Birinci Dünya Harbinde Van Bitlis Muş hattının önemi ve 16. kolordu komutanı Mustafa Kemal Paşa

. \

. . ·' .

S.Ü .. Fen~Edeblyat Fakültesi Edebiyat Dergisi

.

t

997,. Sayı 11

·

BiRINCl

.

DÜNYA

.

.

HARBiNDE:

VA

.

N-BlTLis~

MUŞ HATTININ

·

.

ÖNEMi VE 16 .. KOLORDU

KOMUTANI

MUSTAF!l

KEMAL

PAŞA

. . ~

·

.

·

Dr. Hüs

e

yin Koca

CJ

. ·.

Blnn

_

d DOnya

Harbi Doğu Cephesinde Ağn, Malazgirt,

Bitlis

,

Van,

Sil~

.

Dlyarbakir,

Musul istikameti ve bu·

ı

.

sttkametl

içine alan koridor güneyi

Mı.tsul

.

cJvaıında

Rus ve

İnglllz ·ordulannı~ blrleşmelerl,

lrak'.tald

Türk Ordusunun mukavemetl~ln

kırılması

ve her iki emperyalist

deviet

ordulanôin birlikte , hare.ket eqebllmelerl açısından önem arz çdlyordu.

f6. ·

Kolordu ·

,

bölgestnln

cografl durumuna baktiğ,mızda tnmtıkanm . . gO.rieylnde

.

Doğu

.içtoros

sıra dağlannın

Van gölünün

gQi1eylncİen l

r

aiı

hudut .dağlarına (~gros) doğru u~ndığını görUrüz(1 ). Van gölünün

·. · · · güneyinde kalan

dağlann etrafı

ise

pek

sarp olup tekerleksii

vasıtalarla

dahi

. .

· zorlukla aşılablliniyordu.

' .

· · Bu koridorun

öneniU

bir geçidi otaı:ı Bit.lis · boğazı; kuzey-güney istikametinde geçit

veren

:

doğu

ve

batı

y~lan

açlm~ya

v~ rahat harekete .

. . ' . . . . .

müsait olmayan dar bJr vadidir. ·oaha gOneydekl DJcle nehri ve kollan Jse

yazın ve kışm.

ordulann

harekatına engel

·

oiabllmektedlr.

Bitlis boğazından

güneye akan

İteşan Çayı

Vc\d.lsl Bitlis

Boğazını güneye

açar.

Daha

batıdaki

.

G~rzan ve·

Batman

çayl~ıi ku1.eylerindeld ~ağlarda

vadi ~çnazlar v.e

.

harekat

.

unsurlanna

·

yaz. mevsiminde er'geJ teşkll etmezler .

.

.

.

Seydişehir tı~ Emnlyet ~OdQrO . .

1} . ·Sel ışık Selahatttn, "BUyok Harpte Kafkas Hareket Mıntıka.stl'da 2.0rdunun 1332 · ( 1916)

Yaz ve Sonbahar .Muharebeleri~. Askeri Mecıınıa, 1 .HazJraıı 1944. sayı 62, s.6. · ·

Diyarbakır'dan doğuya d~ğru Dicle. vadileri b,oyunCil devam

eden

dalgalı'- geniş ve zlraate elverlşll -arazı ile .Elazığ, ·Malatya, Urfa,

Siverek

bölgeleri _ ise askeri . birliklere iaşe-erzak (yiyecek-içecek) temini açısından

- öne_m arzetm·ekteydller. Çünkü daha kuzeydeki Doğubeyazıt, Eleşkirt, ..

.

·

Maiazglrt,

Hınıs

,

GümgOrp,

Muş

:

Ovası vb.

araziler

Rus

'

işgali altında

bıdunuyordu(2). .

Haziran 191 S'e gellndlğ)nde Ruslar, Bitlis. boğazından geçip Musul'a

sarkarak hem

·

6.

Ordunun gerilerini

tehdit

etmeyi hem. de 3.0rdumuzun sağ

·

cenahını

_. ·(yönünü) da tehlikeye

sokmayı planlıyorlardİ.

Bu plana

karşı

. .

alınacak ,önemli tedbir Bitlis ve boğazını sağlam tutarak düşmanın öncellkle

ele geçirmeye

çalıştığı Van~BltUs-Muş

ve· Çapakçur

(Bingöİ) hattını

titizlikle ·

. savünmaktı.

·

su

sayede düşma·nm. Dicle · vadisine ve

Musul'a

·sarkması

. . . . . . ~, . . .

önlenebilirdi. Çünkü qüşman· kuwetıerlnin bu planı gerçekleştirmesi halinde

3.· ve 6. orduların arasına ·girerek her lkl orduyu da kolayça mağlup ~ebillrlerdl.

Maalesef 3.0rdu . ko~utanlığı Rusl~r!ın 3.0rdu aleyhine hazırladığı

. . . .

yukandakl . bu bOyOk darbeyi yeterince kavrayamamış ·ve ·Ruslar'ın bu.

cephelere kuwet.11 güç se~k

edeceğini

tahmin

edememişti.

Oysa

.

bunu!)

ıçİn

Bitlis .. gru.pmanmı IX. Koıo·rdu ile takviye edip · Rus ileri harekatını geri ..

püskürtmek ve Ennenl isyanını bastırarak Van gölü civarından gOneye

.. Jmpeyl ·

sağlayan

geçitlere haki~ -ol~ak gerekiyordu. Bu. arada

Ruslar'ın

·

planınİn diğer

önemll bir

paiçası

da

Ka:radeıiJz'den

Tebrlz'e· kadar 600

knı.llk

. ·

. bölgeyi kontrol . altına

almak;

öncelikle bölgede yer yer kümeler halinde

yaşayan Ermeni ve Nasturi halkinı isyan ettirmek · sUfetiyle karşı t.arafın . kowetleıinf bölerel< istenilen hedefe kolayca ulaşmaktı. Ruslann bu planını .

.

sezınıeyen ıı

8

ıiner

tedbir

~çsından

·

seyyar

Jandarma

tabut1arımızc1ak1 Enn~nı

efradınİ kaldırmayı . akıl edebilmişlerdi. . tnnenl efradı ise hep b)~likte Rus

. .

kuwet1erine ~atıktı(3); Oysa· Ruslar ·Ermeol· koruyuculuğu bahanesiyle bütün .

. Ermenlstan dedikleri yerleri tabJI "Ermenisiz. Ennenlstan" olmak Ozere

. kendilerJ~e.

almayı dtl'şOnOyor

_{. .}

_

lardı.

Zate~

Sazanof

.bu .maksatla _.

imadlye-. 2>.

A.g.rn

..

s.6, 1.

3) Çakmak Fevzi; •eaynk Harpte Şark Cephesi Hareketleri"· 1935'te Akademide verilen

Konferanslar, Gen.Kur.Matba.Ank. ı 936.s.2.7. ·

., •x- • · >n • • • -~, ,..,.a-·~ .. ,-. ~ v,;,.,, :ıı ,:~·,· --..,.·,ec·T : - = ~

. ' \ .

Cizre. Diyarbakır,.

Samsat,

Maraş sancağı

ve

Adana')n

Mersin

Jiınai1ı

dahli

·.

. . • . . . • . . . I . .

almak.istiyordu. _Diğer taraftan Rus Başveklll Stunner ise Kaı,<aslardan Sinop

·

<dahn>·a· kadar Ana_do1u· k~zey

sahmnı.

.

baştan başa ıstıyo

0

rdu

.

su

·

arada

·

İngİlter~

·

_ve Fr~nsa

Boğazı

.

ara

(Çanakkale-Jsta~bul) hücur:n ederke~ Rusya.·

telaşa kapılıyor,

lstanbul'un

da bir an

önce

·

aJıv~rllmesinl

arzuluyordu(4). Bu

çok

m~kşatlı

· hayallerini

gerçekJeştl~meyl

amaçlayan

Rusİar

1.

Kanuıitewel

cz9·. K~un).

i

914'te; Rumlye'd~n

Şemdlrıan (ŞemdlnİI)

.

bölgesine, 30

Kasırn

1914'te ·selmas Ozerinden

Başkaİe

ve Kotur'd.an

Van

istikametine Oç

koldan.

taarruza geçtiler. Bu esnada yerel mmsıerden oluşturulacak vfırka için aşir~t

efradı~dan

ancak

500 .

kişi toplanabllmlştl.

ÇOnk

·

o

·

daha önce Kotur'un

güneyindeki Hanlk'te ~slar'la yapılan. muharebede Van aşiret alaylannm

emsalleri gibi ciddi muharebeye

Si~şmed1k1eİi lddlası

·

lle Van Jan~anna Firkası

.

mağlup

.edilerek geri

çekJlmlş,

bu

oJ~y

üzerine mevcut

aşiret efradımiı

atlan .

alınarak piyade taburlarına taksim c;dlllrken Aşiret Süvari. Kolordusu da

. . .

23 .Kasım.1914'te · lağvedilmişti(

s

.

>·

·

·

·

. . Kanaatlmlz.ce .. bu davra.nış sonrasında meydana gelebiJecek

. oJumsuzlukJann neler

oJ~blleceği dOşünülmedco

,hayata geçirilen

hatal~

r

dan

, sadece biriydi.

ÇOnkU

b~ı

istisnai ·olaylar, ;hariç tutulacak

olursa

·

·.oölged~

yaşayan "fOrkJer·KOrtJer. hOkOmete bağlı, memleke.t savunrriasinda canını

feda edebilen topluluklardı ve bu~lar oJuşturdukJan çetelerle ~füşmana ~gır

kayıplar verdlıiyorlardı( 6 ). · ·

Nitekim 18--19 Kası!Yl 191 S'te Van gölü kuzeyinde, 26 Kasım'da Erciş

mintıkasmda kalabalık

mllls Kürt çeteleriyle: uzun süre Rus kuvvetleri

. . . . .

çarpışmak zorunda kaldı. Van gölü güneyinde de Rus ve Etmeni _. kuwetleıine _{. . .} .. karşı büyük muk~vemet gösterildi. Ancak havalar soğuduğundan Kürtler.. ·

yüksek yaylalarda.n inmeye başladılar. Bölgede aylarca devam.

eden

bu .

çarpışmalardan son

.

ra

Yakup Cemli yerine R~dlye,

MOfrezeslne

Ali Bey

atandf ve· sene· sonuna kadar çarpışmalar devam .etti. Suna benzer

·

çarpışmalar Hınıs cıvannda

_{. .} da _.

ya.şandı.

Ruslar .9

Şubat

t916'ya

ltadar

Hınıs'takJ gönoııo_{. .} . mms _. Kort çetelerinin. gerı pOskürtüh:nesıne uğraştıiar. _.

4) _A. g.m., s.183:. SAZANOF: Rus Dışlşlerl Bakanı

S) ·. A.g.m., s.42-43. ·

Kuvvet)erJnl toplayan .. NAZARBE.KOF Oümgüm'On Kuzeydoğusundaki

kuvvetler1mlze hücum etti. Emıenl çeteleriyle de lşblrllğl

yap~

Ruslar. fazla

/ uğraşmadan· işgallerine devam ettiJe'r(7). RusJar, BltUs.

ye

Van bölgesfnde eskiden beri deneylmJI Ennenl ~telerfnden istifade ile buralan elegeçJröUer(S).

van·ı

·

Ennenllerln de· ayaklanmasıyla koİayca işgal

eden

ve bölgede yelpaze

~ • • > • •

glbl :~çılinayr

planlayan

iV.Rus Kolordusu bu defa .Bitlis

ve

Muş'ta isyan·

eden Ermenller_{,. .} 'e

el

_. uzatarak onlarla b_. irlikte

3

_.

.

Ordumuzun._. · arkasında _{. .} kalan ·. _.

bölgeleri almayı ·pıanlarlatdı. NltekJm ,Ruslar en .bijyük başanl~nndan birini .

E·nn·eni ç~telerle.

lşblrHği yaptıkları Van

bölgesinde elde ettiler. Bu arada·

hadJselerin meydana. geleblleceğini

sezen

.

ve gelişmeleri yakından takip eden ·

. 1 . . • '

· Van. Valisi .Cevdet Bey, daha Mart

1915

başlarında · Van'da E.nnenilerln ·.

aya~anmak O~ere olduklannı Birinci Kuvve-i Seferiye Komutanı HaJII Bey'e

(x1)

ve

Başkomutanlığa blldimılştlr. ·

Nitekim Nlsaiı'ın _' 1 S'lnde Van dışında_. ,. _. 17'slnde _. Şıtak'ta, 18'indc

. . .

Bltlis'te E.rqıenller ayaklandılar. Şıtak'ta memur.ve jandannalar öldürtildü. 7

. Nisan 1331 (20

Nisan

1915)'de

Van

:

m

Jçinde büyük Ennerıl ayakJanması

.. başladı. Karakollara ve· Türkevlerlne

de

~ldİran. Ennenil,er banka ve

devl~t

datrelertni yak.tıiar, bölgedeki müslümanlan katlettiler,

·

van

şehrini talan. ettll~r.

lşt~

.

bO fel:aketten ~onra Ermeni tehcir.ine. (x2) karar vertldL Ermeni

·

ayaklanmasını

.

destekleyen Ruslar . ı 6 Mayıs_

l915'te

Van'r işgal ettiler · · peşinden de

Malazglrt'e

.

saldırdılar(9)~ Van;daki Ermeni ay~kl~nmasını

7) . Çakmak, a.g.m., s. 140-141.

8) BAVUR, Yusuf Hikmet; Tlrk .inkılabı Tarthl, C.Ill,Ks.3·, s.2 vd.

x1) · Yarbay Halli Bey: Başkomutan V~III ve Harbiye Nazın. Enver Bey'ln öz amcası. Birinci Kuvve-1 Seferiye komutanı. Yarbay Halll komutasındaki Birinci Kuwe,l Seferlye'nln fstanbul'dan. Musul'a sevkinde Musul-Revandlz-Rumlye-Dllman y9lu Qzerlnden Van'ın

. doğusundan Azerbaycan'a yQrOyöşO y~rlne, Olyarb«kır Ozerlnden (Dlyarbakır·Sllvan· .

Zlyaret,Blttıs Boğazı) Bitlis ve Van .taraflarına sevk olunarak Van ·isyanı . silratle bastırılablllrdl...s:206 diyen AII Ihsan Sabls "Hesap ve tahmininde aldanmak,. beşerin daimi ·kusurlarındandır. Ancak ·iyi bir kontrol bu kusurları düzelteblllr .. ." açıklamasını .

. ~etlriyor. Bkz: liaıp Hatır~nra~ c.2, Ank.1951._ s.204, 206 vd .•

x2) . Ruslar, Erm~nl koruyucufoğu bahanesiyle Ermenlstan dedikleri yerlerl "Ermenisiz · Ennenlstan" sloganı lie kendilerine almayı dOşOnOyorlardı. Dük Nlkcla işgal ettiği Aras ve

Fırat'ın verimi! ovalarına Kazaklar'ı yerleştlrmeyl tasarlamıştı. Geniş bilgi· için bkz:Yusuf

Hikmet Bayur Tirit inkılabı Tulhl, c.m, ıc.s.m, s.68--71. · . .

· Bu sayede Ruslar-Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun ,işgalinde bölgedeki Ermenileri isyan

etttrerek bir yandan buraları kolayca lşgalediyor, diğer taraftan da Tarkler'ln yaptığı Ermeni

... ~iri saY:eslnde "Ermenisiz Ermenlstan· proJelerlnl gerçekleştirmeye başlamış oluyorlardı.

9) · Bayur, a.g.e., s.2~3, Çakmak, a.g.m,· s.98.

/

AntranJk ve Erzuruftl mebu~u

Pastınn

·

aclyan

5_000

klşJllk.

Ermen!_ mms çeteleri

. ile gerçekleştirdi. \lan'ı işgalle yetinmeyen Ruslar da Ermeniler gibi lkl. gon·

sonra

şehri

.~alan ederek

yakıp yıktılar{10)

.

· · .. ·

. . . .

Planlannm Van bölOmCınO gerçekleştiren Rus ve Ermeni kuvvetler)

' . . .

20.Şubat.1916 'da 9 1 /2 tabur, 8 top, .ı

Kazak

Süvari Alayı ( 6000 kişi) ile

Bitlis üz~~ne yilrtldUJer.·

ıs

·

Şubat

1916'da· ABBASYEF

·oç

koldan

BttUs'e

taarı:uz

etti ise de 300

ldş~llk

zayiat verdtryl~rek geriye pOs~tOrtüldü. Bltlis'te

All · B~y _komutasında toplanan 3000 klşlllk kuwetlmlz (l-Ial~m paniğe

~ilarak ~cele-şehri terk etmesine rağmen) aşiret alaylan ve yerel g~noıı,o

mlUslerin de

yardımı ıı~ düşma~ saldırılanna karşı

azJmle,

başanlı

bl~

direı:ıiş

gösterdiler. Anc~ ~uslar ı Mart 1916'da -tekrar: saldırıya geçtiler ve 1

il

·

Mart'ta gece

baskını

·

ne

bOtiln

yönİerden şehre saldırdilar. Rusİarla

birJlkte

hareket . eden

ve ,b.u~u

fırsat

bilen E.rmeni

ç~telerı

.

ise .

ş_ehrlh

.

güneydoğusundakl

0

blr

kulenln

yanından

gele~k

SJ1rt

yol~niı

kestiler.

'-

İşgalin

.·

' . . . .

.

.

· bertaraf edlleme~C$1_ üxerine _zor. durumda .,kalan, c;özOİen kuvvetlerimiz .

Mutld yönOıjden geri çeldlm~k ·zo~nda k~dılar. 8u

yönden

kac;rrl.°ayı başaran

' . ' .

.

.

stvll halk ancak canını

kurtarabildi,

diğerleri hep· şehit edildi. · · · ·

1 • •

. BltUs 2

Mart

1916'da Ruslar'ca tamamen

işgal olu~ıdu.

Oy~ 1330·

. ·. . . . . . . .

(1914)'da Bltlls'tc seferberlik llar(edtldlğlnde aslterllk·şubeslne koşan 40.000 ..

·

klşlllk

.

1 O.K~lord~

askerini

:

teşkil

eden Bitlis

çocuğund~n

.

hiçbirisi

geriye

· d~medlği gibi şl~dl geride bıraktıklan da ya şehit ediliyor veya mahşeri bir ·.

y~yette yoJla~a _{. . . .}

düşüyorlardı. B1tlls11İer'1n

_.

.

bu

mahşeri-perişan

_{. .} ._. vaziyetine yol _.

_.

boyunca şahit olan Çanakkale fırkası (Komutanları Müstafa Kemal Paşa

·henü~' .. Bölgeye_. · ulaşmadığı halde) · ise kötü .şartlarda devam eçten

' . . .

. yolcull:fğuna _. son

_.

verdiği_. · Bitlis'in _{. .} güneyindeki Dellklit~Ş_. ' ry1evkiinde ·

mevz~lerlne ~erleşmeye çalışıyordu( 1 ı

).

:

_- .

ÇANAK.KALE

SAV~ŞlA.lll

·.

KAHRAMANİ

MUSTAFA KlMAL

.

nıY (PAŞA) nlı~ts cı:i'uıslNoı

·. · ·

Mart

19i6

başında Ruslar'ın

·

Bltils'I işgali üzerine.

miltedebblr

·

(ileriyi

göre~) bir komutanın bu cepheye·taylni· çlOşCniOldO. ·Önce

io

Mart 19·16'da

.

•' . '

.

· 10) · Kuran, Ahm~·t,edevi,' ln.kdap Tarlhl111t& ve ·)in Tlı!'kler, İst.1945, s.590-591.

11) AYDJN,'Sıtkt; lltlls .T.ııdhl, .. lst.1967, s.35-36. . .

I

. Edime'dekl .16. Kolordu · Komutanlığına başkomutanlıktan _. verilen emirle

,• . .

Çanakkale savaşlan kahramanı Albay Mustafa Kemal Bey (ATATÜRK) ataodı.

Sonra

p.eşinden hemen verHeri bir em~rle ·16 .. Kolordu komutaı;ıı · Mustafa · Kemal Bey k~rargahı

He

bir~ikte Diyarbakır'a gönderildi.. Yolda general!Jğe terfi

· eden l>aşa 2 7 Matt'ta Diyar.bak.ıra geld.1( 12). Bu

arada

Başkomutanlığın 19

. .

Mart' 1916 .tarihll bir emri ile 2.0rdunun Diyarbakır ve daha doğusundan

itibaren işgal altında huıunan-yerlerin

geri

.ahrimasi ·ıçitı Ruslar'ın yan ve ·

geriler1ne taarruz edllmeslnl, rnemieketln düşmandan temlzl~rimesl istendi.

Ord_u.

komutanı

Ahmet

İzzet Paşa

bu emir Ozerine: "2.0rdu Dlyarbai<Jr'dan itibaren · Bitlis Çayı'nın kanştığı yere kadar Dicle Nehri üzerinde toplanmalı (.;.)~ · harekat·

esnasında

is~

sağ yanını

Van ve.

Beyazıt

i~tikametlerJnde korumalı .. ." mü.talaasmda btilundu{13).

Mustafa Kemal Paşa'nın 16. l<.<:'lordu birliklerini teftJş ve cephenin

. .

durumunu tetkl.k etmek üzere 5 Haziran 1332 '1916) tarihinde Sllvan'dan

• • ' 1

hareketle 8 · Haziran 1332(1916)'de kaymakam. Nur! Bey'bı (x) emrindeki

8

.

Fırk.a

(Tümen)

.

Karargahına

intikalle gerekli bllgllerl

aldığı

.

ve

denetlemelerde buh.mduğu llk gOnün gecesi Ruslar Anduk Dağlarinın ~uzeylnde ·bulunan blrllkl~ıimlze karşı taarruza· geçtUer~ Durumu yakından takip eden Paşa, yeni binbaşılığa terfi eden. Şemsettlr:ı B(?y'J bu cephede ·görevlendirdi. Yapılan

. . . ' . . . ..

karşı ta(\rruz1a Rus saldın1an durdurulmasına rağmen bu . kez. ciaha güçlü bir

kuvvetle saldınlannı arttırmalan iizerine meydana gelen çatışmalarda 8.Alay

Komutam

ve

bir

kısım

'

subayımız da şehit ~üştO. Düşmanın

giderek gücünü

artı~dığı bu a·nı saldınlar nedeni ile c~phede kuvvet arttınmına gidilemedi,

· ancak cephede daha fazla zayiat v~rmek istemeyen Paşa, tekrar kısa sürede

toparlanabilmek için bu mevzideki kuvvetleri asıl. müdafaa hattı' gerisine .

' . . , .

. zayiatsız çekti.

ve

yeni bir savunma hcı.ttı oluşturdu. Bu am~Hyeyi bizzat

kendJsl dl\rbünle yüksek bir tepeden takip ettl(14).

HazJran 1916'da 16. Kolordunun cephedeki dun~mu şöyle. idi:.

·12). BELEN Fahfüllrlnd ·cıhan H~rblnde Tlrk H&ıbl, Ank .. 1964, c.lll, s.71, aı;ınc.:i

Dlnya H•rblnde Tlrk HarbJ, c.lI, Ks.2, Kafkas Cephesr. 2.0rdu Harekatı. · ı 916

-19.18, Gen.Kur.'Basımevi, Ank.1978, s.,9.

13) Selı~k,

a

.

,.e.

,

s.3.

x) Kütahya Mebusu Nuri Conker

· 14) . TEZER. ŞükrQ; Atatlrlt'İhİ Hatıra Defteri, Ank.1989, s.42, 46.

348

·

· Van .~üııey Müfrezesi: Hizan'dan. Karas~'ya çekilen düşmanı takip

etmekte,

5.T{imen:. Kademe. ~deme Bltlls'e doğru ilerlemekte,

Haa Musa gönOIIUleri M~ki'de,

. Sason Gönilllüler!

Ji9yut'ta

.

olup, Mahbuhan'da bir seyyar j~ndarma ,

blr1lğl bulunuyordu ..

· .8. TOmen Kararg~~ı ş.ı.n Köyünd~ •. 23 ve 17. Alayları Kozma Dağı

bölgesinde, 23. Alaydan bir tabur KC:)rtlk Dağı güneyinde konuşJanıyordµ .. _

Evvelce Kulp'ta, bulunan ve tümen

jhtlyadı oİan 24. Alay ise

Şin Bölgesine

; ' . . . .

· hareket ederken, Kolordu Karargahı da Sllvan'a intikal etmişti. .

Düşmanın ceph~ekl. durumu ise: ·

Van Gün~y Müfrezesi karşısında: 119. Slblrya Enneni Taburu, iki

sü_vaıi böJUğU, 2 maklnaıi·t.Ufek.

. ·s.TOmen karşısında·: Rus Jklrid Kafkas Avo Tümeninin 7. ve 8.

alaytar:ı,

6.alaydan 2 ·tabur, b)r ·E.nnenl taburu,

topı'am olarak 11

.taburluk

piyade, 2Z to·p. Bir · Ermeni taburu ve bu kuvvetin ·-., tab~ru He . bir-iki

. b'ataryası ·. cephedekl kuvvetlerimiz ile sıcak te!TI~ta, gerisi ihtiyatta idi. .

. . . . .

Mutki

Çevresinde: 119. D.rojen taburu, ÜÇ süvari .

bölOğO.

Mahbuhan ·

dvannda varlığı şOphell görülen iki t~ur; : ·

· · · 2.Katk~ Ava.Tümeni Karargahı Bltlls'te: .

. 66.TOrnen Karargahı· Muş'ta. . ·

4. Kolordu 8.TOmen karşısında ise Rus 2.Kafkas Aycı tümeninin 6 ..

. .

alayından lkl tabur,. 5. piyade alayı 2 tabur ve .5.p~yade alayı b.uıunuyordu.

Tesbit edilebilen. iki taraf kuvvetlerinden .. başka Ruslar, b.izlm

kuwetlenmlze dahli , 1 ~.000 dvannda yer~l. gönOHO mllls KOrt kuvvetimiz

olduğunu tahmin ediyorlardı.

Çanakkale savunmasındaki başarılı savaşlarla· Dünya gündemine gelen

' . .

. Mustafa Kemal. Paşa, 16 .. ~olordı:ı Komutanı o_larak bu cepheye gelir gelmez ·

düşm,an' kuwetlerl ani saldırılara ·geçmişler, .. ancak.

bunda

başarılı

· olamamışlardı~ Kolordu Karargahı ile birlikte.

SHvan'a

geldiği günden beri cephe ve cephe gerisinde her tOrlO savaş hazirlıkJannı· t~amlamaya çalışan Paşa,

· .öncelilde işgal altında buluan Bitlis, van· ve Muş'un geri alınması için b·üyük

bir ehemmiyet ve· llgl ile

kafasında tasar

.

ladıldanm

flllJyata

geçirme

.

açışından

işin daha fazla · uzatılmasını Jst~miyordu. Bu maksatla son hazır1ıklannı

• I ' •

kontroldan geçirdi VC: Kolordusuna dahil 5. ve 8. Tümen ·komutanlarına 1/2

Ağustos. 1332(1916) gecesi düşmana taarruz emri verd.l ..

3. ~ğus.tos 191'6'da 16.· Kolordunun 5.ve

a~

Tümen· kuvvetleri

hücuma geçtJler. o·üşmanın üstün kuvvetle tutulan ve sağlam tahkim edilen

mevzilerine· yapılan taarruzlar şiddetli boğuşmalarla 2-4 Ağustos 1916 tarihleri aralıksiz devam etti(15).

. .

5.Tüırten 2.Ağustos'ta· Bitlis'in. güneyindeki Rus mevzlllenn·e taarruza.

başladı. 3 Ağustos 1916 günO geceyansından s~nra

f3.

alayın 2 taburu Jle .

. .

14. alayın bir taburu ve 600 _. mevcutlu Haydaranlı ve Hasenanlı aşiret erler,

. . . .

birliği bJr bataıya ·.ve dört maklnali tüfekle takviyeli olarak Savur Kalesi

doğusundan düşmanın

sol

kanadİna

·

taarruze

geçtiler.

· 15.

Alayın

iki

taburu, lkl top ve

Şeyry

Hazret Gönüllüleriyle* birHkte

15) Birinci· Dlnya Harbinde Tlrk Harbi, s.93-~4·, TEZER. a:g.e., s.51., BELEN, a.g.e.; ·

s.80.

*

·

ŞEYH HAZRET GÖNÜLLÜLERİ

Şeyh Hauet: Şeyh Muhammed Zlyauddln. Norşln (Bltlls-GUroymak llçesl)'ll Nakşibendi. hallfeleılnden olup Birinci Dünya Savaşında ôsmanlı Rı.ıs Harbine gönOIIO olarak iştirak .

etti. Savaş sOresınce cephede bulundu. Bitlis cephesinde dilşmanla çarpışırken kolu

koptu.· t 6. Kolor.du Komutanı Mustafa Kcrnal Paşa Bltlls'e geldiğinde hastahanede

· yatmakta olan Şeyh Hazret'! de ziyaret etti. Cqrrihurlyet kurulduktan sonra Atatürk Şeyh

Haıret'e kol takardı. Bitlis A.P. Mllletveklll Nurettin Mutlu, Güroymak Belediye Başkanı

Has.eyin M~t1u Şeyh Hauet'ln torunlarındandır. · · · · .

Hlzan'lı ·Seyyit Sıbgatullah Gavus'la. meşhur Zat'ın oğlu Şeyh. Celaleddln'ln emir fermanı ile

Gavus'a .mensup hallfelerln Rus c:epheslnd~ savaşa kablrn,aları istendi. Gerek Şeyh

. Celaleddln'den, gerekse Norşln,'ll Şeyh Muham~ed Zlyauddln (Şeyh Haz.ret)'den l ~ t

alan bölgedeki şeyhlet, seyitler savaşa mOrldlert, ~!ret refsl, ağa-ve. aşiret mensupları ile

~~~~~~ . . . . .

Garzan (Zokl~Yanarsu)'lı Şeyh Mahmut (DoğumuNefatı· 1364/1945); ANAP 20.Dönem

Siirt MJlletvel<IİI Nlzamettın Sevg11l'nln dedesi. ·

Şeyh HazJn Hı.'rıln oğullanndan Şeyh Şerafettın (1878-1958, Şeyh Muhammed Kazım'ın

bawı) şeyh· Muhammed Kaz.ım 9 yaşında iken Bitlis cephesine gitti, bir sOre cephede kaldı, babası ·Şeyh Şerafettın'ln bir Rus askerini at östünde öldürdüğüne tanık oldu. Mllll

Tabur Komutanlığı payesi

ile

·

Bitlis cephesinde gönOIIU _savaştı. MUII Tabor Komutanlığı ·

P\1.Yeslnl Şeyh Şerafettln adına S Şubat· 1331 (1915) tarihinde. l}aşhan-Van Cenup

Müfreze Kuina.'l<ianı Ali Beye ya,zıtan telgraftan anlıyoruz. fotokopisi arşlv1mde olan bu

. telgraf ve diğer belgelerin aslı Sllrfte ikamet eden Şeyh Muhammed Kazım (K.s)'ın · evindeki

·. ;

_.

_·

₃₅₀

,1

hareketle _{. .}

Şeyh

_.

·

·ömer m~vkllnden ~e Kamboç'tan kuzeye Nabat _{. .} ·

ıstlkametıne

_..

dOşman mevzllerinı

.

ele

geçlnnek üzere gece

yansında

h~rekete geçtiler: ·

Tüı,:ı

.

en karargahı

ise

Plrana'daydı.

·

6

Ağustos'ta

·Nazarbekof

komutasındaki

.

. . .

Rüs. blrUklerl 'd<;>ğrudan doğtuya şehri müdafaa eden B1t1ls'in·· güneylndekJ

mevzH~ çeld~le,r. ·

8. Tümen ise 4 Ağustos'ta Şın mevziini .zaptederek Şın :·Suyu.

Kuzeyl'ne geçti. Şiddetli çarpışmalarla devam,. eden taarruzlar neticesi

• 1 • •

düşman geriye pOskQıjülerek Ko.zr;na mevzu· düşmandan geriye alındı. 16 ..

Kolordu

cephelerindeki

.

başanlannın devamını

arz~layan 2.0rdu

Komutanı

.

·. . . .

. .

kOttıphan!!(te bulunmaktad,r. Şeyh Saadettin (Şeyh Şerafettln'.ın· ağabeyi)·. Yine aslen

Mekke'II olan. ve Şeyh Şerafettın ile birlikte iki yıl Rus cephesinde kalan mllls komutanı ..

lbrahlm Mekevl vb. lstam alimleri yanında onlarla birlikte Ruslar'a karşı savaşan aşiret reisi

ve ağalardan ise: · · ·

PENCENAAA Aşlrett Reisi, Blşare Ağa (1871-1914), aşiretinden 2.0QO kişi ile birlikte t9t4 yılında Rus. cephesine glttı.·.rran'ın Hoy ilçe.si, tstikan Nahıyesı yakınlarında ·Rı.İslar'a karşı

· savaşırken şehit oldu. Blşare Çeto'nun ölOrnO ile aşiret reisi olan Osman Ağa, kısa süre·

·eemıı. Çeto (Cemli Çeto lçln Bkı: Atati1rk, nutuk,:Vestk~ar, Vesika No:50}. . .

BABOSI Aşireti Reisi ·ısmalle Davut {Cumhurlyet'lrİ ilanından sonra fsmalle. Davut

Atatork'On onbeş gon özel mıs~rl oldu, 1914 yılından itibaren yedi sene cephede kaldı.

Baykan-Atabağ (Comanl) Beldesinde ondört dvarında f{Oylerl var.) · ·

. MALA ŞEREF, Aşlr~tt Reisi; Mata Aliye Yunus Ağa (Yunusglllt•ilri Atı, aşiret Batman-Kozluk

ve 'köyl~lnde yaşıyor), Emine Ahmet Ağa, Şırnak Ta~.Aşlreti .RelSl Tatar Ağa (DYP Şırnak

: 20.Dönem Mllletvekllf Mehmet Tat.ar'ın bQyOkdedesl), Hacı Musa Bey (Mutki Aşireti Reisi,

· · B~ttls .Cephe51nd.ekl H.ıcı Musa 90noııaıe.rl Müfrezesi,' Komutanı), Sıpkl Aşireti, Reisi.

AbdOlmedt Ağa ve diğerleri. Yukanda Omeklertnı sundu~umuz. Şeyh ve aşiret relslerl ..

ceph~

gerisinde de · askerlere ve .doıman istilasından kaçan muhadffere erza:, ve

t>arındımia yardımında da bul.undular. Çoğu cepheJerde şehit olan,· geriye dönmeyen, saY,ları'lse·b\JgOn.e kadar tesblt edilemeyen on~lnl~ce Şeyh Hazret GOnQllOsO bölgedeki .

· yaşlılann sohbetterlnde kaldı sadece.

ANLATANLARi

. 1- ·Haç:,· Nasr1 lşcan; -Mahmut oğlu,· 1324(1908) doğumlu, Siirt-Evren Mahallesinde ·

mukim. · · ·

·. 2- Hasan Deli: Emin .oğlu, 132.3(1907) doğumlu, Sllrt-Tuzkuyusu köyünde mukim. 61

yıllık k~y mu,-ıta.rı. · · ·

~ Ahmet ~nay:.lbrahlm oğlu, 1913.doğumlu, Poran ·aşiretinden Baykan-Yeşllçevre köyU

n<itüsuna kayıttı~ Veysel Karanı TQrbeşl · (Ziyaret) "Duagu·ıarından. . ·

4- HQsnQ YOksekbağ: Baykan-Atabağ (Comanl} 8~4esı, Babosl Aşireti .sakinlerinden,

Mustafa.oğlu; 101 yqlaniıda, Rus Harbi. başladığında: 13-1~ yaşlannda olduğunu belirtti .

. Çanakkale Fırkasi_. ve Mustafa Kemal. Paşayı aşt'retterlnl!'l yaşadığı ve 1.3.Alayın ~arargah :

·merkezJ olan. Koh {I'Qtenocak) kOyQnde·gormaş,. aşiret reisi lsmalle Davut (tsmall .oğ!u ·

· Davut}'un .akrabası. ·

· S- Şeyh Muhammed Kazım: Şeyh Şerafettln oğlu, 1906. doğumlu, 9 r~ıncla iken Birinci

Dünya Harbinde Bltlls cephesinde bulunn,ıuş. Sllrt-Fersaf (Dereyamaç) köyO n~suna kayıttı,.

babası ve amcaları ile blrllkte 1927-1928'd~ Konya'da sOrgorıde kalmış; Halen Sllrt'te m_ukım. · •

Oğlu RP mJUetveklll. Geniş B!lgt lçln Bkz.:Muh~mmed Kazım Aydın, Deryadan Damlalar,

fst.1996, s.ıt vd. Şeyh Muhammed Kaıırn 17. 12. 1996 tar1hlnde vefat etti • . · · ·

. . '

Ahmet İzzet .paşa -16. Kolordu Komutan·ı Mustafa Kemal Paşa'ya BJ.tlls ve·

Muş

cephelerlndekf ·taarruze

d~vam

•

.edllm~lnl,. 8.

TOme~ın

·

ke~disini. tehlikeye atmamak şartıyla Muş'un geriye alınmasını emretti(.16). Bu arada

16; Kolordu~ 5.TOmen birliklerini~

taarruzlarına karşı

koyan· Ru:s kuwetlerl

..

komutanı Nazarbe~of emrindeki. bir Ermeni ve bir Rus droJen taburu, · bir

. .

sOV"ri ·alayı. 18 t9p He Muş'tan gelen iki Kazak süvari alayı olduğu tesbit

edildi. Bu muhare~elerdekl

düşman kayıpla~

500

ctvannd~ asker. birçok silah

ve malzeme

idi.

. . .

Aynı günlerde Hizan· dvanndaki birlikleri ile taarruza geçen. dOşman o

. c~vardakJ üç köye baskın yaparak 50 kişiyi öldürmOş, birkaç. kadın _ve hayvanlara yük1edlklerl erzakı ahp. ·götürürl~rken Van· Güney Müfrezesi

tinsurlarımiz ve yöredekilerin . de yardımı ile ateş altına alındıklarında

. götürmeye

çalıştıklarını bırakarak kac;mışlardır(17)

.

·

. .

· Muş cepheslndekJ S~TOmenlmlz 8 Ağustos· 1916 tarihi sabahı Muş'u

. . . . . . ( , . . .

istirdat etti-geri aldı. Bu tümenimiz karşısında Rus kuvvetleri perişan edllerek

'

.

Mura~ Suyu kuzeyine atıldılar ve çok sayıda esir, .ganlm~t vb. zayiat verdll~r .

. TOmen

zayıf

unsurlan ile Rus kuvvetlerini Murat

·

suyu'n~

:

kadar

takip

etti,

. takibini suyun kuzeyinde d_evam ettlnneyerek kesti.

·

.

Muş

'

t~

._kuvvetlerinin-

p

·

erlşan olduğunu.

gören Nazarbekof,'

9

Ağustos.'ta·

~havo

.

:Bôğazı'nda kısa bir artcı· muharebesinden son_ra Van

Gölü k\Jzey . kenanndakJ Kam:1uç mevkJİne kadar ·geniş bir çekilme harekatı· ·

· yaptı(18). Ve .alel_acele B1t1ls'1. boşalttı. Önce Van

GöJO

kıyısındaki Tatvan'ı,

. bu~u

ta~ben

de Kan:nuç'a çekllmi~tL Rus

_

g~rı

çekJlme·

harekatını

yakinen takip eden 5.Tümen unsurlan bir. taraftan Bitlis'i geri

alırken diğer

taraftan lse

zayıf unsurlan ile Kannuç'a doğru düşmanı takJp etti( 19) de~Hmekte ise de Selahaddin· Sehşık, General _. · Fahri Bel.en, Mareşal Fev~i Çakmak

vb

.

_gibi

. .

kıyı:netlerin hat~raJarındakJ olayların anfatımında

zaman

zaman

çellşkil.ere

düşüldüğü gOrtHmekt~dlr; Oysa arşlvleıimlzde {Bilhassa ATASt'de) Yakın

Tarlhın:ıızı obı'ektlf ·. şekilde aydınlatacak; binlerce belgeden istifade

16) · Blrlnd DGny• Harbi, s.138, Belen, •,g,e., s.80,Selışık, •,ı,e,, s.14~15. ·

111 ·' A,ı.~

.• s

:

ti.6,

t1s. · . 18). B~l~, ~ •.•. , s.80 ...

19) Selışık,

a.,.e.,

s.15.

1·· .

· edilememektedir.

NltekJm

aynı

hadi5:el~rl

yakından

takip

et~ğlnl

ve

~aşadığını

tahmJn

ettiğimiz

16. Kolordu Komutam

Mustafa

Kemal

Paşa'nm

Yedeksµbay

Yaveri

-

ŞükrQ

.Tezer

_

ise;

"Atatür:k'ün

Hatıra

Defteri"

adlı

·eserinde Bitlls'in

ge·rı

.

aİınışında

·

düşman

unsurlan

ile

ciddi ~uharebele~den bahisle:

"Karargahı

Bitlis .

· . ·oeresl içinde bulunan

S

·

.

fırka

(fOmen)'ya

bağlı

kuvvetlerin

konuşlandmldığı

. . . . . .

. bütün _mevıller boyunca başlayan taarruz harekatı, taarruzun · başı:adığı .

. :3,gün Bltlls;ln ger!.

alın

.

ışı

ile

nok~alandı

.

ve

Ruslar'm gösterdigl ~üçlü.

mukavemete rağme.n düşmanın peşi bırakılmadı ve iki gün sonra da Van·

· ·. GölO. kıyısındaki Tatvan_. . Kasabası _. da alındı (Tezer; s.51) derken bu çe11şkHerln

. .

mutlaka. glderl~mesl için tarih araştırmacılarımızın. arşiv b·eıgelerine

"

ulaşmalann~n zaruretini ortaya koymaktadır. Bu kısa tesbltten sonra tekrar.

.

.

cephedekJ d~rum~ ·dönüyoruz.

. 5.

Fırka

{Tümen) bu

başanlanndan

sonra 14. Alay ve makinah

tü~k

. • . f • • • ·• •

b~IOğO ile bir çabuk ateşli dağ bataryası MorkJşhar:ı'da. Tün1en Kararg~hı

.

Sıhhiye

·

Bölüğü

S1t1ls'te,

Seyyar

Hastaha~e ise Destuml'de ol~cak

şeklide

. konuşlandırıldı. ·<:;, .·

8.Fı~ftOmen)'ya ~ağlı

birliklerimiz:

ise

Buyrukaltı

mevkli~g~n hareketle

taarruza geçtller(20); . .

.Her iki. cephe Ozerlnd.e cereyan eden başarılı savaşıa·r

sonunda

Bitlis

ve

Muş

böylece tamamen geri

alınmış

oldu ve

dOşmari

b~ ·cephede bir hay11

geri

atıİdı

.

Bu

başan şüphesiz

·

16.

Kolordu

Komutanı

Mustafa

·

~emal

Paşa

'

,

nın

isabetli .kararlan~ azl111

:

ve

gayretleri sayesinde gerçekleşti

ve

·paşa'nın Doğu

' . .

cephesindeki 16_{. .} . Kolordu Kom\Jtanlığına ·geldlğl dört ·_. ay ~onra· kazandığı _. bu

. . . . .

zaferle Bitlis ve Muş. Van'ın bir bölümü düşm.an lşg_alinden ku~nldı(21 ).

. ' l .

12

Ağustos 19 t

6

'

da

düşmanın Ahlat. bölgesJne · çeklldlğlnl yakmen

tak

_

lp

eden. Paşa

Van

güney müfrezesi komutanına,

yan

Gölü _gilney

bölgesinin keşif. ve güvenliğinin sağlanmasını ve müfrezesinin Tatvan'ın Tuğ

~öyO civanndan

.

aynlniamasını

.e~re~I. Bu esnada

Muş

ve Bitlis cepheleri

arasında öne'1}11 bir görev üstlenen. Mutki

müfrezesi

·

ıse Bitlis-Muş yolunu

kuzey ve kuzeydoğu teh~lkelerine kat'Şı emniyette bulundum1ak için Nemru~

20) Birinci oaı:ıya HarJ:>I, ·s.174.

2}) TEZER. a.g.e., s;s1~s2, ıırtncl Dlnya Harbi,. s·.1s .

... · · ..

·

.

353

· GölO ile

Erciş Hattı

kuzeyine sürülecek ·ve SasQn ~üfrezesl ile irtibatta

bulun.acak, .az· bir ~uvvetle Bitlis· yönünü .korumak için ise ~hava Boğazı dvannda güvenli tahkimatlar yapmaya devam edecekti.

Uzun süredir düşman tara(Jndan a·z bir kuwetle işgal altında

buh.ıncİuruJan . Van'ın geri alınması · husus~nda 9 E.ylOI 1916'da

·Başkomutanhk'ça yenlleneo emirle Eruh, Pervari ve Şırnak ilçeleri He

mOlhakatınçtan 5.000 kJşiJik gönüllü milis aşiret kuvvetinin .toplanıp on güne

. kadar cepheye gönderilmesi ·Bitlis

Vallllğl'nce

16. Kolordu'ya blldlrild.i. ·Aynca

bu .kuvvetten azami faydalanılması lç~n .sevk. ve idarede yetenekli bir

komutanın

bunlann

başina

verilmesi,. en seri

.

şekilde teşkilatlanmanın

sağlanması, bl.rllklerl~ top ve makinalı. tüfek yaninda birkaç dağ topçusunun

da bunlara katılması' için uygun görüş biJdlrllmesi. · Kolordu'dan · istendi. Bu ·

·emir aka~Jnde . ordunun 5.Tümene verdiği diğer bir emirle hazırlanan

mOfre~elerln hemen Van Cep.hesl'ne sevki lstend(ve Van Güney

MOfrezesı

.

.

·

.

Komutanlığı'.na

.

Yarb~y

.

Ösman'ı

görevlendiren

Mustafa

Kemal

Paşa

sürekli

beslemeye c;alıştığı Van cephesİndekJ kuwetlere Nizamiye Kuvvetlerinin .de·

. .

.

.

katılımı ile blrllklerlnln takviyesini sağladı. Bu arada. cephe.;mevzllerdekJ

durumu yakından

takJp

edebilmek için Bltlls'e hareket .edeceğini orduya ·

. bildirdi. Taarruz için tüm

hazırhklann

.

blldirtlmesl

hakkında alınan

cevapla

düşmanı

Kafkas

.

BlrllklerJ iJe

iran

··.Birlikleri arasındakJ bağlantıyı sağlamak

amacıyl~ kuvvetli birlikler ayırmasına zorlayacak olan bu· taarruzun bir an

evvel yapılmasının. uyg~n ol~cağı ~rriredl]dl. ·Bu emir üzerine aynı günün .

. sabahı. 16: Kolordu Karargahı Drahlnt (Gen·ç) yoluyla. tekrar

snvan'a

hareket

· eftl(22).

MutkJ

ve· Sason g~çltlerinl .'Milis

Müfrez~lerin

(600 mevcutl~

Hacı

Musa

Bey gönüllüleri) korumaya devam ettiği yeni taarruz hazırlığında,

. Osman Bey Müfrezesi Murat Suyu (Buş-Bulanık ·bölgesi) güneyini.

koruyordu. E.~rtnde Bir Baclrge Hudut taburlan ve 300 mevcutlu 3.lhtly~t ·

livası dahil 1.soo kişi vardı.

. 25 EyJOI 1 ~16 tarihinde Van Harekat müfre~esl Komutanhğı'na Kunnay

. . .

Binbaşı Şemsettin Bey atandı ve emrinde Bitlis :Vilayetinden .3300,

. . Diyarbakır ve Van vilayetlerinden 1700 olmak üzere toplam 5.<X;)O gönmIO

aşiret eri vardı. Buna llavet~n Mainaş'lı Reşit kom~tasmda 200 aşiret

22) A.g.e., s.114, Z26, 227, TEZE~· a,ı,e,,. s.St~S2. ·

1 •

süvarısıt İki

·

piyade

bölOğUt

dört maklnah tüfekt bir

süvari

'

takımı,

dört toplu adl at_ışlr d~ bataryası.· lkl telgraf mUfrezesı. ve 100 ~ekkareU-kol

da

bu .

birliğe katılnuştı(23).

Cephe durumunu titizlikle takip eden 16. Kolordu .Komutanı· Mustafa

K~maı Paşa

Kolordu

Karargahından-

ayn.larak Ziyaret· (Veysel Karani)-BitHs .

Boğazı

üzerinden 27

Teştlnlewel

.'1332(9

·

Kasım ,9ı6rd

.

e Bltİls

'

e

.

hareket

etti.

zı1aret'l

g~çerken Bitlis ~~phesine gitmekte·

oıan

:

.150.

kJşlllk Şeyh

H~ret GönCtllüler'ine rastladı

.

.

Gönüllüler Paşa'dan

.

bilhassa

yiyeçel< · sıkm~ısı .

~ektiklerıni. kertdİleıfo.e yardıma olunmasını

istedller .. Bunlara

gerekll

_

yafdımi

·

yapan

Paşa,

aç

seftİ

b_lrçok .göçmen ve ,hatta insan ölüsO ve kemiklerine.

rastladıkJan yolculuğa .devamla BltHs'e geldi.

. . . . .

11 Kasıın 1916 tarihinde cephedeki 15.

Alay

biriilderini,

12 .

Kasım

_{. .} 1'916 tarihinde _. ise 14.

Alay

blrlİk)erinl

denet1edJ. BMfkJere

. .

karlı-kış şartlannda. manevralar Y,aptırdı .. Bu esnada.

14. Alay

komııtam

Kaymaka~ (Yarbay) Ali-Bey (Çetlnkaya), 5.Fırka {Tümen) komutanı ise AH

Fuat

Bey

(Cebesoy) : ldl(24). Manevralarla beraber 14 .. ve .. 15~ alayların

mevzl1erlndekLv.azİyetıeı:ını_ de den_etleyen Paşa. 13 Kasım ·1916 tarihinde gece saat

00.15

sıralannda mevzUlerden

Bltlls'e

dönerke'n aynı · ş~rtlarda

. .

.

. . . '

. cepheye gelmekte

olan

.

300 klşlllk gönOllü ml11se r~t~adı. ·. Bunlar. da· aç.

olduklanm ve . özellikle· yiyecek sıkıntısı çektlkl~rlnl Paşa'ya ilettiler.

GörOldOğO

O~re. bölgede bli taraftan

açlık,

.

sefalet ve·

hast~hktan

yol1ard.a ölmek üzere, hatta· bazilan ölen göçmenlerle, mezkur şartlara . rağmen

\. . . . . .

düşmanla savaşa glnnek için aç susuz cepheye koşan n:ıllis Kürt gönüllülea·.

Bir aritlpar~tez: Hayatın artık yaşanılmaz hale. geldiği ~u harp alanlan kışın bir yand.an soğuk ve kariı kış; diğer taraftan erzak, cephane ve ~ayat

için. elzem o1an ~alzeme

sıkmtısi

ve b.unlann O'stOne · Ostlük

amansız

ve

~

·.

korkunç bir afet tifüs ....

. .

.

.

işte

bu

.

şartİarda kışın,

birkaç

def"

ikmal

efradı aiındığı

halde dördOncü

· av~·

firl<ası Şubat

-

ayı~da mevzlİl~ıinden

dönerken

efradın

·

1/3'i ancak

g~ıiye

dönebilmiş,'

2/3'1 l~e· telef·

olmuş;

llkbah~rda·

.

·

işe

.

şlddetllll

.

artır~

tifüs, · 23) · llıtnd Dlnya Haıt>l, s. 232, ÇAKMAK, a.9.e., s. 141 ..

l4) TEZE.R. a.g.e., s.69: ·

355

· karşıdaki

Rus

ordusunun 100.000.'ni kınp geçJrtrken, bizim. 2.orqumuz· da

30.()()()

klşlllk

zayiat

verdi •.

işte

bu

ifadesi,

izah

ı

blle gü.ç

şartlarcfa

ÇanakkaJe

Savunmasında olduğu gibi adeta Jnsanlan çekip, alıp götüren bir hortumun

etki . aJariına gönüHO, seve seve girip şehit. olmaya koşan bu ·n~H... Cam

.

.

. .

.

**

.

. .

.

pahasına da olsa "Mahna sahip çıkabilmek" şuuruna sahip .olan bu

nesil

..

.

Ve bugünlere yeterince aktaramadığımız tarih şuuru... . · . .

·Bu._.antlparantezden

sonra

tekrar Muştafa Kemal Paşa'ya dönüyoruz ..

. . .

1·6 Kasım'd~ Bltlls Hastahane~Jnl denetleyen Paşa, yarahlararasmda bulunan .

ve bir. kolunu kaybeden · Şeyh Hazr~t·ı ziyaret ederek "geçmiş olsun"

. dl1eklerlnde bulundu. Aynı gün tarihi Şerefiye Camli'nl de

gezen

Paşa, Catnil

KOIJly~J'nde Enne·nı isyanında kesJJrnlş 10-15· .dvannda · müslOman kadın

başına, birtakım · hayvan leşi ve kemiklere . ra·stladı . ve OzüntOsün_~

~izleyemedi. Ş~hlr içinde

öksOz

çocuklara da tesadüf eden Paşa,. bunlardan

Oç 8ks0zü uzun süre kendi himayesine .aldı. 18 Kasım 1916 günO saat .

1 O

.

OO'da

·

Sultan

İkinci Abdül~amlfin Bitlis Kızılfl')esclt .. Mahalles.lnde

yaptırmış olduğu "El Şeyhuttanl el Halidl Muham~ed El Na~ibend-i

. ' . .

· .KOfrev~·nın tOrbcslnl ziyaret ettJ. .. Ayrıı gon. öğleden- sonra Mutki gönüllü

MJUsler.

komutanı Hacı

Musa Bey'Jn

•

.

*•

(xl) kendisine

maaş bağlanması,

.

gönOJİülerln yakınlannın

.

Garza~'a.

yerleştirilmesi

·

hususunçjaki . dJlek.Jerinl.

dinledi. Haa Musa'nın kendisine 50 llra·vere~k maaş. bağlanmasını emretti.

22 Kasım 19t6'da Bitlfs'tcm hareketle Veysel Karanı {Ziyaret) yakınındaki Koh

. . . .

(Tiltenocak)

köyilndeki

23.

A1ay

Karargahını teftiş etmek

üzere geldi.

. ·. · 1

s

Aralık 1916 tarihinde 2.0rdu ·Komutanı Ahmet' İzzet Paşa'nın izinli·

olarak lstahbul'a. gitmesi üzerine .ı;Ordu Vekaleti. 16.kolordu · Komutanı

Mustafa l(.emal Paşa·'ya verUd1(25). .

1916/1917 Kış ayl~nnd.a düşmanla zaman

-

zaman

~t1şmalar. oldu. ~

Kasım'qa Van.Gö~O'nün gOneylndekJ Vastan geri alınabildi.

Jk.J

tarafın da açlık

ve hastalıktan s'avaşac:ak mecali kalmamıştı. Bu yü7.den cephede durgunluk

başladı

.

1917

Mart'mda

Rusya'da .Jç. ayaklanma .

başgösterdiğinden Doğu

•*

.

.

.

.

.

.

;

.

.

.

.

.

..

.

. Bkz: NeJat GOyOnç; At.uırk ve Mtlll .J\1Guciefe, Konya,·.1987, s.t vd. Selçuk Unlversltesl

· · · Es~I ÔğreUm Oyesı. · · . · · · · ·

**

*

_'Hacı

.

.

.

.

. .

.

Mt& Bey, ·Sultan 11.AbdOlhamld döneminde Şrun'da Jandarma Binbaşı imiş, ayrılmış.

ıs) ~ZER. a,ı,e~, s. 71, 71,'77. Blrtncl Dlnya Harbi, s.2.42.

. ' . .

'

, I

· Cephesl;ndekl durgunluk uzun sOre _{. . . . .} devam etti. _.

2.0rdu

komutanı

Ahmet

·

izzet

Paşa'nın -izinden döiıQşô ile. Mustafa

· Kemal .P.~a Z.~Ordu

·

Komutaniığı

·

Vekaletini

qcvrettt Ve

Şuba~

1917'de

· Arabistan

Yarımadaşındakl

Medine _.

Ceptıeslnd

.

e

bulunan

Hicaz

Kuwe-ı

. . . . '

Sefenycsl

Komutanlığına

atandi.

. . ·

Başlannda komutanİan

Mustafa Kemal

Paşa

olmak üzere

van

:..

aıdıs-

.

Muş ve

Çapakçur

(Bingöl)' hattında iki yıldan fazla direnişte bulunan

1.6 .

. ·

Kolordu blrllkJerh

yıllard~

beri hedeflerinden

bİrl Bağd

.

at'

a inmek

olan

,

·v~. bu

niyetle

Doğu

Anadolu'yu

işgal

eden

Rusları

bu

hattan, Bltlls

Del!klltaş

mev]:{llnden gQneye

g~çl~edller.

Dol~yısıyla

Ruslar ve

lngllizler

Bagdat'ta .

buluşamadılar.

. :

'.

1.