T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
SUALTI ARKEOLOJİSİ BİLİM DALI
EDİRNE ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA MÜZESİNDE
BULUNAN TİCARİ AMPHORALAR
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Fahrettin CEYLAN
Danışman
Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK
I
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Fahrettin CEYLAN
Numarası 094203051001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji Anabilim Dalı/ Sualtı Arkeolojisi Bilim Dalı
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı Edirne Arkeoloji Ve Etnografya Müzesinde Bulunan Ticari
Amphoralar
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
II
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Fahrettin CEYLAN
Numarası 094203051001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji Anabilim Dalı/ Sualtı Arkeolojisi Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK
Tezin Adı Edirne Arkeoloji Ve Etnografya Müzesinde Bulunan Ticari
Amphoralar
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Edirne Arkeoloji Ve Etnografya Müzesinde Bulunan Ticari Amphoralar başlıklı bu çalışma 27/06/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
III
İÇİNDEKİLER
Bilimsel Etik Sayfası ... I Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu ... II Önsöz ... V ÖZET ... VI SUMMARY ... VII KISALTMALAR VE KAYNAKÇA ... VIII
1. GİRİŞ ... 1
1.1. Amaç ... 1
1.2. Kapsam ... 1
1.3. Yöntem ... 1
2.EDİRNE ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA MÜZESİ’NDE BULUNAN TİCARİ AMPHORALAR ... 3
2.1.Samos Amphorası ... 3
2.2.Khios Amphoraları ... 6
2.2.1.Şişkin Boyunlu Khios Amphoraları (Tip 3A) ... 11
2.3.Lesbos Amphorası ... 14
2.3.1. Klasik Dönem Lesbos Amphorası ... 15
2.4. Thasos Amphoraları ... 17
2.5. Mende Amphorası ... 25
2.6 Rhodos Amphoraları ... 29
2.6.1 Hellenistik Dönem Rhodos Amphoraları ... 30
2.6.2.Geç Rhodos Amphorası ... 34
2.7. Lamboglia 2 Amphorası ... 36 2.8. LR 1B Amphorası ... 38 2.9. LR 2C Amphoraları ... 42 2.10. LR 3 Amphorası ... 45 2.11. LR 4 Amphorası ... 49 2.12. Ganos Amphoraları ... 51
IV
2.12.2. Günsenin Tip III Amphorası ... 58
3. SONUÇ ... 611
4.TABLO VE GRAFİKLER ... 63
5.KATALOG ... 66
V
Önsöz
Müzeler, geçmişe ait kültür varlıklarını, sergileme ve korunma yanında bilimsel araştırma görevi gören kurumlardandır. Bünyesinde, binlerce eser bakındırdan Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesi, aynı zamanda zengin bir ticari amphora koleksiyonuna sahiptir. Günümüze kadar geniş çaplı bir araştırmaya konu edilmemiş olan müze koleksiyonundaki amphoralar, bu tez çalışması ile arkeoloji dünyasına tanıtılmıştır. Bu çalışma ile müzede bulunan amphoralardan otuz üç adedi, köken, üretim ve dağılım alanları gibi yönleriyle araştırılmış ve kataloglanmıştır.
Tez konumun belirlenmesinde ve hazırlanmasında verdiği emekler için danışmanım değerli hocam Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK’a teşekkürederim. Müze çalışmalarını rahat bir şekilde yürütebilmem konusundaki yardımlarından ötürü müze yönetimine, müze personeline ve müze araştırmacısı Arkeolog Şahan KIRÇIN’a, amphoraların çizimini yapan Arkeolog Burhan Gülkan’a, yabancı metinlerin çevrilmesinde değerli katkıları olan Arkeolog Ömer Sinan YILMAZ’a da teşekkür ederim.
Eğitim hayatım boyunca maddi ve manevi desteğini fazlasıyla gösteren anne ve babama minnetlerimi sunarım. Ayrıca bu süreçte desteğini yakından hissettiğim eşime sevgilerimi sunarım.
Oğluma…
Fahrettin CEYLAN İstanbul, 2019
VI
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Fahrettin CEYLAN
Numarası 094203051001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji Anabilim Dalı/ Sualtı Arkeolojisi Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK
Tezin Adı Edirne Arkeoloji Ve Etnografya Müzesinde Bulunan Ticari
Amphoralar
ÖZET
Bu çalışmada, Trakya Bölgesinin önemli müzelerinden olan Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesindeki ticari amphoralar, tip, köken, üretim tarihleri ve üretim bölgeleri bağlamında ele alınmıştır.
İncelenen otuz üç (33) adet amphoradan sadece on (10) adedi tarihlendirmeye yardımcı olacak şekilde tabakalaşması belli olan kazıdan (Enez) müzeye gelmiş, geri kalan yirmi beş (23) adet amphora ise satın alma, el koyma, zor alım (mahkeme kararı) ve hibe gibi birçok farklı şekilde müzeye ulaşmıştır. Bundan dolayı, bu çalışmada amphoraların tarihlendirme önerileri, taranan kaynaklardaki benzerlerinden yola çıkılarak yapılmıştır.
Tez kapsamında incelenen amphoralar içerisinde en erken döneme tarihlenen örnek, M.Ö. VI. yüzyıl ilk çeyreğinde üretildiği düşünülen Samos amphorası, en geç döneme tarihlenen örnek ise M.S. XIII. yüzyılda üretildiği bilinen Ganos / Günsenin Tip III amphorasıdır.
Tez kapsamında amphoraların çizimleri yapılmış, fotoğrafları çekilmiş ve yerli ve yabancı kaynaklar taranarak benzerleriyle karşılaştırılıp, tanım ve tarihlendirilmeleri yapılarak katalog haline getirilmiştir. Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde bulunan amphoralar, bu çalışma ile arkeoloji dünyasına tanıtılmaya çalışılmıştır.
VII
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Fahrettin CEYLAN
Numarası 094203051001
Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji Anabilim Dalı/ Sualtı Arkeolojisi Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mehmet TEKOCAK
Tezin İngilizce Adı Commercial Amphoras In The Edirne Museum Of Archaology And Ethnograpy
SUMMARY
In this research, commercial amphoras at Edirne Archaeology and Ethnography Museum which is one of the important museums of Thrace region, discussed by types, origins, product dates and product sites.
Of the thirty-three amphoras studied, only ten of them came to the museum from the excavation (Enez), which was clearly stratified to help date. The remaining twenty-three amphorae reached the museum in many different ways, including the acquisition, confiscation, difficult procurement (courtorder) and grants. Because of this, in thisstudy, the dating suggestions of the amphorae were made from the similar sources in the scanned sources.
The earliest example of the amphorae examined within the scope of the thesis is the Samian amphorae which wast hought to have been produced in the first quarter of the 6th century BC. The amphorae sample dated to the latest period is Ganos / Günsenin Type III amphorae known to be produced in the 13th century AD.
Within the scope of the thesis, drawings of amphoras were made, photographs were taken and the domestic and foreign sources were scanned and compared with similar ones, and their definitions, dates were made and cataloged. Amphoras in Edirne Archeology and Ethnography Museum were introduced to the archeology world with this study.
VIII
KAYNAKÇA ve KISALTMALAR
A.Ç. : Ağız çapı
AST : Araştırma Sonuçları Toplantısı
Bkz. : Bakınız Çiz. : Çizim G.Ç. : Gövde Çap Fig. : Figür Lev. : Levha lt. : Litre Kat. : Katalog K.Ç. : Kaide çapı
KST : Kazı Sonuçları Toplantısı
m : Metre
PATABS : ProductionAndTradeOf Amphorae In The Black Sea
Res. : Resim
Y. : Yükseklik
Açar 2017 Açar E.; “Antandros Nekropolü Geç Roma Yerleşimi” (Yayılamamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2017 Ağlar 2015 Ağlar,G. K.; “Smyrna Agorası’nda Ele Geçen Ticari
Amphoralar (1998-2006 Kazıları)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2015
Aktaş 2018 Aktaş R.; “Antandros Kazısı Yamaç Ev Roma Dönemi Seramikleri”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2018
Alkaç 2012 Alkaç E.; “Hellenistik Dönemde Khios’ta Mühürlü Amphora Üretimi ve Mühürleme Sistemlseri” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mersin, 2012
IX
Alkaç 2013 Alkaç E. “Silifke Müzesinden Doğu Akdeniz ÜretimiAmphoralar”. Cedrus, I, 2013, 107-124. Alkaç 2014 Alkaç E. “M.Ö. 1. Yüzyılın Ortalarında Yunan
Amphoralarının Mühürlenme İşleminin Sona ErmesininNedenleri”Olba 22, 2014, 213-230. Alkaç 2015 Alkaç E.; “Kanytellis Kazısından Late Roman 1
Amphoraları”, KANYTELLIS - Dağlık Kilikia’da Bir Kırsal Yerleşim Arkeolojisi, 2015, 149-157
Alkaç 2016 Alkaç E.; “Khios Amphora ve Lagynoslarında Görülen Ortak Üretici İsimleri”, Sencer Şahin Anısına Yazılar, İstanbul, 2016, 90-97
Alpözen 1975 Alpözen T.Ö.; “Bodrum Müzesi Ticari Amphoraları”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı:XXII-2, Ankara, 1975, 5-32
Alpözen vd 1995 Alpözen T.O.,Özdaş, H., Berkaya, B., Bodrum Sualtı Arkeolojisi Müzesi Ticari Amphoraları, Bodrum, 1995 Anderson 1954 Anderson J. K. “Excavation on theKofinaRidges.
Chios”, BSA 49, 1954, 123-182.
Aslan 2015a Aslan E. “Kekova Adası 2012 – 2013 Yılı Sualtı Araştırmalarında Bulunan Amphoraların
TipolojikDeğerlendirmesi”OlbaXXIII, 2015, 321-369. Aslan 2015b Aslan E. “2014 Yılı Knidos Sualtı Araştırmaları’nda
Elde Edilen İlk Bulguların Değerlendirilmesi”, MJH, V1, 2015, 101-123.
Aslan vd 2018 Aslan E., Erdoğan, U, L., Orhan, U., Kılıç, Y.; “Kekova’da Bulunan Bir Grup Rhodos Amphorası”, Cedrus VI, 2018, 249-263
Aslan ve Orhan 2019 Aslan E., Orhan, U., “Phaselis 2018 Yılı Güney Liman Alanı Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen
Amphoralar”, PHASELIS, Issue V, 2019, 85-99 Atila 1991 Atila S.; “Batı Anadolu Ticari Amphoraları”
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Erzurum, 1991 Atila 2003 Atila C., “Daskyleion’da Ele Geçen Arkaik ve Klasik
Dönem Amphoralar”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003
X
Atila 2004 Atila C., “Khios Amphoralarının Kronolojik Gelişimi”, KUBABA Arkeoloji-Sanat Tarihi-Tarih Dergisi, Yıl:1, Sayı:4, 2004, 17-26
Baldassari ve Cirelli 2006 Baldassari, R. Cirelli, E.; “AmphoraeandTrade in Classea nd Ravennafrom 5th to 7th Century”, Actas Del Vıı Congreso Internaticional De Ceramıca
Medieval En El Mediterraneo, Cıudad Real-Almagro, Tomo 2, 2006
Bamyacı 2006 Bamyacı A. O.; “Antik Dönem Denizciliğinde Tenedos/Bozcaada: Kıyısal Kullanım ve Ticaret”, (Yayımlammamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale, 2006
Bass 1978 Bass G. F., and van Doorninck, An 11th Century Shipwreck at Serçe Liman, Turkey. International Journal of NauticalArchaeology 7, 1978,s119-32. Bass ve Doorninck 1982 Bass G.F. ve Doorninck, F. H. V.; “ A Seventh-Century
ByazntineShipwreck”, Yassı Ada Volume I, Texas A&M University Press, 1982
Başaran ve Akkaş 2017 Başaran C., Akkaş, İ., “Parion 2005-2015 Yılları Arası Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dönem Amphora
Buluntuları”, BASILEUS 50. Yılında Kaunos/kbid, Ankara, 2017, 285-308
Baylan 2008 Baylan S., “2006-2007 Tralleis Kazılarında Ele Geçen Amphoralar”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aydın, 2008,
Bechtold ve Docter 2010 Bechtold Babette-Docter, Roald; “Transport
AmphoraeFromPunicCarthage: An Overwiew”, Motya And The Phoenician Ceramic Repertoıre Between The Levant And The West 9th - 6th Century Bc, Proceedings of the International Conference held in Rome,
26thROMA, 2010, 85-116,
Bernard 1954 Bernard P., “Céramique de la premiéremoitiédu VII siécle á Thasos”, BCH 88, 1954, 137-146
Bezeczky 2013 Bezeczky Tamás, Peter Scherrer, and Roman Sauer. The amphorae of Roman Ephesus. Verlagder
XI
Bilir 2014 Bilir A., “Roma Dönemi Doğu Akdeniz Deniz
Ticaretinde Kıyı Kilikya Bölgesi’nin Yeri ve Önemi”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2004
Brashinsky1980 Brashinsky I. B.,Grecheskiy keramichesky impotyna
Nizhem Donu v V-III vv.do ne.e. (Greek Import on the
Lower Don in the 5th to the 3th Centuries B.C.), Leningrad, 1980.
Bulba 1994 Bulba M.; “Kaunos Tapınak Terasından Ele Geçen Amphora Dipleri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Antalya, 1994
Campbell 1938 Campbell M.T. “A well of the Black-FiguredPeriod at Corinth”, Hesperia 7, 1938, 557-611
Candar 2017 Candar U., “AntandrosNekropolisi Amphora
Mezarları”, (Yayımlammamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2017
Cankardeş Şenol 2000 Cankardeş Şenol, G., İskenderiye (Mısır) Kurtarma
Kazılarında Ele Geçen Hellenistik Dönem Amphora Mühürleri, (Yayımlanmamış doktora Tezi).İzmir, 2000
Cankardeş Şenol 2006 Cankardeş Şenol, G.,Klasik ve Hellenistik
Dönem’de Mühürlü Amphora Üreten Merkezler ve Mühürleme Sistemleri, Ege Yayınları, İstanbul,2006.
Canoğlu 2011 Canoğlu, E., “Amphora Mühürlerinden Hareketle Klasik ve Hellenistik Dönemlerde Thasos ve Doğu Akdeniz Ticari İlişkileri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2011
Clinkenbread 1982 Clinkenbread G.B., “Lesbian wine and storage amphoras” Hesperia 51. 1982
Doğer ve Şenol 1996 Doğer E. ve Şenol, K., “Rhodos Peraiası’nda İki Yeni Amphora Atölyesi”, Arkeoloji Dergisi IV, 1996, 59-76 Doğer 1988 Doğer E., “Klazomenai Kazısındaki Arkaik Dönem
Ticari Amphoraları”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 1988
Doğer 1990 Doğer, E.; Antik Çağda Amphoralar, İzmir,1990 Doğer 2004 Doğer E.; Antik Çağ’da Bağ ve Şarap, İstanbul, 2004 Dupont 1982 Dupont P., “Amphores commerciale sarchaïques de la
Grèce de l’est”, 1982, PP 204–207, 193–209. Dupont 1998 Dupont P., “Archaik East Greek Trade Amphoras”,
XII
Durukan ve Alkaç 2007 Durukan Murat-Alkaç, Erkan, “Klasik Dönem Seramikleri”, Dağlık Kilikia’da Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları NAGİDOS, Antalya, 2007, 112-155
Durukan 2015 Durukan M., “Geç Antik Çağ‟da Doğu Akdeniz‟deki Ekonomik Gelişmenin Nedenleri: İpek Yolu ve Baharat Yolunun Rolü, LR1 Amphoraları ve Kilikia’daki Diğer Kanıtlar”, ADALYA XVIII, 2015, 241-253
Dündar 2012b Dündar E., “A Group of Amphorae from Side Museum and a New Type of Amphora: The Lycian Amphora?”, ARCHAOLOGISCHER ANZEIGAR 1. Halband, 20012, 43-61
Dündar 2012a Dündar E. Patara Kazılarından Ele Geçen (1989 – 2010 Yılları) Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dönem
TicariAmphoralar ve Amphora Mühürleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Antalya, 2012 Erzen 1980 Erzen A., Enez 1979 Yılı Kazıları, II. KST, 157-159,
Ankara, 1980
Erzen 1981 Erzen A., “Enez Kazısı 1980”, III. KST, 87-88, Ankara, 1981
Foleyvd. Foley B., M. Hanson, D. Kourkoumelisve T.
Theodoulou 2012: Aspects of ancient Greek trade re-evaluated with amphora DNA evidence, Journal of Archaeological Science 39, 389–398
Garlan 1988 GarlanY., Vin et amphores de Thasos, Ecole Française d’Athenes, 1988
Garlan 2004 GarlanY.; En visitant et revisitantles ateliers
amphoriques de Thasos. In: Bulletin de correspondance hellénique Vol. 128-129, livraison 1, 2004, 269-329 Grace, 1961 Grace V.,“Amphoras and Wine Trade”, Princeton, 1961 Grace 1971 Grace V., “Samian Amphoras”, Hesperia 40, 1971,
52-59
Grace 1979 Grace V. R., Amphoras and the Ancient Vine Trade. AgoraPB 6. New Jersey 1979.
Grace 1985 Grace V.;The Middle Stoa Datedby Amphora Stamps Source: Hesperia: TheJournal of the American School
XIII
of Classical Studies at Athens, Vol.54, No. 1 1985, 1-54
Grandjean ve Salviat 2000 Grandjean Y., Salviat, F., Guide de Thasos, EcoleFrançaised’Athenes, 2000.
Gülsefa 2015 Gülsefa G., “2006-2013 Myndos Kazılarında Ele Geçen Amphoralar ve Amphora Mühür Buluntuları,
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2015 Günsenin 1990 Günsenin N., LesamphoresByzantines
(Xe-XIIIesiècles): typologie, production, circulationd’après le collectionsturques. PhDDiss. 1990
Günsenin 1992a Günsenin N.; “Ganos: Bin Yıldır Şarap ve Amphora Üreten “Kutsal Dağ”, Türk Arkeolodji Dergisi XXX, 1992, 197-208
Günsenin 1992b Günsenin N.; “1991 Yılı Tekirdağ İli, Hoşköy-Gaziköy Amphora Atölyeleri Yüzey Araştırması”; X. AST; Ankara, 1992, 85-102
Günsenin ve Özaydın 2000 Günsenin N.,Özaydın, N.,“Marmara Adası Çamaltı Burnu Batığı 1998”, KST XXI.2 (2000), 341-350. Günsenin 2016 Günsenin N., “Ganos Limanı’ndan Portus
Theodosiacus’a”, Trade in Byzantium, 2016, vol.1, 399-402,
Günsenin 2018 Günsenin N.; “La typologie des amphors Günsenin. Une mis aupointnouvelle”, ANATOLIA ANTIQUA, vol. XXVI, 89-124, 2018
Hayes 1968 Hayes J. W., Harrison, M., Fıratlı, N. “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Fifth Preliminary Report,with a Contribution on A Seventh-Century Pottery Group”
Dumbarton Oaks Papers, vol. 22, 1968, 195-216,
Hayes 1992 HayesJ. W.,Excavations at Saraçhane in İstanbul Volume II, The Pottery, Princeton, New Jersey 1992. Inaishvili-Vashakdzide 2009 Inaishvili N.-Vashakdzide, N., “Typologyand
Chronology of Greek, Roman and Early Byzantine Amphorae from Petra-Tsikhisdziri”, PATAPS I, Actes de la Table Ronde internationale de Batoumi et
Trabzon, 27-29 Avril , 2006, İstanbul, 2009, 151-152
Kakhidze ve Khalvashi 2009 Kakhidze A. ve Khalvashi, M.; “ChianAmphorae at Pichvnari”, PATABS I, Actes de la Table Ronde internationale de Batoumi et Trabzon, 27-29 Avril , 2006, İstanbul, 2009, 135-137
XIV
Kızılarslanoğlu ve Aytek 2018 Kısılarslanoğlu H.A. ve Aytek, A.İ., “ElaiussaSebaste Üretimi “Geç Roma 1”
Amphoralarının Geleneksel Tipoloji Yöntemi ve Geometrik Morfometrik Analizlerle
Değerlendirilmesi”, MASTROP E-Dergi, 12.2, 2018, 16-44
Knigge, 1976 Knigge Ursulla., “Kerameikos; Ergebnisse Der Ausgrabungen, Der SüdhügelBandIX”, Berlin, 1976 Kocabaş 2005 Kocabaş U., “Çamaltı Burnu I Batığı Demir
Çapalarının Tarihsel İncelenmesi, Koruma, Onarım ve Tıpkıyapım Çalışmaları”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2005
Korkmaz 2011 Korkmaz H., “2007-2008 Yıllarında Belentepe ve Mengefe Yöresindeki Sondajlarda Ortaya Çıkarılan Amphora Dipleri ve Mühürlü Amphoralar”,
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 201 Lawall 1998 Lawall M., “Bolsals, Mendeanamphoras, andthedate of
the Porticello shipwreck”, International Journal of Nautical Archaeology, 1998, 16-23
Lawall, Lawall M. L..; Transport Amphoras and Trademarks:
Imports to Athens and Economic Diversity in the Fifth Cebtury B.C.(Doktora tezi),The University Of
Michigan, 1995.
Lawall Lawall Mark Lewis, “Negotiating chronologies.
Aegean amphora research, Thasian chronology, and Pnyx III” Chronologies of the Black Sea area in the
period, c. 400-100 BC, Aarhus University Press, 2005., 31-67
Lawall 2010 Lawall M. L., “Imitative Amphoras in the Greek World”,Marburger Beiträgezur Antiken Handels-, Wirtschaftsund Sozialgeschichte, Band 28, Verlag 2010, 45-88.
McPhee ve Pemberton McPhee I ve Pemberton, E.G Vol. 7, No. 6, 2012
LateClassıcal Pottery From Ancıent Corınth: Draın 1971-1 In The Forum Southwest, Prınceton, New Jerse2012
Mimaroğlu 2011a Mimaroğlu S.; “Kuşadası, Kadıkalesi/AnaiaKazısı’nda Ele Geçen Bizans Dönemi Günlük Kullanım
Seramikleri”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2011
XV
Mimaroğlu 2011b S. Mimaroğlu “Kadıkalesi/Anaia Bizans Dönemi Amphoraları”, Sanat Tarihi Dergisi XX/1, 2011, 63-92. Mimaroğlu 2016 Mimaroğlu S.; “Adana Müzesi’nde Bulunan Geç Antik
Dönem Ticari Amphoralar”, Tarihte Adana ve Çukurova Cilt I– İlkçağ’danOrtaça’a Adana ve Çukurova, Adana, 2016, 203-234
Mimaroğlu 2017 Mimaroğlu S.; “Ayusuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazısı Buluntusu Ganos Amphoraları”, Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (22-25 Ekim 2014) Bildiriler, Aydın, 2017
Monachov 2003 Monachov S.Ju., “AmphoraefromUnidentifiedCenters in theNorthern Aegean (the so-called “Proto-Thasian” series according to I.B. Zeest), Institut des sciences et
techniques de I’Antiquité, 2003, 247-259
Monachov 2005 Monachov S. Y.,Rhodian Amphoras: Developments in Form andMeasurements, IN: Stolba, V. F.–Hannestadt, L., Chronologies of the Black Sea Area in the Period
c.400–100 BC, Aarhus, 69–95.
Monachov vd 2017 Monachov S.J.,Kusnetsova, E.V., Churekova N.B. Amphorae of the 5th – 2th c. BCFrom the Collection of the State Museum-Preserve«TauricChersonese», 2017 Okan2003 Okan E.; “Foça Açıklarında Denizden Ele Geçen Ticari
Amphoralar” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003
Okan 2011 Okan E.; “Phokaia Arkaik Dönem Ticari Amphoraları”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2011
Okan 2013 Okan, E. “Çeşme Müzesi Ticari Amphoraları”, Arkeoloji Dergisi XVIII, 2013, 127-140.
Opait 2007 Opait A., “From DR 24 to LR 2 ?” LRCW 2: Late
Roman CoarseWares, Cooking WaresandAmphorae in TheMediterranean, vol. II, Bar International Series 1662 (II), 2007, 627-643
Opdebeeck 2005 Opdebeeck J.;“The relationship of shipwrecks and amphorae with trading routes and the Roman economy in the Mediterranean”,(Thesis University of
XVI
Orhan 2018 Orhan U., “Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2018
Ousterhout vd 2000 Ousterhout R.,Ahunbay, Z., Ahunbay, M., Özügül, A., “StudyandRestoration of the Zeyrek Camii in İstanbul: First Report, 1997-98; 2000, 265-270
Öncü ve Sırrı 2015 Öncü E. ve Çömlekçi, S., “Yenikapı Kazıları ve Bizans Dönemi Amphora Buluntuları”, XI. AIECM3
ULUSLARARASI ORTA ÇAĞ VE MODERN AKDENİZ DÜNYASI SERAMİK KONGRESİ BİLDİRİLERİ, Antalya, 2015, 15-30
Öniz 2016 Öniz H., Doğu Akdeniz’de Amphoralar, Antalya, 2016 Özdaş 2007 Özdaş H.; “Ege ve Akdeniz Bölgeleri Sualtı
Araştırması 2006 Yılı Çalışmaları”, 25. AST, Cilt. 3, 327-342
Paksoy 2007 Paksoy, S., “Geç Cumhuriyet ve Erken İmparatorluk Döneminde İtalya’da Üretilen Roma Amphoraları Işığında Doğu Akdeniz Ticareti”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2007
Palamutçu 2014 Palamutçu S., “Ephesos Liman Alanı’ndan Ele Geçen LR 3 Tipi Amphoralar”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aydın, 2014
Pieri 2005 Pieri D., Le commerceduvinOriental, A
l’epoqueByzantine (Ve-VIIesiècles), Le temoignagedes amphores en Gaule, Institute Francais duproche-orient, Beyrouth, 2005
Pieri 2007 Pieri D. “Les centres de productiond’amphores en Méditerranéeorientaledurantl’Antiquitétardive: quelquesremarques”, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, BAR Series, 1662 (ii), 2007, 611-625.
Pulak 1998 Pulak, C.;“1996 Sualtı Araştırması” 15. A.S.T. Ankara, 1998, 307-322.
Reynolds 2010 Reynolds P., “Trade Networks of the East, 3RD to 7TH Centuries: TheViewfromBeirut(Lebanon)
andButrint(Albania) (FineWares, Amphoraeand Kitchen Wares), LRCW 3, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, Ed.: S. Menchelli – S. Santoro – M. Pasquinucci – G.
XVII
Guiducci, BAR International Series 2185, Volume 1, 2010, 89-114.
Sakarya 2016 Sakarya İ.,TradeRelation of Ancient Burgaz from
Archaicto Middle of 4th Centuries: The Amphorae Evidence Within the Domestic Context,
(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2016 Salviat 1986 Salviat F. “Le Vin de Thasos, Amphores et Sources
Ecrites”, BCH Suppl. 13, 1986
Selçuk 1998 Selçuk T.; “1992-1995 Yılları Arasında Phokaia Kazılarında Bulunmuş Amphoralar”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1998
Sezgin 2009 Sezgin Y., “Arkaik Dönem Dogu Yunan Ticari
Amphoraları Sorunu”,,(Yayımlanmamış Doktora
Tezi),İzmir 2009
Sezgin 2012 Sezgin Y.; “Arkaik Dönem İonia Üretimi Ticari Amphoralar” İstansbul, 2012
Sibella 2002 Sibella P., “The George McGhee Amphora Collection at the Alanya Museum, Turkey”, The INA Quarterly, vol.29, suppl. 1, June, 3-19.
Smokotina 2016 Smokotina A.V. Late Roman amphoraefrom Tyritake /ReiCretariaeRomanaeFautoresActa. 2016. 44. 715-724 Stolba ve Rogov 2012 Stolba V. F., Rogov, E., Panskoye I. Volume 2 The
Necropolis, Aarhus University Press, 2012
Stoyanov 2011 Stoyanov T., “New Evidencefor Amphora Production in EarlyHellenisticMesambria Pontika”, BATABS II, 2011, 191-201
Şenol ve Kerem 2000 Şenol A. K.,ve Kerem, F. “İçel Müzesinde Bulunan Bir Grup Amphora”. OLBA, 3, 2000, 81-114.
Şenol 2000 Şenol A.K.; İskenderiye Kazılarında Ele Geçen Amphoralar Işığında Kentin Roma Dönemi Şarap, Zeytinyağı, Salamura Balık ve Sos Ticareti
(Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2000
Şenol ve Aşkın 2007 Şenol A. K., ve Aşkın, E. “Amphoralar Işığında Kentin Ticari İlişkileri”. Ed. S. Durugönül. Dağlık Kilikia’da Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları Nagidos, Adalya Suppl. 6. İstanbul 2007, 241-297.
XVIII
Şenol 2003 Şenol, A.K.; Marmaris Müzesi Ticari Amphoraları, Ankara, 2003
Şenol 2007 Şenol, A.K.; “Hellenistik Dönem’de Khios ve Lesbos Şarabının Mısır’a İhracatı”, Arkeoloji Dergisi, 2007, 103-127
Şenol 2009 Şenol A. K. “Taşucu Arslan Eyce Amphora İzmir 2009 Tekocak ve Zoroğlu 2013 Kelenderis’te Bulunan Bir Grup Roma Dönemi Ticari
Amphorası ve Düşündürdükleri, OLBA XXI, Mersin, 2013, 109-140.
Todorova 2011 Todorova E.; “The Medieval Amphorae (Ninth to Fourteenth Centuries AD) from Excavation at Silistra in 2007 (Preliminary Report), PATABS II, Acts of the International Round Table held in Kiten, Nessebar and Sredetz, September 26-30, 2007, 2011, 131-143 Tuna 1986 Tuna N.; “Datça Yarımadası’nda Hellenistik Dönem
Amphora Üretim Merkezleri”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1986, 347-372
Tzochev 2014 Tzochev C., “The Hellenistik Tomp of Mal Tepe in Thace”, Ancient West & East, 2014, 49-62
Twede 2002 Twede D., “Commercial Amphoras: TheEarliest Consumer Packages?”. Journal of Macromarketing, Vol. 22 No. 1, 2002 98-108
Ünlütürk 2011 Ünlütürk B.; “Patara Yerel Üretim Seramiklerin Analiz ve Ayağa Kaldırma Çalışması”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Antalya, 2011
Vroom 2005 Vroom J. “Pottery findsfrom a “cess-pit” at
thesouthernwall in Durres, central Albania”, Çanak, Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen Geç Antik, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Seramiği ve Mimari Seramiği, Çanakkale, 2005
Yaman 2018 Yaman A.; “Arykanda Geç Antik Dönem Mahallesi Seramikleri”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Muğla, 2018
Yıldırım 2010 Yıldırım Ş.; “Askertepe Tümülüsü”, Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi, Anadolu/Anatolia, 36/2010, 149-178
XIX
Zeest 1960 Zeest, I. B.,“Keramicheskaia tara Bospora” MatIsslA 83, Moskova, 1960
Zoroğlu vd 2009 Zoroğlu,L. Dillon, M, D., Yakınlar, D,N.
Rauh,N,“Anamur Arkeoloji Müzesi’ndeki Amphora Araştırmaların Raporu”. AST 26/2 (2008) 33-50
1
1. GİRİŞ 1.1. Amaç
Ticari amphoralar, geçmiş dönemin ticareti, ekonomisi ve günlük hayatı hakkında arkeologlara önemini ve kıymetini her geçen gün artıran bilgiler sunmaktadır. Trakya bölgesinin en önemli müzelerinden olan Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesinde bulunan amphoralar üzerine – birkaç adet amphora hariç- daha önce bir araştırma yapılmamıştır. Bu çalışma söz konusu amphoraların bilim dünyasına tanıtılması ve amphoroloji bilimine küçük de olsa bir katkı sunma gayretiyle yapılmıştır.
1.2. Kapsam
Çalışmaya başlarken, müze koleksiyonunda bulunan tüm amphoraların tez kapsamına alınmasını planlamıştık. Ancak müze yönetimi, amphoraların tamamının değil ancak kısmının incelenmesine müsaade etmiştir. Dolayısıyla müzede bulunan amphora sayısı ve çeşitliliği, tezde incelenen sayıdan ve çeşitten daha fazla olduğu hatırda tutulmalıdır. İzin verilen amphoralardan otuz üç (33) adedi incelenip kataloğa alınmıştır.
Amphoralardan üretim tarihi en eski olan M.Ö. VI. yüzyıla tarihlendirilen Samos amphorası, üretim tarihi günümüze en yakın olan amphora ise M.S. XIII. yüzyılda üretilmiş olan Günsenin Tip III amphorasıdır.
İncelenen amphoralardan on (10) adedi Enez Kazısı’ndan ele geçmiştir. Kazıdan ele geçen amphoraların tarihlendirilmesi, amphoraların ele geçtiği kontteksler sayesinde; satın alma, zor alım ve hibe yoluyla gelenlere göre daha isabetli olduğu kabul edilmelidir. Kazı harici elde edilen amphoraların tarihlendirilmesi taranan kaynaklardaki benzerleri yardımıyla yapılmıştır.
1.3. Yöntem
Yaklaşık iki bin (2.000) yıllık zaman diliminde farklı üretim merkezlerinde farklı atölyelerde farklı tiplerde üretilmiş onlarca amphoranın doğru şekilde tanımlanabilmesi için ağırlıklı olarak Türkçe kaynaklar olmak üzere, erişilebildiği kadarıyla İngilizce, Fransızca, Rusça kaynaklar taranmıştır.
2
Kütüphane çalışması ile konuyla alakalı yayınlar taranarak, amphora üretim merkezleri, taşınan maddeler, amphoraların ele geçtiği merkezler hakkında bilgi edinilmiştir.
Yukarıda anlatılan çalışmaların ardından gerekli izinler alınarak Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde izin verilen amphoralar incelenmiştir. Çizimlerini Arkeolog Burhan Gülkan’ın yaptığı amphoralar tarafımdan fotoğraflanmıştır.
3
2.EDİRNE ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA MÜZESİ’NDE BULUNAN TİCARİ AMPHORALAR
2.1 Samos Amphorası
Samos adası, Ege’de, Batı Anadolu’ya oldukça yakın, büyük Yunan adalarından birisidir1. Güney Ionia bölgesinin önemli amphora üretim
merkezlerinden birisi olan adada, M.Ö. VII. Yüzyıl sonundan2 M.Ö. IV. Yüzyıla3 kadar üretim yapıldığı belirlenmiştir (Harita 1). Adanın ticari amphoralarına ait ilgili ilk bilgiler, Naukratis kazılarını gerçekleştiren W.M.F. Petrie ve J. Boethlau tarafından verilmiştir. Adada, Tigani’nin batısında yer alan mezarlıkta kazılar yapan J. Boethlau, bebek mezarı olarak kullanılan çok sayıda amphoranın sadece şematik çizimini vermiş, amphoralara ait fotoğraf yayınlamamıştır4. Boehlau’nun,
tanımladığı amphoralardan bir kısmı balıkçılardan elde edilmiş bir kısmı ise yerli halkın konutunda bulunmuştur5.
Samos amphoraları ile Samos sikkeleri arasında bağlantı kuran ilk kişi Branshinskii, Olbia buluntusu bir amphora mührü ile Samos’un bronz ve gümüş obollerindeki amphoralardan yola çıkarak söz konusu tipin Samos üretimi olduğunu belirlemiştir6.
1971 yılında Grace’in Samos amphoraları ile ilgili kapsamlı çalışmasında oluşturduğu tipoloji, günümüzde de yaygın olarak kullanılmaktadır7. M.Ö. VI.
Yüzyıl ikinci yarısından sonra üretilen Samos amphoraları, Miletos amphoraları ile benzer formda olduğu için söz konusu amphoralar yayınlarda “Samos-Miletos” olarak geçmektedir8.
Samos ticari amphoralarının tipolojilerinde izlenebilir bir değişim görülmemekle birlikte, farklı zamanlarda farklı formlarda üretildiği bilinmektedir9.
1Canoğlu 2011, 54 2Sezgin 2009, 298 3 Okan 2011, 94 4Sezgin 2009, 287 5Selçuk 1998, 90 6Sezgin 2012, 176 7Grace 1971, 52-95 (Fig.2, 2) 8 Sezgin 2012, 176; Okan 2011, 95 9Doğer 1990, 97
4
M.Ö. VI. - M.Ö. V. Yüzyıllar arasında üretilen Samos ve Miletos amphoraları, “dipçik” ya da “badem” ağız diye tanımlanan dışa çekik şişkin ağız kenarlı10, kısa ve
yivli boyunlu olup11 boyun ortasından çıkan yay formundaki alçak kulpları omzun dış uçlarında birleşir. Omuzlara doğru şişkin/yuvarlak gövdeleri, kaideye doğru incelir12.
M.Ö. V. Yüzyıl Samos ticari amphoralarının formunda, uzama ve incelme, sikke üzerlerindeki tasvirlerden de takip edilebilmektedir13. M.Ö. IV. Yüzyılda Batı
Anadolu’da ele geçen Samos amphoralarında, incelip uzamayla birlikte ağız kenarının mantar formunu aldığı görülür14. Grace, Samos amphoralarını, yoğun ve
ince dokulu mika katkılı, rafine killi, gri, kahverengi, kırmızı veya kırmızımsı olarak tanımlar15.
Sicilya ve Etruria’da ele geçen Samos amphoralarının yalnız şarap ihracatında değil, zeytinyağı taşımacılığı için de kullanıldıkları bildirilmiştir16. Zenon arşivinde,
M.Ö. 259/258 yıllarına tarihlenen papirüste, Samos’dan İskenderiye’ye çok miktarda zeytinyağı taşındığı17 bilgisi yer almaktadır. Bu bilgi, antik dönem yazarlarının,
Samos’un önemli bir zeytinyağı üreticisi olduğundan bahsetmeleri ve Samos sikkelerindeki amphora tasvirleriyle birlikte görülen zeytin dalları ile de örtüşmektedir18. Sözü edilen papirüsteki bilgiye göre Samos amphorasının kapasitesi
16 choe (51.2lt) olarak geçmekte olup; bu hacim, en büyük boy Yunan amphora kapasitesine yakın bir miktardır19.
Mühürlü Samos amphoralarının, belli festivaller için özel olarak yapılmış olabilecekleri, bu yüzden mühürlerdeki farklı sembollerin festival ritüelleriyle ilgili olabilecekleri düşünülmektedir20. Genellikle yuvarlak ve kare formlu çerçeve içinde,
10 Şenol 2003, 8 11Doğer 1990, 98 12Doğer 1990, 98 13Doğer 1990, 98 14 Şenol 2003, 15Grace 1971, 73 16Sezgin 2012, 179 17Sezgin 2012, 179 18Doğer 1990, 97 19Alpözen vd 1995, 23 20 Cankardeş Şenol 2006, 97
5
silahlı tanrıça, insan ve hayvan figürleri, monogram ve isim kısaltmalarından oluşan mühürler, az bilgi içeren ve sistematik olmayan mühürlerdir21. Kimi mühürlerde
“SA” harfleri, Samos kelimesinin kısaltılmış hali olarak yorumlanmaktadır22. Vazo
(amphora), arı, başak, hayvan protomu, kadın başı, tanrı ve tanrıça betimleri, Samos amphoralarında görülen tasvirlerden bazılarıdır23.
Samos ticari amphoraları 4 ana tipe ayrılmıştır. Sezgin, en erken Samos ticari amphoralarının M.Ö. 630-600 yıllarına tarihlendirildiğini ve Sam1 olarak sınıflandırıldığını bildirmektedir24. Ağız kenarları ve kaide formları farklı
manipülasyonlara sahip bu tipin küçük bir bölümünde, aynı dönemde üretilen Miletos amphoralarındaki gibi firnislenmiş ağız kenarı ve boyunda dalgalı çizgili firnisli bezeme görülür. Samos amphoralarında en çok karşılaşılan kil rengi; turuncu ve açık devetüyü-kahverengi olup, karakteristik olan yoğun mika katkı, rafine ve ince yapılı kil hamuruyla birlikte Sam1 grubunun tamamında görülür25.
Samos ticari amphoralarının ağız kenarları kalın ve boynun devamı gibi dışa doğru uzatılmış şekilde olup, tamamı için bir diğer form özelliği; boyun-omuz geçişinde belirgin silmelerin kullanılmasıdır. Erken örneklerin karakteristik özelliklerinden birisi, boynun ortasından çıkıp omuzlara doğru açılan yay formundaki kulplardır26. Küresel gövdeli olan bu tipin en geniş noktası, omza yakın
kısmıdır. Gövde, kavisli şekilde daralır ve keskin dönüşle halka formundaki kaide ile birleşir27. Sam1 amphoralarının bir diğer ortak form özelliği, dışa açılan, sığ oyuklu,
kesik konik formlu, alçak-dip kaideli olmalarıdır. Ortalama yükseklikleri 0,512 ile 0,620m; gövde genişlikleri ise 0,390 ile 0,440m arasında değişmektedir28.
Kat. No:1 (Müze Env. No: 741), tez kapsamına alınan amphoralar içerisinde en erken döneme tarihlenen amphoradır. Sağlamdır. Dışa çekik ekhinoid formda kalın dudak kenarı, boynun devamı şeklinde dışa uzatılmış ve yuvarlatılmıştır.
21Doğer 1990, 99 22Doğer 1990, 99 23 Cankardeş Şenol 2006, 98 24Sezgin 2009, 295 25Sezgin 2009, 295 26Sezgin 2009, 296 27 Atila 2003, 92 28Sezgin 2009, 296
6
Boyun kısa olup kesik konik şekildedir. Ağzın hemen altından başlayan ve omuzda gövdeyle birleşen yay formunda elips kesitli kısa dikey kulpları vardır. Geniş, küre formunda gövdesi, hafif dışa açılan, kalın, oturma düzlemi geniş, düzleştirilmiş sığ oyuklu dip-kaidelidir. Omuzlara yakın şişkin gövdeli, kaideye doğru ani şekilde daralan alt gövdeye sahiptir. Gövdesi, kalker ve deniz kabuklularıyla kaplıdır.
Yüksekliği 0,550m, ağız çapı 0,149m, gövde genişliği 0,390m ve kaide çapı ise 0,067m, hamur rengi 2,5 YR 5/4, çok az mika, kuvartz ve kireç katkılı olup, sert pişmiş az gözeneklidir. 1978 yılında, Edirne Türk Kadınlar Birliği tarafından müzeye hibe edilen amphora, gümrükte ele geçmiştir.
Sezgin, 2009 (297, Kat. Sam.1.21. 315, Lev.80, Sol alt çizim); Grace 1971 (71, Fig.2, 2); Bechtold ve Docter, 2010 (113, Fig.6, 14) gibi benzerleri, M.Ö. VI. yüzyıl ilk çeyreğine tarihlendirilen amphora, müze koleksiyonunda yer alan birçok amphora gibi kazı dışı yollardan temin edildiği için Kat. No: 1’in üretim tarihi yukarıda verilen örneklerle aynı olduğu düşünülmektedir. Bu sebeple, benzer form ve ölçülerdeki amphoralarla aynı tarihte, M.Ö. VI. yüzyıl ilk çeyreğinde üretilmiş olduğunu söylemek mümkündür.
2.2 Khios Amphoraları
Ege Denizi’nin doğusunda, Karaburun Yarımadası’nın 8 km uzağında yer alan Khios adasındaki yerleşim izleri M.Ö. VI. binlere kadar uzanır29 (Harita 1). Adanın
şarap ve bağcılık kültürü, efsaneye göre Dionysos’un oğlu Oinopion’a bağlanmaktadır30. Tatlı (glukos), sek (austeros), kırmızı (melas) ve beyaz31
(ekleukos) şarapların üretildiği ada, siyah şarabın da ilk üretim yeridir32. Khios
adasına ait sikkelerde yer alan amphora tasvirleri, bağcılık ve şarabın ada açısından önemini ortaya koymaktadır. Ada halkının temel geçim kaynağı olan şarap33 yanında
zeytinyağı üretimi de yapılmaktadır34. Khios kıyılarında gerçekleştirilen su altı
kazılarında M.Ö. IV. Yüzyıla tarihlenen batıkta ele geçen bazı Khios amphoralarının
29Alkaç 2012, 12 30Doğer1990, 82; Atila 1991, 10 31 Şenol 2007, 103 32 Atila 1991, 10; Şenol2007, 103 33Alkaç 2016, 91 34Doğer 1988, 88
7
reçinesiz olduğu görülmüş, analizler sonucunda amphoralarda zeytin ya da yabani mercanköşk (keklik otu) taşındığı anlaşılmıştır35. Khios ticari amphoralarının, boş
olarak ihraç edilmiş olduğu, Marsilya buluntusuyla ispat edilmiştir36.
Khios amphoraları üzerine yapılan çalışmalar, 1900’lü yılların başlarına dayanmaktadır. Sezgin’nin bildirdiğine göre, 1903 yılında Thera buluntularını yayınlayan H. Dragendorf, bebek mezarı olarak kullanılan beyaz astarlı, omuzu üzerinde yatık “S” motifli ve ince firnis bantlı Khios amphorasının üretim yerini İonia olarak belirtmiştir37. Sezgin aynı yayında, şişkin boyunlu ticari amphoraların,
1930’lu yıllarda B.N. Grakov ve V. Grace tarafından Khios Adası38 ile
ilişkilendirildiğini söylemektedir. 1950 yıllarında ise J.K. Anderson39 ve P.
Bernard40, 1982 yılında ise P. Dupont41, Khios ticari amphoralarını Arkaik Dönem
Doğu Yunan ticari amphoraları kapsamında incelemişlerdir. Benard42, omuzunda
yatık “S” formlu bezemesi olan ticari amphoraların, Khios üretimi olduklarını ifade etmiştir.
Khios amphoralarının mezar olarak kullanılması, erken örneklerle sınırlı değildir. M.Ö. IV. yüzyıla tarihlenen 3 Khios amphorasının, Antandros Nekropolü’nde mezar olarak kullanıldığı tespit edilmiştir43. Mezar olarak (ölü
gömme için) kullanılan amphoralar dışında, mezar hediyesi olarak kullanılan amphoralar da söz konusudur. M.Ö. V. yüzyıla tarihlenen erken dönem İskit mezarında, Khios amphorasının mezar hediyesi olarak kullanıldığı bilinmektedir44.
M.Ö. VII. Yüzyıl ortalarına tarihlenen Cerveteri, Monte Abatone ve Tumulodella Spernza mezarlarında tüm olarak ele geçen iki ticari amphora, Khios’un en erken üretimleri45 olarak kabul edilmektedir. Yatık “S” bezemeli amphoralar, M.
35Sezgin 2009, 142 36Alpözen 1975, 6 37Sezgin 2009, 138 38Sezgin 2009, 138 39Anderson 1954, passin 40Bernard 1954, passin 41Dupont 1982, passin 42Benard 1964, 138 43Candar 2017, 51 (Kat.45) 44Alpözen 1975, 6 45 Sezgin 2009, 151
8
Lazarov tarafından M.Ö. VII. yüzyıl sonları ile VI. yüzyıl ilk yarısına tarihlendirilmiştir46. Erken dönem Khios amphoralarının form ve bezeme sistemi,
Klazomenai amphoralarında da görülür47. Bu nedenle bu iki üretim merkezinin erken
örneklerini kesin olarak birbirinden ayırmak çoğu zaman mümkün olmamaktadır48.
Batı Anadolu kıyıları başta olmak üzere Akdeniz49, Ege ve Karadeniz
kıyılarındaki yerleşmelerden Fas’a kadar birçok noktada ele geçen Khios amphoralarının, M.Ö. VII. yüzyıldan50, M.S. II.-III. yüzyıllara51 kadar üretildiği ve
M.Ö. VII. yüzyıl ile M.Ö. I. yüzyıl arası form gelişimi üretimin kesintisiz52 şekilde
izlendiği bilinmektedir. Histria, Olbia, Atina, Kerameikos, Klazomenai ve Korinth gibi53 kapalı kontekstlerde ele geçen örnekler, Khios amphoralarının form gelişiminin izlenmesinde kolaylık sağlamıştır.
M.Ö. VI. Yüzyılda, Doğu’ya ve Batı’ya lüks ürünler gönderen Khios, M.Ö. V. ve IV. yüzyılda, Ege Havzası’nın gemicilik ve ticaret merkezi olmuştur54.
Khios amphoralarında beyaz ya da krem astar, kalın firnis bantlar ve omuz üzerindeki yatık “S” formundaki süsleme karakteristiktir. “Erişilmez” olarak tarif edilen şarabının55, dikkat çekici tasarımla sunulması56 amacıyla bu şekilde süslendiği
ifade edilmektedir.
Kazılarda, Khios amphoralarının, Rhodos ve Knidos amphoralarından sayıca daha az ele geçmiş olması, şarabının lüks tüketim malı olduğunu teyit etmektedir57.
Coğrafi olarak kendisine yakın bir noktada bulunan Smyrna‘da 2007-2011 yıllarında ele geçen amphoraların sadece %11’inin Khios amphorası olması58 bu bilgiyi
46Sezgin 2009, 141 47Okan 2011, 40 48Sezgin 2009, 150 49 Şenol ve Aşkın 2007, 251-254; Ünlütürk 2011 38 50Doğer 1988, 88
51Doğer 1990, 82; Atila 1991, 10; Cankardeş Şenol, 2000 52 52 Şenol 2009, 109 53Dündar 2012, 19 54Alkaç 2012, 13 55 Doğer 1990, 82; Atila 1991, 10, 56 Şenol 2009, 110 57 Atila 1991, 10 58 Şenol 2015, 255 (Re 1)
9
destekler mahiyettedir. Pahalı ve lüks olan Khios şarabı, düşük gelirli tüketicilere “Lagynos” denilen tek kulplu küçük testiler içerisinde sunulmuştur59.
Khios amphoralarında mühürleme, taklit üretime karşı devlet koruması olarak Thasos adasıyla birlikte60 görülmeye başlamıştır. Şenol’un ifadesine göre61 Grace;
Khian etniği ile mühürlenen ilk Khios amphoralarının, ada sikkelerinden ilham alınarak üretildiğini belirtmiştir. Khios’da Rhodos, Thasos ve Knidos amphoralarında olduğu gibi sistemli bir mühürleme tespit edilememiştir62. Khios
üretimi amphora ve lagynos mühürlerini karşılaştıran Alkaç, mühür şekillerinden ve kombinasyonlarından yola çıkarak amphora üreticilerinin aynı zamanda lagynos da üretmiş olabilecekleri görüşündedir63. Khios amphoraları üzerine yapılan
çalışmalarda, yeterli miktarda mühür bulunmamış olması ve ele geçen mühürlerin yeterli bilgiyi vermemesi64 bu durumun sebebi olarak gösterilmektedir. M.Ö. I. yüzyıl ilk yıllarında, Akdeniz ve Ege’deki savaş ve kargaşa sebebiyle Khios amphora ve lagynoslarında dikkate değer azalma görülür. İlerleyen tarihlerde ise Roma İmparatorluğu’nun üretici kent-devlet kimliğini ortadan kaldırmasıyla, imparatorluk coğrafyasında65 mühürleme işlemi sona ermiştir.
Doğer’in, Roma Dönemi’nde üretilen tipi de ekleyerek yedi66grupta incelediği Khios amphoralarını, Sezgin altı gruba ayırmıştır67. Dündar’ın68
bildirdiğine göre, Monachov, Arkaik Dönem Khios amphoralarını iki; M.Ö. V. yüzyıl başından Hellenistik Dönem ortalarına kadar olan dönemde üretilenleri ise üç ana grup ve alt varyasyonlar altında tasnif etmiştir. Alkaç, Arkaik Dönem, Klasik Dönem ve Hellenistik Dönem69 olarak üç; Okan ise üretim tarihlerine göre yineüç
59Doğer 1990, 11 60 Şenol 2007, 104 61 Cankardeş Şenol 2000, 53 62Alkaç 2012, 4 63Alkaç 2016, 94 64Alkaç 2012, 6 65Alkaç 2014, 214 66 Doğer 1990, 83 67 Sezgin 2009, 138-192 68 Dündar 2012, 19 69 Alkaç 2012, 17-25
10
ana başlıkta incelemiş; M.Ö. 550-500 yıllarına tarihlenenleri ise A ve B olarak iki alt başlıkta incelenmiştir70.
İnce grenli, pişirmeye bağlı olarak grimsi, pembe veya soluk kırmızı renklerde, genellikle beyaz parçacık, bazen mika katkılı71 olan erken örneklerinde, donuk ve
soluk astar; M.Ö. VII. yüzyıl ortalarından itibaren beyaz ve renkli astar kullanılmıştır72. Erken Khios amphoralarının yükseklikleri 0,580m-0,630m; karın
çapları ise 0,380m-0,400m73 arasında değişmektedir. Dışa taşkın, kuvvetli bilezik
formlu ağız kenarları, 0,120m-0,140m çapındadır74. Kısa tıknaz görünümlü silindirik
boyun, şişkin omuz yapısı, sığ oyuklu, alçak ve geniş, düğme formuna yakın75 halka
kaidelidirler76. Doğer’in Tip 177 olarak tanımladığı bu amphoraların, astarsız veya hafif astarlı olanları da üretilmiştir.
Khios amphoralarının, M.Ö. VII. Yüzyıl sonundan itibaren bezemede fazla değişiklik olmadan gövdelerinin uzadığı görülür78. “Bobbin-shape”79 olarak
isimlendirilen değişiklik, gemilere daha fazla istifleme yapılabilmesi80 içindir.
Beyaz astarın terk edilmesinden bir süre önce, M.Ö. VI. Yüzyıl ortalarında Zeest’in “funnel-shapenecked” (baca boyunlu) diye isimlendirdiği yeni bir seri görülmeye başlar. Yeni formun belirgin özelliği, incelip uzayan gövdenin ovoid şekil almasıdır81. Doğer’in Tip 2 olarak tanımladığı bu amphoraların yaklaşık 50 yıl kadar
üretildiği, firnis bantların incelip azaldığı ve VI. Yüzyıl sonunda, yerini şişkin boyunlu amphoralara bıraktığı82bilinir. Khios amphoralarındaki form değişimi, ada
amphoralarının taklitlerinin ortaya çıkmasına83 bağlanmaktadır.
70Okan 2011, 39-66 71Sezgin 2009, 143 72Sezgin 2009, 143 73 Okan 2011, 41 74Okan 2011, 41 75Korkmaz 2011, 22 76Okan 2013, 130 77Doğer 1990, 83 78Dündar 2012, 20 79 Okan 2012, 46 80Okan 2011, 43 81Dündar 2012, 20 82Doğer 1990, 84 83Şenol 2007, s104
11
2.2.1 Şişkin Boyunlu Khios Amphoraları (Tip 3A)
M.Ö. 530-520 tarihlerinde, bazı değişiklikler ile birlikte yaklaşık 100 yıl süreyle üretilen84 “bulbous-necked” (şişkin boyunlu) amphoralar85 ilk defa
görülmeye başlar. Şişkin boyunlu amphoralar, ilk defa 1930’lu yıllarda Grakov ve Grace tarafından Khios Adası86 ile ilişkilendirilmişlerdir. Khios amphoralarının
üretim yerleri konusundaki tartışmalar, bu tip için söz konusu değildir. Zira adada yapılan kazılarda ele geçen atölye çöplükleri, bu tipin üretim yerinin Khios adası olduğunu kesin olarak kanıtlamaktadır87.
Khios sikkeleri üzerinde sphenksle birlikte görülen şişkin boyunlu amphoralar, ilk olarak Gracetarafından, Khios ile ilişkilendirilmiştir88. Bu tipteki amphoraları,
Knigge, C1, C2 ve C3 olarak 3 alt tipe ayırmıştır89. Tip 3 olarak ifade edilen
amphoraların formları önceleri geniş karınlı, ovoid gövdeli iken, zamanla gövde incelip uzama eğilimi göstermiştir. Formdaki bu gelişim, Atina Agorası ve Kerameikos buluntularından izlenebilmektedir90.Parion91, Myndos92, Kaunos Teras
Tapınağı93, Nagidos94, Bozcaada95, Foça96 Khios ticari amphoralarının ele geçtiği
yerlerden bazılarıdır.
Doğer97 ve Atilla98 tarafından Tip 3A, Tip 3B ve Tip 3C olarak 3 alt
başlıktaincelenenbu tip, en iyi bilinen99 Khios amphora formudur. Söz konusu tipi
Sezgin Tip 6100 olarak ele almıştır.
84Doğer 1990, 84, 85Okan 2011, 53 86Sezgin 2009, 138 87Okan 2012, 58 88Grace 1979, (Res. 48-49) 89Knigge 1976, 23 90Selçuk 1998, 17 91Başaran ve Akkaş 2017, 286-308, 92Gülsefa 2015, 35-160. 93Bulba 1994, 12-14 94Durukan ve Alkaç 2007, 114 95 Bamyacı 2006, 102 (Kat. No:6) 96 Okan, 2003 17, Kat. No:5 97 Doğer1990, 85 (Res. 74-75-76) 98 Atila 2004, 17-27
99 Okan 2011, 53 100 Sezgin 2012, 107
12
Ağız kenarları çoğunlukla firnisli olan Tip 3A’nın kimi önekleri, ağız altında “daire içerisinde nokta” şeklinde dipinto görülen101 basit bezemelidir102. M.Ö.
Bazılarının103 gövdelerinde sicim kalınlığında iki ya da üç bant bulunur. Tip 3B’de,
şişkin boynun hatları keskinleşir, gövde incelir ve uzar, firnis bant iyice azalır104.
Tip 3C’de, şişkinlik, boynun yukarısına çekilir, üretim tarihi ise M.Ö. V. Yüzyılın ikinci yarısı olarak verilmektedir. Doğu Karadeniz’de (Gürcistan) Petra-Tsikhisdziri105 ve Pichvnari106 kentlerinde mezar olarak kullanıldığı bildirilen bu tipe ait örnekler M.Ö. V. yüzyıl ikinci çeyreğine tarihlendirilmiştir. Dupont bu formun üretim tarihini M.Ö. 500-470 olarak vermektedir107.Ağız kenarlarında farklı
manipülasyon izlenen bu amphoralarda, hafif yukarıya kalkık, dışı yuvarlatılmış örnekler ağırlıktadır. Yaygın görülen ikinci ağız manipülasyonu ise dışa taşkın, yuvarlatılmış bilezik şekilli olanlardır.
Tip III amphoralarından sonra “Yeni Stil” olarak bilinen Tip 4 amphoraları piyasada görülmeye başlar. Tip 4 amphoralarının, Atina’nın, Khios hacim ve para birimini Attika standartlarına uydurmak için yaptığı baskısıyla üretildikleri bilinir ve M.Ö. 430-420’ye tarihlenir108. Tez kapsamında iki adet Khios amphorası
incelenmiştir.
Kat. No: 2 (Müze Env. No: 2009-37A), Doğer’in tanımlamasına sadık kalınarak Tip 3A olarak tanımlanmıştır. 2009 yılı Enez kazısı Su Terazisi Nekropolü buluntularındandır. Yuvarlatılmış, dışa çekik ağız kenarına, şişkin boyna, ağzın hemen altından başlayıp, hafif bir eğimle çıkan ve gövdeye doğru baston formunda dik açı yaparak inen kulplara sahiptir. Kulpların boyna bağlandığı yerde, baskı yaparak boyun, elips şeklini almıştır. Ovoid gövde, gövdeden yumuşak bir kavis yaptıktan sora birleşen silindir şeklinde, başparmak formunda kaide-dip; kaide-dibin oturma düzleminde derince oyuk mevcuttur. M.Ö. VI. Yüzyıl son çeyreği ile M.Ö.
101 Campbell 1938, 557-611
102 Atila 2004, 17; Cankardeş Şenol, 2006, 94 103Selçuk 1998, 16 104 Doğer 1990, 85 105Inaishvili ve Vashakidze 2010, 151, (Pl.81-82) 106Kakhidze ve Khalvashi 2010, 135,(Pl.74,1-2) 107 Dupont 1998 148 108 Şenol 2003, 52
13
V. yüzyıl başlarında yoğun şekilde üretildikleri ve şarap ihracatında önemli rol oynayan bu tip amphoraların iyi korunmuş örnekleri, Atina Kerameikos mezarlığında ele geçmiştir109.
0,690m yüksekliğe, 0,110m ağız çapına, 0,300m gövde genişliğine ve 0,060m kaide çapına sahip olan amphoranın hamur rengi 2,5 YR 6/4, orta derecede pişmiş, az gözenekli, kum, kalsit ve mika katkılıdır.
Amphoranın boynundaki elips şekil, Petra-Tsikhisdziri örneğinde de görülmektedir. Petra-Tsikhisdziri örneğinin M.Ö. V. Yüzyıl ikinci çeyreğine tarihlendirildiği dikkate alındığında ve diğer benzerleri olanDoğer 1988, 109 (Kat. No: 95, Şek. 38, Khi 95), Kat. No: 96-97, Şek. 39, Khi 96-97); Okan 2003, (Çiz., 5); C. Atilla 2004, 18 (Res.5); Bamyacı 2006, 102 (Kat.No:6); Şenol 2009, 195; Inaishvili ve Vashakidze 2010, 151, (Pl.81-82); Kakhidze ve Khalvashi 2010, 135, (Pl.74,1-2) örneklerle birlikte değerlendirildiğinde, elimizdeki amphoranın da aynı tarihlerde yani M.Ö. V. yüzyılda üretilmiş olduğunu söylemek mümkündür.
Kat. No: 3 etütlük malzeme arasından seçilmiş, Kat. No: 2 il benzer tipte olup, Doğer’in Tip 3A110 olarak tanımladığı ve M.Ö. 530-490’a tarihlediği Khios
amphoralarıyla aynı dip/kaide form özelliğine sahiptir. İncelememiz sırasında omuzdan yukarısının kırık olduğunu tespit ettiğimiz Kat. No: 3, tümlenebilir durumda olduğu için tarafımdan tümlenmiş ve kataloğa alınmıştır. Kat. No:3’ün yüzeyi tamamen kalker ve deniz oluşumlarıyla kaplı durumdadır. Yuvarlaklaştırılmış dışa taşkın bilezik formlu ağız kenarına, şişkin boyna, dudağın hemen altından başlayıp gövdeye dik açıyla inen baston formunda dikey kulplara sahiptir. Ovoid gövde, yumuşak bir kavis yaparak silindir formda başparmak kesitli içi oyuk kaide-diple sonlanır.
Yüksekliği Kat. No: 2 ile aynı, 0,690m, ağız çapı 0,133m, gövde genişliği 0,0374m, kaide ise 0,058m çapındadır. Kat. No: 2’ye göre ağız ve gövde çapı biraz daha geniş olan amphoranın hamur rengi 5 YR 5/6, az mika katkılı ve iyi derecede pişmiştir.
109Doğer 1988, 109 110 Doğer 1990, 85 (Re 74)
14
Kat. No: 2 ile aynı formda üretilmiş olan amphoranın üretim tarihi Doğer 1988, 109 (Kat. No: 95, Şek. 38, Khi 95), Kat. No: 96-97, Şek. 39, Khi 96-97); Doğer 1990, 85 (Res. 74); C. Atilla 2004, 18 (Res.5); Şenol 2009, 195 ile aynı olduğu dolayısıyla M.Ö. VI. yüzyıl son çeyreği ile M.Ö. V. yüzyıl başında üretilmiş olduğu değerlendirilmektedir.
2.3 .Lesbos Amphorası
M.Ö. VIII. yüzyıl sonundan111 M.Ö. III. yüzyıl başlarına112 kadar şarap ve
bağcılıkta başarılı üretim yapan Lesbos adasının (Harita 1) amphoraları; “Gri Lesbos Amphoraları” ve “Kırmızı Lesbos Amphoraları” olarak iki ana grubu ayrılmıştır. Kırmızı Lesbos amphoraları M.Ö. V. Yüzyıl sonunda üretimden kalkmış, gri Lesbos amphoraları ise M.Ö. III. yüzyıl başlarına kadar üretilmişlerdir113. Renklerinin gri
olması kil yapısına114 bağlanmış olsa da yapılan analizler neticesinde gri rengin
kilden kaynaklanmadığı, pişirme sırasında oksijen kontrolüyle sağlandığı anlaşılmıştır115.
Gri renkteki amphoraların Lesbos’ta üretildiklerine dair ilk bilgiler, W. Lamb’ın 1930-1932 yıllarında Methymna ve Antissa’da yaptığı kazılardan anlaşılmış; izleyen yıllarda ise Anderson, Khios’ta yaptığı kazılarda gri amphoraların Lesbos üretimi olduğunu kanıtlayan delillere ulaşmıştır116. Clinkenbear, gri renkli
ticari amphoralarla ilgili bilgileri, arkeolojik verilerle birlikte kapsamlı şekilde değerlendirmiştir117. Clinkenbeard, NAA (Nötron Aktivasyon Analizi) sonucu
amphoraların kaba mallar olduğunu, amphoralarda kullanılan killerin yöresel kaynaklardan, rafine edilmeden kullanıldığını; diğer mal grubunda ise rafine edilerek ve ithal killerle karıştırılarak kullanıldığını belirtmektedir118.
Kimi araştırmacılar, farklı renkteki amphoralarının birinde şarap diğerinde zeytinyağı taşındığını iddia etmiş olsa da Simgare antik kenti buluntularında hem gri
111 Okan 2013, 127 112 Şenol 2007, 114 113 Sezgin 2009, 359 114Okan 2011, 66
115 Şenol 2009, 113; Grace 1979, 21 (Fig.52, sol) 116 Atila 2003, 59
117 Clinkenbeard 1982 118Clinkenbeard 1982, 261
15
hem kırmızı Lesbos amphoraların iç kısımlarındaki reçine izleri, her ikisinde de şarap taşındığını kanıtlamaktadır119.
Genel olarak iki farklı renk hamura sahip olan Lesbos amphoraların, gri örneklerinin Aiolis bölgesinde üretildikleri kesin olmamakla birlikte kabul edilmiş; ancak kırmızı renklilerin üretim yerleri halen tartışma konusudur. Attika siyah figürlü vazolarındaki benzer amphoralardan yola çıkan Zeest, söz konusu kırmızı amphoraların Attika’da üretildiklerini öne sürmüştür120. Konu üzerinde araştırma
yapanlardan bu görüşe katılanlar olduğu gibi karşı çıkanlar da olmuştur121.Batı
Anadolu’da bazı merkezlerde ele geçen Lesbos amphoralarından anlaşıldığı üzere üretimde farklı teknoloji ve hammadde kullanılmış ve Lesbos dışında da üretim yapılmıştır122.
2.3.1 Klasik Dönem Lesbos Amphorası
Renkleri vesıradışı görünüşleriyle, M.Ö. V. yüzyıl ortalarına kadar kanonik formları incelerek üretilmiş123 söz konusu incelme ve uzama Hellenistik Döneme
kadar devam etmiştir124. Büyük kısmı gri renkte üretilmiş olsa da
Delbelt/Bulgaristan’da M.Ö. VI. Yüzyıl üçüncü çeyreğine tarihli çukurlarda, kırmızı renkli Lesbos örnekleri ele geçmiştir125.
Erken tarihli Lesbos amphoraları, şişkin küresel gövdeli, kısa boyna bağlı olarak kısa yuvarlak kesitli kulplu ve alçak kaideli; M.Ö. VI. yüzyıla gelindiğindegövdenin inceldiği, ağız kenarının dikdörtgen kesitli dışa çekik şekil aldığı, kulp ve kaide kısmının kısmen korunduğu gözlenir126.
Köşeli ağız kenarlarının hemen altından çıkan yay formunda sağlam yuvarlak kulplar, ağız kenarın altında ve boyun-omuz bağlantı noktasında hafif dışarıya kabarık kordonlar ve omuz-kulp bağlantısında omza doğru inen ince kabartma çizgi
119 Sezgin 2012 207 120Zeest 1960 18 121 Okan 2011, 69 122 Okan 2011, 67 123 Şenol 2009, 113 124 Şenol 2007, 111 125 Sezgin 2009, 88 126 Orhan 2018, 19
16
(rat-tail/farekuyruğu), Lesbos amphoralarının belirgin özelliklerindendir127. Farekuyruğu diye ifade edilen ince kabartmanın ve yuvarlak kesitli kulpların, ürün pazarlama stratejisinin bir parçası olduğu kabul edilmektedir128. M.Ö. VI. Yüzyılda,
kısa silindirik boyun, fazlaca şişkin karın ve kaba şekil alır129. Hem gri hem kırmızı
Lesbos amphoralarının bazılarında harf ve halka benzeri bezemeler görülmektedir130.
M.Ö. III. yüzyıldan itibaren, dışa çekik ağız kenarı formunun terk edilerek ağız kenarının incelip yükseldiği, ağız kenarı altında bulunan keskin yivin devam ettiği, yarım ve çeyrek amphora formlarının gövdelerinin üçgen şekil aldığı ve inceldiği görülür. Yuvarlak kesitleri ve baston formuyla karakterize olmuş kulpların tüm dönemlerde korunduğu, ancak boynun, kulp bağlantısının altında belli belirsiz bombe yaparak gövdeyle birleştiği noktada ağız çapını geçmeyecek ölçüde inceldiği görülür131. Az sayıda mühürlü örneği ele geçen Lesbos amphoralarının bir kısmında
mühürler, kazıma tekniği ile yapılmıştır132. Lesbos amphoralarının erken örneklerinin
hamurları, mika, taşçık, kuvartz ve kum katkılı olup, sızdırmazlık için ince kil tabakasıyla sıvanmıştır133.
Karadeniz’deki Yunan Kolonileri ile Akdeniz’in tamamına134ihraç
edilenLesbos şaraplarının görüldüğü merkezlerden birisi, Zenon papirüslerinde bahsedildiği üzere Mısır’dır135. Lesbos, Hellenistik Dönem başından itibaren Knidos ve Rhodos gibi kentlerin baskısıyla, pazardan yavaş yavaş çekilmiş; amphora kapasitelerinin düşmesi bu görüşün kanıtı olarak sunulmuştur136. Amphoraları, M.Ö.
IV. yüzyıl sonrasında Akdeniz pazarında yer almasa da ada şarabından bahseden kaynakların varlığı; Lesbos şarabının Thasos amphoralarıyla ihraç edildiği iddiasının ileri sürülmesine neden olmuştur. Bu döneme tarihlenen az sayıdaki Lesbos
127 Doğer 1990, 100; Sezgin 2009, 360 128 Sezgin 2009, 398
129 Doğer 1990, 101
130 Sezgin 2012, 202(M.Ö. 650-M.Ö. 450 yılları arasındaki Lesbos amphoraları gelişim tablosu için bkz: 238) 131 Şenol 2007, 114 132 Cankardeş Şenol 2006, 92 133 Okan 2011, 71 134 Şenol 2009, 113 135 Okan, 2011 66; Sezgin 2012, 208 136 Şenol 2009, 113
17
amphorasının boyunlarındaki mühürlerde Thasos sembollerinin olması, iddiayı destekler niteliktedir137.
Kat. No: 4 (Müze Env. No: 892), Enez Kale kazısı 1980 yılı buluntusudur. Tam ölçekli Lesbos amphorası olarak tanımlanır ve Lesbos çevresi üretimi olarak değerlendirilir138. Son dönem Lesbos amphorası formunda olan Kat. No:4’ün dudak
kısmı ile dip/kaide kısmı korunmamıştır. Dudak kısmının hemen altında silme yer alır. Dudak kenarının altında keskin projeksiyon noktasına, ağız kenar seviyesine kadar çıkan baston formlu, oval kesitli kulplara, üst orta kısmı şişkin ince uzun boyna, omuzda keskin profil oluşturan, kaideye doğru daralan üçgen formunda gövdeye, dip kısmı kırık içi dolu sivri kaideye sahiptir. Boyunda, ağız kısmına yakın, kulplara paralel şekilde dikdörtgen biçiminde okunamayan mührü vardır. Form ve kapasite olarak benzeri, İskenderiye Greko-Romen Müzesinde bulunan amphoranın kapasitesi, gri renkli Lesbos amphoralarından üç kat daha büyüktür. Şenol, İskenderiye Müzesindeki benzerini, erken Hellenistik Döneme tarihlendirmiştir.
Yüksekliği 0,823m, ağız çapı 0,080m, gövde genişliği 0,322m olan amphoranın hamur rengi 10 YR 6/2, iyi pişmiş, az mika katkılıdır.
Kat. No: 4’ün,American School Of ClassicalStudies At Athens tarafından Corinth’te yapılan kazılarda ele benzeriİskenderiye ve Tel’Ira’da bulunan örneklerden yola çıkılarak M.Ö. III. yüzyılın başlarına tarihlenmiştir139. İskenderiye
Greko Romen Müzesi’nde bulunan bir başka benzeri ise yine M.Ö. III. yüzyıl başlarına tarihlenmiştir140. Şenol 2007, 119, (Fig.46); McPhee ve Pemberton 2012,
61, I-22 C-1977-531 (Fig. 4; Pl.6) gibi örneklerle büyük benzerlik taşıyan Kat. No:4’ün üretim tarihi, M.Ö. III. yüzyıl olarak önerilmektedir.
2.4. Thasos Amphoraları
Ege Denizi’nin kuzeydeki son adası olan Thasos (Harita 1), Trakya’nın güneyinde yer alır. Adanın güneyinde bulunan Limenaria civarındaki Tsines mağara
137 Şenol 2007, 112 138 Şenol 2007, 119
139 McPhee ve Pemberton 2012, 52 140 Şenol 2007, 119 (Fig. No:46)
18
kazılarından elde edilen bulgular, adada Paleolitik Dönemden itibaren yerleşim olduğunu göstermektedir141.
M.Ö. VIII. Yüzyıl sonu VII. Yüzyıl başlarında Kyklad adalarından Paros’un kolonisi142 olan Thasos’un verimli topraklarında yetişen üzümlerden üretilen şarabın; koku, tat ve rengiyle oldukça beğenildiği kaynaklarda geçmektedir. M.Ö. 259/258 yıllarına tarihlenen Zenon arşivlerindeki papyrüste Knidos, Khios ve Leukasşarapları kadar lezzetli olarak tarif edilen143 Thasos şarabı; Doğer’e144göre orta kalitededir.
Thasos şarabının kalite, alım-satım hileleri ve rakip üreticilere karşı belli kurallarla korunduğu145 bilinmektedir. Söz konusu kanunların yazılı olduğu bir mermer parçası,
Grace tarafından M.Ö. erken V. Yüzyıla tarihlenmektedir146. Amphora üretim
standartlarını kontrol etmek için belli tedbirler alındığı arkeolojik buluntularla kanıtlanmıştır147.
Ada amphoraları konusunda detaylı ilk araştırmayı yapan Rus bilim adamı I.B. Zeest148, M.Ö. VI. Yüzyıl ortalarında üretilen ilk dönem amphoraları “Proto-Thasos” ve “Thasos Çevresi”; diğer bir araştırmacı Branshinsky149 ise aynı dönem
amphoralarını “Pithoid Thasos” olarak adlandırmıştır. Zeest’in “Proto-Thasos” olarak sınıflandırdığı amphoralar, Monachov150 tarafından 5 seriye ayrılarak ayrıntılı
şekilde incelenmiştir. Thasos amphoraları üzerine çalışma yapan bir diğer bilim adamı M.Lawall, Zeest ve Branshinsky’nintanımladığı amphoraların üretim yeri konusunda kesin bir kanaate varmamış, “Orta Mende” amphoralarıyla benzerliklerini vurgulamıştır151. Erken Thasos amphoraları, Mende ve Akantos amphoralarıyla
benzerlikler taşımaktadır152. Sezgin, Proto-Thasos amphoralarının Khios’da
üretildiklerini belirtmektedir153. 141 Grandjean v Salviat 2000, 23. 142 Canoğlu2011, 5 143 Sezgin 2009, 364 144 Doğer2004, 33
145Salviat 1986, 181; Şenol2009, 115; Cankardeş Şenol 2000, 48 146 Grace 1979, 15. fig.30. 147 Grace 1979, 15. fig.29 148 Zeest, 1960, 79G 149Branshinsky 1980, 19 150 Monachov 2003, 247-259 151 Lawall2005, 37 152 Akkaş 2015, 53 153 Sezgin 2009, 330
