- teciyi korumak cesaretini göste­ rememiştir. Türkiye kapılarını düşünce akımlarına sonuna kadar açmış değildir; fakat o günlerde hiç olmazsa içerideki «aşırı cere­ yanların» at oynatmasına da izin verilmemiştir. Buna teşebbüs e- denler ise gerekli bir insafsızlık­ la cezalandırılmışlar; çok partili rejime kadar göz açmak için fır- satsız bırakılmışlardır.

yılı 23 Aralığında Menemende patlıyan gerici ayaklanmasının hazırla­

yıcıları olan Nakşibendilere gelebiliriz artık... Fakat daha önce Nakşibendi tarikatinin niteliğine kısaca bakmamız faydalı olacaktır.

Bir Sünni tarikati olan Nakşi­ bendîliği, 718 • 791 yılları arasın­ da Buharada yaşıyan Şeyh Baha- eddin Nakşibend kurmuştur. Bi­ çime bağlı merasimler, teşbihler, ve çeşitli anlamlara çekilebilen bulutlu diyaloglar, Nakşibendilik te de, diğer tarikatlerde de oldu­ ğu gibi bol miktarda mevcuttur. Nakşibendilik, Şeyh Bahaeddi- nin ölümünden sonra halifelerin­ ce devam ettirildi ve 14 şubesi

ile başlıca nüfuz sahası olarak A nadoluyu seçerek gelişti. 8 inci yüzyıldan 20 nci yüzyıla, Nakşiben diliğin Türkiyeye getirdiği iki şey vardır: Şeyh Said ve Menemen ayaklanmaları... Birinciyi, konu­ muzun dışında olduğu için bırak] yoruz ve Menemen ayaklanması ile Nakşibendilik Uişkisine geçiyo ruz.

f i t t i k

(■Taassup derecesinde dindar olan ve bütün vakitlerini ibadete ayırdıkları söylenen Nakşibendilerin son Şeyhi E- sad, 1930 larda Türkiyede ya­ şamaktadır ve söylenilenlerin

aksine sadece ibadetle değil, siyasetle de uğraşmaktadır. Erenköyiinde (İstanbul) ŞevKİ Paşa köşkünde oturan Şeyh E- sad’m çevresinde; oğlu, yani «Şeyhzade» Mehmet Ali ile Mene­ men Askeri Hastahanesi sabık i- mamı Laz İbrahim Hoca vardır. Laz İbrahim Hocayı, Şeyhi tartta tine «Halifeler halifesi» ünvanıyle takdim etmiş ve onu tarikati ge­ nişletmekle görevlendirmiştir.

As -ı- -¡i

Laz brahim, becerikli bir «pro­ pagandist» tir... Devletten maaş alıp, Menemen Hastahanesinde i- mamlık yaparken, propaganda gö

^ < Î X y j ^ W W ö C W ö C ^ 0öööÖö6006ööö0ö0û e o o ıX )e iv y y v w w ıo n n n r

Üç sanık mahkemede

ve müritleri

revine başarıyla girişmiş ve epey taraftar toplamıştır.

İmamlıktan ayrıldıktan sonra ise Manisayı merkez alıp, civar köylere tarikatinin yerleşmesi 1- çin çalışmaya başlamıştır. Bazı köylere camiler yaotırmış, me­ selâ Horozlu köyünün yüzde 80 ini Nakşibendiliğe sokmuştur. An cak faaliyet sadece Manisa sınır lan içinde kalmamakta, ciyar şe­ hirlerden de ayartılan saf insan­ lar. Laz İbrahim tarafından iğfal edilmektedir. Tarikata girenlere mükâfat olarak Laz İbrahim îs- tanbula gidin Şeyh Esadı görme İzni vermektedir.

'M

M enemen olavmdan üç ay *"* önce, Laz İbrahim, Ma- nisaya gelecek ve sonradan dördü de asılacak olan dört mürid ile bir toplantı yapacak tır. Bu, ayaklanmaya kadar ar­ dı ardına yapılacak toplantılar dan ilki olmuştur. Daha son raki toplantılardan birinde t i- se, Şeyh Esad’la görüşebilin müridlerden Hafız Ahmet, Ku bilayı alçakça katledecek olan «Mehdi» Giritli Mehmedi, Meh dilik imtihanına çekecektir. Bu geri kafalı, karanlık ve bir toplumu ileri götürmekte hiç bir işe yaramıyacak cemiyet safrala­ rının âyinlerinde işledikleri ko­ nular sadece dinî değil siyasidir de... İğfal edilen Horoz köyünde

Menemen sanıklarının duruşmasını takıp eden gazeteci grupu «Araplarla sultanlar gelecek»,

«Fes giyeceğiz» gibi sloganların a- ğızlarda dolaştığı, mahkeme tah­ kikatında anlaşılmıştır...

Menemende halkı ayaklanmaya dâvet eden gericiler «Din», «Allah» ve uhrevi diğer konular yerine «Dâvete icabet etmiyenleri gelip kesecek olan 70 bin kişilik hilâ­ fet ordusundan» bahsetmeyi ter­ cih etmişlerdir.

sksk*

Şeyh Esad. oğlu Mehmet Ali ve âletleri Laz İbrahimin elebaşısı oldukları, (hukukî söyleyişle bunların azmettir­ dikleri) ve sırasında halk kit­ lelerinin de katıldığı Menemen ayaklanmasının hazırlayıcı şaı t lan bunlardı. Olaya katıldık­

ları tesbit edilen 30 kişi İda­ ma mahkûm olmuştur. Fakat 70 yaşındaki Şeyh Esad, her şeyin sorumlusu olduğu hal­ de, hukukun insafından ya­ rarlanacak. yaşı dolayısiyle i- damdan kurtulacaktır. Fakat bu olayla birlikte tarikat so­ na erdirilmiştir.

Menemen olayının diğer İlgi çekici yönü, halkın ayaklanmaya katılış ölçüsünü tesbitle olacak­ tır.

Y A R I N : ---

---Menemen olayı ve

halk desteği

r t t t

. MA C A

1