T.C
ĠSTANBUL GELĠġĠM ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
SAĞLIK ÇALIġANLARINDA ĠġKOLĠKLĠĞĠN STRES
DÜZEYLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ:
BĠR HASTANE ÖRNEĞĠ
ĠġLETME ANABĠLĠM DALI
SAĞLIK KURULUġLARI YÖNETĠCĠLĠĞĠ BĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan
Esin DURMAZ
Tez DanıĢmanı
Doç. Dr. Sema OĞLAK
T.C
ĠSTANBUL GELĠġĠM ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
SAĞLIK ÇALIġANLARINDA ĠġKOLĠKLĠĞĠN STRES
DÜZEYLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠNĠN ĠNCELENMESĠ:
BĠR HASTANE ÖRNEĞĠ
ĠġLETME ANABĠLĠM DALI
SAĞLIK KURULUġLARI YÖNETĠCĠLĠĞĠ BĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan
Esin DURMAZ
Tez DanıĢmanı
Doç. Dr. Sema OĞLAK
TEZ TANITIM FORMU
YAZAR ADI SOYADI : Esin DURMAZ
TEZĠN DĠLĠ : Türkçe
TEZĠN ADI : Sağlık ÇalıĢanlarında ĠĢkolikliğin Stres Düzeyleri Üzerindeki
Etkisinin Ġncelenmesi: Bir Hastane Örneği
ENSTĠTÜ : Ġstanbul GeliĢim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ANABĠLĠM DALI : ĠĢletme AnaBilim Dalı
TEZĠN TÜRÜ : Yüksek Lisans
TEZĠN TARĠHĠ : 22.02.2017
SAYFA SAYISI : 76
TEZ DANIġMANLARI : Doç. Dr. Sema OĞLAK
DĠZĠN TERĠMLERĠ : ĠĢkoliklik, Stres, Sağlık ÇalıĢanları, Hastane
TÜRKÇE ÖZET : Bu tez çalıĢmasında sağlık çalıĢanlarının iĢkoliklik ve stres
düzeyleri arasındaki iliĢkiye yönelik inceleme yapılmıĢtır. Bu amaçla literatür taraması yapılmıĢ, iĢkoliklik ve stres kavramları açıklanmıĢtır. AraĢtırmanın uygulaması Ġstanbul Bilim Üniversitesi ġiĢli Hamidiye Etfal Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi‟nde çalıĢan 150 sağlık çalıĢanı üzerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Elde edilen veriler tablo haline getirilmiĢ ve yorumlanarak sonuçlara ulaĢılmaya çalıĢılmıĢtır.
DAĞITIM LĠSTESĠ : 1. Ġstanbul GeliĢim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsüne
2. YÖK Ulusal Tez Merkezine
BEYAN
Bu tezin hazırlanmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğu, baĢkalarının ederlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğu, kullanılan verilerde herhangi tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baĢka bir üniversitedeki baĢka bir tez olarak sunulmadığını beyan ederim.
ESİN DURMAZ /…/2017
T.C.
ĠSTANBUL GELĠġĠM ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ‟NE
Esin DURMAZ‟ ın “Sağlık ÇalıĢanlarında ĠĢkolikliğin Stres Düzeyleri
Üzerindeki Etkisinin Ġncelenmesi: Bir Hastane Örneği” adlı tez çalıĢması, jürimiz
tarafından ĠĢletme Anabilim Dalı Sağlık KuruluĢları Yöneticiliği Bilim Dalı YÜKSEK LĠSANS tezi olarak kabul edilmiĢtir.
BaĢkan: Prof. Dr. Burhanettin Aykut ARIKAN Ġmza
Üye: Doç. Dr. Sema OĞLAK (DanıĢman)
Ġmza
Üye: Yrd. Doç. Dr. Ebru NERGĠZ Ġmza
ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. …/…/ 2017
Ġmzası
Doç. Dr. Ragıp Kutay KARACA Enstitü Müdürü
i
ÖZET
ÇalıĢma hayatı, kiĢilerin yaĢamlarını devam ettirebilmeleri ve yaĢadıkları toplum içerisinde kabul görmeleri açısından büyük önem taĢımaktadır. Günümüz dünyasında çalıĢma koĢullarının değiĢmesi, iĢverenlerin çalıĢanlarından beklentilerinin artması, çalıĢanları daha fazla çalıĢır hale getirmiĢtir. Çağımızdaki teknoloji donanımı sebebiyle de iĢ dünyasındaki rekabet artmaktadır. Rekabet ortamında artan iĢ yükü, çalıĢanlarda iĢkolikliği tetiklemektedir. ĠĢkoliklik, bazı yöneticiler için, çalıĢanın iĢverene sağladığı fayda nedeniyle olumlu bir durum gibi algılansa da orta ve uzun vadede kuruma zarar vermektedir. Stres ise, günümüzde hayatımızın ayrılmaz bir parçası haline gelmiĢtir. Ġnsanlar zamanlarının büyük bir kısmını çalıĢarak geçirdikleri için, çalıĢma ortamındaki stresleri de artmaktadır. Sağlık hizmetlerinin özelliği gereği; çok çalıĢma ve stres sağlık çalıĢanlarının sıklıkla yaĢadıkları durumar arasında yer almaktadır. Bu nedenle özellikle çalıĢma hayatında verimliliği etkilemesi açısından; her iki konunun sağlık çalıĢanları üzerindeki etkisi çalıĢma alanında yoğun ilgi görmektedir.
Bu çalıĢmanın amacı, sağlık çalıĢanları arasında iĢkoliklik ve stres arasındaki iliĢkileri; aynı zamanda iĢkoliklik ve stres düzeyinin demografik değiĢkenlerine göre anlamlı olarak farklılık gösterip göstermediğini incelemektir. Bu çalıĢma Ġstanbul Bilim Üniversitesi ġiĢli Hamidiye Etfal Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi sağlık çalıĢanlarına uygulanmıĢtır. Bu araĢtırmanın evreni, 102‟i kadın ve 48‟u erkek toplam olarak 150 kiĢiden oluĢmuĢtur.
ÇalıĢmanın sonucunda; stres düzeyi cinsiyete göre farklılık gösterirken, iĢkoliklik hastanedeki çalıĢma alanlarına (klinik, poliklinik birim sorumlusu ve çalıĢanları) göre farklılık göstermektedir. Farklılıklara baktığımızda kadın sağlık çalıĢanlarının, erkeklere göre daha stresli oldukları görülürken, servis çalıĢanlarının klinik, poliklinik birim sorumlusu olanlara göre daha iĢkolik oldukları görülmektedir.
ii
SUMMARY
Business life is very important to the people to conduct their lives and to be acknowledged in the society they live in. Working conditions are changing in today‟s world. With this, employers expect their employees to work more. There is always competition in the business world. And it is increasing due to modern technology. Increased workload in the competitive environment, is also triggerring workaholism. Although dedication of employees in the workplace is perceived positively by their employers, in the medium as well as the long run, this damages the institution. Stress, has become an integral part of our lives. Stress work increases as employees spend most of their time working. Due to the nature of health services, health care workes often experience work related stress. For this reason, the study of work-related stress among health care workers and its effect on productivity has gained attention.
The aim of this study was to examine the relationship between health workers and work-life stress,concurently, whether the levels of work-life and the associatred stress significantly differed from the demographic variables. This work was applied to health workers Ġstanbul Bilim University ġisli Hamidiye Etfal Training and Research Hospital. The universe of this research consists of a total of 150 people, 102 of whom are women and 48 are men.
Results indicate that the level of stress differs by sex, and the degree of work-life(unit supervisor and service workers) differs by work areas in the hospital.When we look at the differences, we see that women health workers are more stressful than men, whereas service workers are more stressful than those who work in polyclinic department.
iii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... i SUMMARY ... ii ĠÇĠNDEKĠLER ...iii KISALTMALAR ...vii
TABLOLAR LĠSTESĠ ... viii
EKLER LĠSTESĠ ...ix
ÖNSÖZ ... x GĠRĠġ ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 3 ĠġKOLĠKLĠK ... 3 1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 3 1.2. ĠġKOLĠKLERĠN ÖZELLĠKLERĠ ... 4
1.2.1. ĠĢkolikliğin Olumlu Özellikleri ... 5
1.2.2. ĠĢkolikliğin Olumsuz Özellikleri ... 6
1.3. ĠġKOLĠKLĠĞĠN KĠġĠLER ÜZERĠNDEKĠ OLUMSUZ ETKĠ VE SONUÇLARI .... 7
1.3.1. Fiziksel Belirtiler ... 7
1.3.2. Psikolojik Etkiler / Duygusal Belirtiler ... 7
1.3.3. Örgütsel Etkiler / ĠĢle Ġlgili Belirtiler ... 7
1.3.4. Sosyal Etkiler / KiĢilerarası ĠliĢkiler Ġle Ġlgili Belirtiler ... 8
1.4. ĠġKOLĠKLĠĞĠN NEDENLERĠ ... 8
1.5. ĠġKOLĠKLĠĞĠN SINIFLANDIRILMASI ... 9
1.5.1. Oates‟ in Sınıflandırması ... 9
1.5.2. Naughton‟un Sınıflandırması ...10
1.5.3. Fassel‟ in Sınıflandırması ...10
1.5.4. Scott ve ArkadaĢları‟ nın Sınıflandırması ...11
1.5.5. Kanai ve Wakabayashi‟ nin Sınıflandırması ...11
1.6. ĠġKOLĠKLĠK VE ÇOK ÇALIġMAK ARASINDAKĠ FARKLAR ...12
iv
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ...14
STRES ...14
2.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ...14
2.2. STRESE NEDEN OLAN FAKTÖRLER ...14
2.3. STRESĠN BĠREY ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ ...15
2.3.1. Alarm AĢaması ...16
2.3.2. Direnç AĢaması ...16
2.3.3. Tükenme AĢaması ...16
2.4. STRES ĠLE TÜKENMĠġLĠK ĠLĠġKĠSĠ ...17
2.5. STRESLE BAġA ÇIKMA YÖNTEMLERĠ ...17
2.6. BĠREYSEL STRES ETKĠLERĠ VE SONUÇLARI ...18
2.6.1. Psikolojik Stres Etkileri ve Sonuçları ...19
2.6.2. DavranıĢsal Stres Etkileri ve Sonuçları ...19
2.6.3. Fiziksel Stres Etkileri ve Sonuçları ...20
2.7. ÖRGÜTSEL STRES KAYNAKLARI VE SONUÇLARI ...21
2.8. SAĞLIK VE SAĞLIK HĠZMETLERĠ ...21
2.9. SAĞLIK HĠZMETLERĠNĠN ÖZELLĠKLERĠ ...22
2.9.1. Sağlık Hizmeti Tüketimi Rastlantısaldır ...23
2.9.2. Sağlık Hizmetinin Ġkamesi Yoktur ...23
2.9.3. Sağlık Hizmeti Ertelenemez ...23
2.9.4. Sağlık Hizmetinin Boyutunu Ve Kapsamını Hizmetten Yaralanan Değil, Hekim Belirler ...24
2.9.5. Sağlık Hizmetleri Tüketicilerinin DavranıĢları Ġrrasyoneldir ...24
2.9.6. Hizmetten Sağlanan Doyum ve Kaliteyi Önceden Belirlemek Çok Zordur ..24
2.9.7. Sağlık Hizmetlerinin Bir Bölümü Toplumsal Nitelik ve Kamu Malı Özelliği TaĢımaktadır ...24
2.9.8. Sağlık Hizmetlerinin Çıktısı Paraya Çevrilemez ...25
2.9.9. Diğer Özellikler ...25
v
2.10.1. Organizasyon Açısından Hastanelerin Özellikleri ...26
2.11. SAĞLIK KURUMLARINDA STRES YARATAN FAKTÖRLER ...27
2.11.1. ÇalıĢma Ortamı ...28
2.11.2. Rol ÇatıĢması ...30
2.11.3. Rol Belirsizliği ...30
2.11.4. Sağlık ÇalıĢanlarının ĠĢ Yükü ...30
2.11.5. Fazla Mesai ve Vardiyalı ÇalıĢma ...31
2.11.6. Ücret Yetersizliği ...31
2.11.7. Grup Ġçi ya da Gruplar Arası ĠliĢkiler ...32
2.11.8. Hakkaniyetsiz Değerlendirme ve Performans ...32
2.11.9. Ġsabetsiz Kararlar Verme ...33
2.11.10. Stres ve Performans DüĢüklüğü ...33
2.11.11. ĠĢe Devamsızlık ...33
2.11.1. ĠĢ Gören Devir Hızı ...34
2.11.13. YabancılaĢma ...34
2.11.14. ĠĢte Hata Yapma / ĠĢ Kazaları ...34
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...38
3.1. ARAġTIRMANIN AMACI VE ÖNEMĠ ...38
3.2. ARAġTIRMA YÖNTEMĠ ...39
3.2.1. AraĢtırmada Kullanılan Veri Toplama Araçlar ...39
3.2.1.1. ĠĢkoliklik Ölçeği ...39
3.2.1.2. Stres Ölçeği ...40
3.3. VERĠLERĠN ANALĠZĠ ...40
3.3.1. AraĢtırmanın Örneklemi Verilerin Toplanması ...41
3.3.2. AraĢtırmanın Modeli ...42
3.3.3. AraĢtırmanın Sınırlılıkları ...42
3.3.4. AraĢtırma Hipotezleri ...42
3.4. BULGULAR...43
vi
3.4.2. ĠĢkoliklik ile Stres Düzeyi Arasındaki ĠliĢki ...45
3.4.3. Stres Düzeyi ile Cinsiyetler Arasındaki ĠliĢki ...47
3.4.4. ĠĢkoliklik ile Cinsiyetler Arasındaki ĠliĢki ...47
3.4.5. Stres Düzeyi ile YaĢlar Arasındaki ĠliĢki ...48
3.4.6. ĠĢkoliklik ile YaĢlar Arasındaki ĠliĢki ...48
3.4.7. Stres Düzeyi ile Medeni Durumlar Arasındaki ĠliĢki ...49
3.4.8. ĠĢkoliklik ile Medeni Durumlar Arasındaki ĠliĢki ...49
3.4.9. Stres Düzeyi ile Aylık Ortalama Gelirler Arasındaki ĠliĢki ...50
3.4.10. ĠĢkoliklik ile Aylık Ortalama Gelirler Arasındaki ĠliĢki ...50
3.4.11. Stres Düzeyi ile Eğitim Durumları Arasındaki ĠliĢki ...51
3.4.12. ĠĢkoliklik ile Eğitim Durumları Arasındaki ĠliĢki ...51
3.4.13. Stres Düzeyi ile Meslekler Arasındaki ĠliĢki ...52
3.4.14. ĠĢkoliklik ile Meslekler Arasındaki ĠliĢki ...52
3.4.15. Stres Düzeyi ile ĠĢ Deneyimleri Arasındaki ĠliĢki ...53
3.4.16. ĠĢkoliklik ile ĠĢ Deneyimleri Arasındaki ĠliĢki ...53
3.4.17. Stres Düzeyi ile Kurumdaki ÇalıĢma Süreleri Arasındaki ĠliĢki...54
3.4.18. ĠĢkoliklik ile Kurumundaki ÇalıĢma Süreleri Arasındaki ĠliĢki ...54
3.4.20. ĠĢkoliklik ile ÇalıĢılan Bölümler Arasındaki ĠliĢki ...55
3.4.21. Stres Düzeyi ile Kurumdaki Genel Görevler Arasındaki ĠliĢki ...56
3.4.22. ĠĢkoliklik ile Kurumdaki Genel Görevler Arasındaki ĠliĢki ...56
3.4.5. TARTIġMA ...58
SONUÇ ve ÖNERĠLER ...65
KAYNAKÇA ...69
vii
KISALTMALAR
A.G.E : ADI GEÇEN ESER A.S.M : AĠLE SAĞLIĞI MERKEZĠ EMG : ELEKTROMĠYOGRAFĠ S. : SAYFA
SS. : SAYFALAR VB. : VE BENZERĠ VD. : VE DĠĞERLERĠ
viii
TABLOLAR LĠSTESĠ
SAYFA
Tablo 1 KiĢisel Bilgiler 43
Tablo 2 Normallik Testi 45
Tablo 3 ĠĢkoliklik ile Stres Düzeyi Puanlarının Betimsel Ġstatistikleri 46
Tablo 4 ĠĢkoliklik ile Stres Düzeyi Puanlarının ĠliĢki Analizi
(Korelasyon)
46
Tablo 5 Stres Düzeyi Puanlarının Cinsiyetlere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
47
Tablo 6 ĠĢkoliklik Puanlarının Cinsiyetlere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi 47
Tablo 7 Stres Düzeyi Puanlarının YaĢlara Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi 48
Tablo 8 ĠĢkoliklik Puanlarının YaĢlara Göre FarklılaĢma Durumlarının
Ġncelenmesi
48
Tablo 9 Stres Düzeyi Puanlarının Medeni Durumlara Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
49
Tablo 10 ĠĢkoliklik Puanlarının Medeni Durumlara Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
49
Tablo 11 Stres Düzeyi Puanlarının Aylık Ortalama Gelirlere Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
50
Tablo 12 ĠĢkoliklik Puanlarının Aylık Ortalama Gelirlere Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
50
Tablo 13 Stres Düzeyi Puanlarının Eğitim Durumlarına Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
51
Tablo 14 ĠĢkoliklik Puanlarının Eğitim Durumlarına Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
51
Tablo 15 Stres Düzeyi Puanlarının Mesleklere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
52
Tablo 16 ĠĢkoliklik Puanlarının Mesleklere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
52
Tablo 17 Stres Düzeyi Puanlarının ĠĢ Deneyimlerine Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
53
Tablo 18 ĠĢkoliklik Puanlarının ĠĢ Deneyimlerine Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
53
Tablo 19 Stres Düzeyi Puanlarının Kurumdaki ÇalıĢma Sürelerine
Göre FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
54
Tablo 20 ĠĢkoliklik Puanlarının Kurumdaki ÇalıĢma Sürelerine Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
54
Tablo 21 Stres Düzeyi Puanlarının ÇalıĢılan Bölümlere Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
55
Tablo 22 ĠĢkoliklik Puanlarının ÇalıĢılan Bölümlere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
55
Tablo 23 Stres Düzeyi Kurumdaki Genel Görevlere Göre FarklılaĢma
Durumlarının Ġncelenmesi
56
Tablo 24 ĠĢkoliklik Puanlarının Kurumdaki Genel Görevlere Göre
FarklılaĢma Durumlarının Ġncelenmesi
ix
EKLER LĠSTESĠ
EK-A : Türkçe Anket Formu EK-B : ĠĢkoliklik Ölçeği
x
ÖNSÖZ
Tez çalıĢmam sırasında kıymetli bilgi, birikim ve tecrübeleri ile bana yol gösterici ve destek olan değerli danıĢman hocam sayın Doç. Dr. Sema OĞLAK‟ a, çalıĢmalarım boyunca maddi, manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan aileme, kızıma ve arkadaĢlarıma teĢekkürlerimi sunarım.
1
GĠRĠġ
ĠĢkoliklik, günümüzde olumlu ve istenen bir kavram gibi tanımlanmıĢ olsa da gerçekte olumsuz bir kavramdır. Günümüzde iĢkoliklik, örgüt içerisinde sadece üst düzey yöneticilerle değil, tüm çalıĢanlarla ilgili bir durumdur. ĠĢkolik bireyin bir süre sonra duygusal, zihinsel ve fiziksel olarak çöküntü yaĢaması kaçınılmazdır1. Bu
çöküntü kiĢinin stres yaĢamasına sebep olur. Bu çalıĢmada amaç, iĢkoliklik ve stres arasındaki iliĢkiyi tespit etmektir.
Bu araĢtırmanın amacı, sağlık çalıĢanlarının iĢkoliklik ve stres düzeyleri arasındaki iliĢkileri; çalıĢanların iĢkoliklik ve stres düzeylerinin, cinsiyetleri, yaĢları, medeni durumları, ortalama aylık gelirleri, eğitim durumları, meslekleri, iĢ deneyimleri, kurumdaki çalıĢma yılları, çalıĢtığı bölümlere ve kurumdaki genel görevlerine göre farklılıklarını incelemektir.
Literatüre bakıldığında iĢkoliklik kavramı, bireyin iĢyerinde ne kadar zaman geçirdiği ve bu zamandaki artıĢ ile alakalı olduğu belirtilmiĢtir. Bu alanda birçok çalıĢma yapılmıĢtır. ĠĢkoliklik, Yüksekbilgili ve Akduman‟ın alıntıladığı üzere, Moiser tarafından 50 saat, Charming Health Center tarafından ise, haftada 40 saatin üzerinde çalıĢmak olarak tanımlanmıĢtır. ABD, Ġngiltere ve Kanada‟da 1017 çalıĢanın incelendiği bir baĢka çalıĢmada, 18 yaĢ üzeri bireylerin Kanada‟da haftada 41, Amerika‟da 42, Ġngiltere‟de 39 saat çalıĢtıkları saptanmıĢtır. ÇalıĢma sonuç olarak, bu bireyleri iĢkolik olarak tanımlamıĢtır. Bu çalıĢma sonucundaki bulgular Amerika‟da haftada 45-60 saat kadar çalıĢanların oranını %38 olarak ifade etmiĢtir. Bu oran Ġngiltere‟de %28, Kanada‟da ise %30‟dur2.
ĠĢkolikliğe olumlu tarafından bakılacak olursa; iĢkolikler genellikle örgütlere büyük getiriler sağlayarak, iĢletmelerinde verimliliğin ve etkinliğin artmasına katkı sunmaktadırlar. Bu nedenle iĢkolik davranıĢlar sergileyen bireyler her çalıĢma alanında aranılan çalıĢanlar olmaktadırlar. ĠĢkolikliğe olumsuz tarafından bakıldığında ise; iĢ stresine yol açtığı için moral bozulması, kiĢiler arası çatıĢmalar, az düzeyde verim, iĢten kaçınma davranıĢı, gecikme, iĢ güvensizliği, yetersiz iĢbirlikleri, yaratıcılık kaybında artıĢ, tükenmiĢlik, hataların yapılma oranlarında artıĢa sebep olabilmektedir. ĠĢkoliklik, bireyin sağlık sorunlarının ve stres düzeyinin artmasına, mutsuz ve saplantılı bir yaĢam sürmesine neden olarak, sosyal
1 Emel Bashan, ĠĢkoliklik ve TükenmiĢlik Arasındaki ĠliĢkiyi Ölçmeye Yönelik Bir AraĢtırma, Dumlupınar
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya, 2012, s. 4-47.(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
2 Zeki Yüksekbilgili ve Gülbeniz Akduman, “KuĢaklara Göre ĠĢkoliklik”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal
2
hayatlarını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum getirdiği olumsuz sonuçları nedeniyle, mücadele edilmesi gereken bireysel ve toplumsal bir sorundur3.
Hayatının büyük bir zamanını iĢ yerinde geçiren birey, iĢ ortamından kaynaklanan strese maruz kalabilmektedir. Örgütsel stres olarak da adlandırılan iĢ stresi, belli bir seviyede yaĢandığında olumlu yönü ile kiĢiyi motive ederek baĢarıya ulaĢtırabilmektedir. Ancak yoğun düzeyde yaĢandığında, stres bireylerin sağlığını etkileyerek iĢ verimini ve tatminini olumsuz yönde etkilediği görülmüĢtür4. ĠĢ stresinin
günümüzde daha da yaygınlaĢtığı düĢüncesi, araĢtırmacıları stres konusu üzerinde daha derin ve nitelikli çalıĢmalar yapmaya yönlendirmiĢtir. Bu sebeple iĢkoliklik davranıĢı ile stres arasındaki iliĢkinin belirlenmesi çalıĢmanın önemini vurgulamaktadır.
ĠĢkolikliğin stres üzerindeki etkisi ile ilgili genel düĢünceyi test etmeyi amaçlayan bu araĢtırma, iĢkoliklik ve stres olmak üzere iki kavram çerçevesinde gerçekleĢtirilmektedir. ĠĢkolikliğin yaygınlaĢması çalıĢanlar üzerinde büyük bir etki yaratmaktadır. ÇalıĢanlar üzerinde yarattığı bu etkiler, kiĢiler için hem avantaj, hem de dezavantaj oluĢturmaktadır. Bu dezavantaj kiĢilerin üzerinde yarattığı stres etkisidir.
Bu araĢtırma sonucunda elde edilecek veriler ile iĢkolikliğin çalıĢanlarda hangi sonuçları ortaya çıkaracağı görülecektir. Bu sonuçlar ile yöneticiler, iĢverenler ve çalıĢanlar tarafından, alınabilecek tedbirlerin neler olabileceği konusundaki öneriler çalıĢmada yer alacaktır. Bu çalıĢma verileri, iĢkoliklik sonucunda meydana gelen stresi tespit etmeye yöneliktir. Yapılan diğer araĢtırmalarla karĢılaĢtırıldığı zaman iĢkolik olan bireylerin, stres düzeylerinin yüksek bir seviyede olduğu fark edilmektedir. Bu araĢtırma kavramsal çerçeve, yöntem, bulgular ve sonuç bölümlerinden oluĢmaktadır. Kavramsal çerçeve bölümünde bu araĢtırma ile ilgili literatür taraması yapılmıĢtır. Bu kavramlar ile ilgili araĢtırmacılar tarafından yapılmıĢ araĢtırmalar ve teorilerden bahsedilmiĢtir. Yöntem bölümünde, araĢtırmanın metodoloji kısmından söz edilmiĢtir. Bulgularda, bu araĢtırmanın verileri sunulmuĢtur. Sonuç, bölümünde yapılan bu araĢtırmada ulaĢılan sonuçlar, bu sonuçların tartıĢması ve önerileri bulunmaktadır.
3 Dzhemilya Dosaliyeva, ĠĢkolikliğin Örgütsel Bağlılık Üzerindeki Etkisi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2006, s. 4-47.(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
4 Ali Balcı, „‟Üniversite Öğretim Elemanının ĠĢ Stresi Ölçeği‟‟, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
3
BĠRĠNCĠ BÖLÜM ĠġKOLĠKLĠK
1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
ĠĢkoliklik terimi 2000‟li yıllardan itibaren üzerinde çok fazla çalıĢılan bir konudur. AyĢegül Karaeminoğulları ve arkadaĢları hali hazır da, iĢkoliklik kavramının yeterince kapsamlı tanımlanmadığını belirtirler. Bu konu hakkında çok fazla çalıĢmalar yapılmasına rağmen araĢtırmacılar tarafından bu kavramın kapsamlı bir tanımı bulunmamaktadır5.
Türk Dil Kurumu tarafından tanımı; ”iĢine düĢkün, iĢ sever”, olarak yapılmıĢ, bu durum olumsuzluk olarak yer almamıĢtır. Ġngilizcede iĢ bağımlılığı “workaholism” ya da “overstriving” yani aĢırı olarak çalıĢmak gibi terimlerle ifade edilmiĢtir6.
ĠĢkolizm ilk kez Oates tarafından “Bir ĠĢkoliğin Ġtirafları” (Confessions of a Workaholics) isimli kitabında kullanılmıĢtır. Porter‟in araĢtırmaları sonucunda, iĢkolizm kavramına “her dört çalıĢandan birisinin iĢkolik olarak” tanımlaması, konuya yoğun olarak dikkat çekmiĢtir. ĠĢkolizm, bir çeĢit obsesif (saplantılı) davranıĢ Ģeklinde tanımlanmaktadır. ĠĢkoliklik davranıĢ sergileyenlerin durumlarından memnun veya memnun olmamaları sonucunda, pozitif ya da negatif olarak durum değerlendirilmesi yapılmaktadır. ĠĢkolizm Ġngilizce de “workaholism” karĢılığı olan iĢ bağımlılığı olarak kullanılmakla beraber, yani “overstriving” aĢırı olarak çalıĢma Ģeklinde de ifade edilmiĢtir7.
Oates iĢkolikliği alkoliklik Ģeklinde bir bağımlılık olarak görmüĢtür. Oates alkolik kelimesinden esinlenerek iĢkolizm kelimesini kullanmıĢtır. Literatürde ise, Spence ve Robbins tarafından ilk akademik tanımı yapılmıĢtır. ĠĢkoliklik (workaholism), alkoliklik (alcoholism) gibi psiko-patolojik bir durum olarak tanımlanmıĢtır8.
Yemek aralarını kısa tutarak ya da geçiĢtirerek, haftanın neredeyse her günü geç saatlere kadar iĢyerinde kalarak ve iĢyerinin kendisinden beklediğinden çok daha fazlasını vererek çalıĢan kiĢilere iĢkolik tanımlaması yapılmıĢtır.
5 AyĢegül Karaeminoğulları, vd.,„‟ĠĢyerinde Yalnızlık ve ĠĢkoliklik Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesine
Yönelik Bir AraĢtırma‟‟, Örgütsel Davranış Kongresi Kitabı, Sakarya Üniversitesi, 15-16 Kasım 2013, s. 296.
6 Türk Dil Kurumu, “ĠĢkolik”, 2016, http:// www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts@view=gts (EriĢim
tarihi: 27.10.2016)
7
Wallace E. Oates, On Being A Workaholic, Pastoral Psychology, 1968; aktaran AyĢen Temel,
Organizasyonlarda İşkolizm ve İşkolik Çalışanlar, ĠĢ, Güç Endüstri ĠliĢkileri ve Ġnsan Kaynakları
Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2, 2006, 104-127, s. 106.
4
Ceybolt ve Salomone‟a göre iĢkoliklik; kiĢinin iĢine karĢı olan, aynı zamanda iĢine karĢı hissettiği aĢırı derecede bir bağlılık durumu olduğunu belirtmiĢ, Moiser‟ in bu konu hakkındaki ifadesi ise, iĢkoliklerin haftada en az 50 saat çalıĢan kiĢiler olduğunun tanımını yapmıĢtır. Literatürlerde iĢkolikliği tam olarak açıklayan genel bir tanım bulunmamaktadır. ĠĢkoliklik kavramı genellikle kiĢinin iĢte geçirdiği uzun zaman olarak kullanılmaktadır. Bir baĢka tanıma göre ise iĢkolikler, onların önüne geçemedikleri güçlü bir içsel dürtüyle karĢı karĢıyadırlar. Aynı zamanda bu dürtü iĢkolikleri yönlendirmektedir9.
Günbeyi ve Gündoğdu, özellikle Batı‟da tartıĢılmıĢ ve henüz Türkçede karĢılığı yaygınlaĢmayan “presenteeism” denilen bir kavram geliĢtirilmiĢtir. Bu kavram aslında Ġngilizce de, “absenteeism” nin karĢılığı olarak kullanılmıĢtır. Absenteeism Türkçe de “okula veya iĢe gitmemek, mazeretsiz olarak görev baĢında olmamak”, Presenteeism ise, bunun tam tersi olarak “görevde bulunmaması gerekirken iĢe gidenler” için kullanılmaktadır. Literatürde ilk defa Michiel Kompier ve Cary Cooper tarafından kullanılmıĢtır10.
1.2. ĠġKOLĠKLERĠN ÖZELLĠKLERĠ
Doğan ve Dilek iĢkolikliği tanımlamak için bazı ölçütler kullanılmıĢtır; Bunlar;
ĠĢle ilgili yoğun zihinsel çabasının olması(çalıĢmadığında da iĢe yoğunlaĢan düĢüncelerin olması),
ÇalıĢmaya karĢı aĢırı zaman ayırması(finansal olarak ihtiyacı olmasa da), ÇalıĢmadığı zamanlar da yoksunluk belirtilerinin olması,
ÇalıĢmak için içsel bir baskı veya zorlanma isteğinin olması,
AĢırı çalıĢma sebebi ile iliĢkilerde veya özel yaĢamından kaynaklı sorunlar yaĢaması,
ÇalıĢma zamanını azaltma konusunda giriĢimler de bulunmasına karĢı baĢarıya ulaĢamaması,
ÇalıĢabilmek için çevresine(aile üyeleri, arkadaĢları veya baĢkalarına) yalan söylemesi
ÇalıĢtığını insanlardan saklaması,
ÇalıĢma zorunluluğu hissettiği için sosyal etkinliklerine vakit ayıramaması,
9 Esra Bulgurcu vd., ‟‟ĠĢkoliklik, ĠĢ Aile ÇatıĢması ve ĠĢ Tatmini Arasındaki ĠliĢkilerin Ġncelenmesi:
Akademisyenler Üzerine Bir AraĢtırma‟‟, 24. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Sabancı Üniversitesi, Ġstanbul, 2016, s. 136.
10 Murat Günbeyi ve Tarkan Gündoğdu, “Polis TeĢkilatının ĠĢkolik ÇalıĢanları”, Doğuş Üniversitesi
5
Sosyal etkinlikler, uykuya ve eğlenceye harcanacak zamanın gereksiz olduğunu düĢünerek bundan rahatsız olması11.
Bardakçı‟ya göre, iĢkolikler sürekli meĢguldürler ve acelecidirler, aynı zaman içinde birden çok iĢle uğraĢmaya çalıĢırlar. Sürekli etrafında olan iĢlerle ilgili olarak her durumda olayların kendi kontrolünün olmasını isterler, buna bağlı olarak sürekli çevrelerini kontrol ederler. Tek doğruları ise; “eğer bir iĢi en iyi yapmak istiyorsan sadece kendin yap” durumudur. Mevcut iliĢkilerinde zorluklar yaĢarlar. Çünkü iĢkolik sadece iĢleri ile evlidir. Bir alkoliğin sarhoĢ olduğu gibi iĢkolikler de neredeyse iĢ elbiseleriyle uyuyacak kadar iĢlerine düĢkün olurlar. Dinlenmek ve eğlenmek iĢkolikler için zaman kaybıdır. Zamanlarını iyi kullanamadığını düĢünerek, boĢa zaman harcamıĢ hissine kapıldığında asabi olmaktadır. ĠĢyerinde iĢlerin ne Ģekilde yapıldığından değil, sonucunda nasıl olduğu çok daha önemlidir. Bu sebep ile yetersizlik ve özgüven iĢkolikler de sık görülür. Kendilerini ihmal etmeleri sebebiyle bedensel ve psikolojik sağlıklarını bozacak sorunlar yaĢamaktadırlar12.
1.2.1. ĠĢkolikliğin Olumlu Özellikleri
ĠĢkolikliği olumlu algılayan araĢtırmacılar; Akdağ ve Yüksel iĢkoliklerin iĢ tatminlerinin, verimlilik ve iĢleri ile özdeĢme oranlarının oldukça yüksek olduğunu bildirmiĢlerdir. Fakat bu araĢtırmalar iĢkoliklik davranıĢların zaman veya mekan ile ilgili olmadığını belirtmiĢ, yöneticilerin ya da uzmanların iĢe bağlılıklarının iĢten aldıkları tatmine ve içsel motivasyonlarına bağlamıĢlardır13. Fakat geliĢen teknoloji
ve değiĢen çalıĢma koĢulları ile artık çalıĢanların iĢyerinde bulunma süresi ve çalıĢma zamanı, iĢkolikliği ölçmek için bir anlam ifade etmemektedir.
Genel olarak iĢkolizmi, olumlu bağımlılık olarak düĢünen araĢtırmacılara göre iĢkoliklik tanımı; iĢini çok sevmek, aynı zamanda iĢine bağlı olmak, iĢindeki yaratıcılığını ve verimliliğini arttırarak iĢ doyumu sağlamaktır.
11
Tayfun Doğan ve Fatma Dilek, ”Duwas ĠĢkoliklik Ölçeği Türkçe Formunun (DUWAS-TR) Geçerlilik ve Güvenirliliğinin Ġncelenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2011, 11(1), 61-69, s. 62-63.
12 Salih Bardakçı, Eğitim Yöneticilerinin Ġnternet Kullanımına ĠliĢkin Tutumlarının ĠĢkoliklik Eğilimleri
Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, GaziosmanpaĢa Üniversitesi, Tokat, 2007, s. 46-58. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
13 Füsun Akdağ ve Müberra Yüksel, ”Ġnsan Kaynakları Yönetimi Açısından ĠĢkoliklik ve Algılanan Stres
ĠliĢkisinde Kontrol Odağının Rolü”, Organizasyon ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 2010, Cilt: 48, Sayı: 1, s. 48.
6
1.2.2. ĠĢkolikliğin Olumsuz Özellikleri
Yapılan ilk araĢtırmalarda, Bardakçı ve Baloğlu‟na göre, Harpz ve Snir iĢkolikliği; performansın artıĢına bağlı olumlu olan ruh hali durumu olarak ele almıĢ olsalar da geçen zaman içinde gözlenen olumsuz etkiler, iĢkolikliğin kiĢilerin sağlığına ve aynı zamanda toplumsal iliĢkilerine büyük zarar veren bir durum olarak nitelendirmiĢtir14
. Bardakçı ise, daha sonra yapılan çalıĢmalarda ise bu yaklaĢım reddedilmiĢtir15.
Yine iĢkolikliği olumsuz olarak değerlendiren ekolün baĢında iĢkoliklik kavramının yaratıcısı Oates vardır. Oates, iĢkoliklik ve alkoliklik kavramlarını birbirine benzer Ģekilde yani, iĢkolizmi çalıĢmaya aĢırı derecede düĢkünlük olarak tanımlamıĢtır.
Temel‟e göre; Cherrington iĢkolikliği, iĢe karĢı olan aĢırı bir bağlılık olarak tanımlarken, Killinger, Shaef ve Fazel gibi araĢtırmacılar ise, bir tür bağımlılık ya da hastalık olarak ele almıĢlardır16.
Karti‟ye göre; Robinson ve Post iĢkolikliği, içtenlikten yoksun olmak, iĢin kiĢisel değerleri ve iliĢkilerinin önüne geçmesine izin vermek olarak tanımlar. Porter ise, bireysel olarak iliĢkilerden fedakârlık ederek iĢinden doyum elde etmek durumu olarak; Harpaz ve Snir ise, mantık dıĢı iĢine karĢı geliĢtirdiği aĢırı bağlılık olarak ele almaktadır. Spence ve Robbins‟e göre iĢkoliklik; sürekli kendisine iĢine odaklanması konusunda baskı yaparak, çok yoğun ve kapsamlı çalıĢarak iĢinden az zevk almasıdır17.
ĠĢkoliklik konusunda yapılan çağdaĢ araĢtırmaların, bu durumu olumsuz ve kiĢiye zarar veren bir ruh hali olarak ele aldığı görülmektedir. AraĢtırmacılar tarafından yapılan farklı tanımları incelendiğinde, iĢkolikliğin iĢlerine ve çalıĢmaya karĢı geliĢtirilen kontrolsüz ve aĢırı bir bağımlılık olduğu ve bireylerin iĢinden aldığı tatmini azalttığı Ģeklinde tanımlanmaktadır18.
14 Salih Bardakçı, Mustafa Baloğlu, “Ġlköğretim ve Ortaöğretim Kurumlarında Görev Yapan Okul
Yöneticilerinin ĠĢkoliklik Eğilimleri”, Eğitim ve Bilim Dergisi, 2012, Cilt: 37, Sayı: 164, s. 46.
15 Bardakçı, a.g.e., s. 47.
16 AyĢen Temel, “Organizasyonlarda ĠĢkolizm ve ĠĢkolik ÇalıĢanlar”, “İş, Güç” Endüstri İlişkileri ve
İnsan Kaynakları Dergisi, 2006, Cilt: 8, Sayı: 2, 45-56, s. 108.
17 Müge Ersoy, Karti, “Reability and Validity of The Workaholism Battery (Work-Batt): Turkish Form”,
Social Behavior and Personality, Cilt: 33, 2005, s. 610.
7
1.3. ĠġKOLĠKLĠĞĠN KĠġĠLER ÜZERĠNDEKĠ OLUMSUZ ETKĠ VE SONUÇLARI
ĠĢkoliklik davranıĢın kiĢilerde yarattığı olumsuz etkiler, aĢağıdaki dört ana baĢlıkta açıklanmaktadır.
1. Fiziksel Belirtiler
2. Psikolojik Etkiler / Duygusal Belirtiler 3. Örgütsel Etkiler / ĠĢle Ġlgili Belirtiler
4. Sosyal Etkiler / KiĢilerarası ĠliĢkiler ile ilgili Belirtiler
1.3.1. Fiziksel Belirtiler
Fiziksel olarak aĢırı yorgunluk, stres, cinsel istekte azalma, kalp rahatsızlıkları, ilaç bağımlılığı ve bağıĢıklık sisteminin zayıflamasında artıĢlar görülmektedir. Bireyde sadece bu fizyolojik etkilerle sınırlı kalmadığı, tansiyon, depresyon, aĢırı dalgın olma gibi etkiler de görülmektedir19.
1.3.2. Psikolojik Etkiler / Duygusal Belirtiler
Sinirli ve endiĢeli olma, etrafında kendisine yardım eden kiĢilerin olmadığını düĢünme, yalnızlık hissi, çevresindeki kiĢileri ve yapılan iĢleri sürekli eleĢtirme, karamsar olma, suçluluk duygusu, depresyon, sabırsızlık görülmektedir20
.
1.3.3. Örgütsel Etkiler / ĠĢle Ġlgili Belirtiler
Kesen‟e göre, iĢkoliklerin iĢleri ile olan çalıĢma çabalarını kontrol altına alamamalarından kaynaklı bağımlılıkları sebebiyle; kendilerini örgütlerine bağımlı hissetmekte ve gerekenden çok çalıĢmaktadırlar. Yüksek bağımlılık kısa vadede örgütler için olumlu sonuçlar kazandırmaktadır. Fakat uzun vadede iĢkolik çalıĢanın bedensel ve ruhsal olarak sorunlar yaĢaması ile örgüte vereceği zararlar kaçınılmaz olmaktadır. ĠĢkolik çalıĢan stresli çalıĢma ortamlarının oluĢmasına, moral bozukluğu, verim düĢüklüğü, iĢe geç kalmalar, yetersiz iĢbirlikleri, kiĢiler arası çatıĢma, stres, tükenmiĢlik hissi ve hata yapma oranlarının artması sebebiyet vermektedir21
.
19 Bardakçı ve Baloğlu, a.g.e., s. 48. 20 Bardakçı ve Baloğlu, a.g.e., s. 48.
21 Mustafa Kesen, “Örgütsel Bağlılığın ĠĢkoliklik Üzerindeki Etkisi: Görgül Bir AraĢtırma”, Niğde
8
1.3.4. Sosyal Etkiler / KiĢilerarası ĠliĢkiler Ġle Ġlgili Belirtiler
Zamanlarının ve enerjilerinin çoğunu iĢlerine harcamaları, iĢ dıĢında kalan vakitlerini aile ve sosyal çevreye ayırmanın vakit kaybı olduğunu düĢünmeleri ile sosyal iliĢkilerine ve aile bağlarına büyük zararlar verdikleri görülmektedir. Tüm bunların sonucunda, insan iliĢkilerinde duyarsızlık, empati kuramama, cinsel iliĢkilerde isteksizlik, eĢ ve çocukları ile ilgilenmeme ve yüksek oranda boĢanmalar görülmektedir22.
ĠĢkolikliğin etkilerine ve sonuçlarına baktığımızda; iĢkoliklik toplumsal sorunlar oluĢturduğundan, sadece kiĢinin kendisinin değil, çevresinin de olumsuz olarak etkilendiği görülmektedir. Tüm bunlardan yola çıkılarak örgütler, çalıĢanlarına verimli sonuçlar doğuran, uzun süreli çalıĢmaların önemli olacağını anlatmalıdırlar. ÇalıĢmak ve profesyonel olmayı aĢırı çalıĢmakla değil, iĢle ilgili kiĢisel geliĢimlerinin tamamlanması olarak anlatmaları gerekmektedir.
1.4. ĠġKOLĠKLĠĞĠN NEDENLERĠ
ÇalıĢma hayatı kiĢinin hayatını idame ettirmesi için ekonomik zorunluluk gösterirken, aynı zamanda sosyal, psikolojik ve fiziksel olarak da gereklilik göstermektedir. Sanayi devrimi sonrası iĢ yaĢantısı ve kariyer ivme kazanmıĢ olup, Ģartların daha çok çalıĢıp, baĢarıyı ekonomik kazançla karĢılaĢtırması, iĢkolikliği artırmaktadır.
Günümüzde çalıĢan her birey iĢ, aile, ev ve sosyal çevredeki değiĢiklerden dolayı iĢkolik olma riskiyle karĢı karĢıyadır. Günümüzde ise çalıĢanların çalıĢma saatleri ile dıĢındaki saatlerin arasındaki ayırımın giderek yok olması nedeniyle kiĢisel yaĢamlarında çatıĢma ve stres yaĢamalarından dolayı Ģikayet etmektedirler. ÇalıĢanların iĢ ile yaĢam arasındaki dengeleri koruyamayarak iĢe daha fazla önem vermeleri bazı nedenlere dayanmaktadır. Birincisi, günümüzde çalıĢanlara istenilen günde, saatte ve zamanda telefonla ulaĢılabilecek konumda bulunmaktadır. Ġkincisi, iletiĢim teknolojisi ile çalıĢanların iĢlerini arabalarında, evlerinde veya istedikleri yerde yapmalarına olanak sağlamaktadır. Üçüncüsü, iĢletmeler çalıĢanlarından daha uzun çalıĢabilmelerini talep etmektedir. Böylece daha fazla çalıĢan ve kiĢisel hayatları iĢ ile doldurmuĢ iĢkoliklerin sayısı gittikçe artmaktadır23.
22 Bardakçı ve Baloğlu, a.g.e., s. 48.
9
Akyüz, literatür de iĢkoliklikle ilgili teorik çalıĢmalar iki Ģekilde incelenmektedir:
1. Ġçsel Faktörlerden Kaynaklı ĠĢkoliklik: Korkular, özgüven eksikliği, kendini değersiz hissetme, güven eksikliği, mükemmeliyetçilik.
2. DıĢsal Faktörlerden Kaynaklı ĠĢkoliklik: Ebeveyn ve/veya toplumun yüksek beklentileri, iĢsiz kalma korkusu. ĠĢkolik eğilimi olan bireylerin iĢkolikliği, kendi duygularıyla yüzleĢmekten, problemlerini çözmeye çalıĢmaktan ve ailevi sorumluluktan kaçmak için geliĢtirdikleri psikolojik mekanizmalarından kaynaklanabileceği ifade edilmiĢtir24
.
1.5. ĠġKOLĠKLĠĞĠN SINIFLANDIRILMASI
ĠĢkolikliğin karmaĢık ve çeĢitliğinin çok olması sebebiyle çeĢitli araĢtırmacılar tarafından sınıflandırılması yapılmıĢtır. Bunlardan beĢ sınıflandırma Ģu Ģekildedir:
1. Oates Sınıflandırması 2. Naughton‟un Sınıflandırması 3. Fassel‟in Sınıflandırması
4. Scott ve ArkadaĢları‟nın Sınıflandırması 5. Kanai ve Wakabayashi‟nin Sınıflandırması
1.5.1. Oates’ in Sınıflandırması
Oates, iĢkolik kiĢilerin farklı özelliklere sahip olduklarını ve farklı tutumlarını sergilediklerini ifade etmiĢ ve iĢkolikliği gerçek iĢkolik, durumsal iĢkolik, sözde iĢkolik, hayalperest iĢkolik olarak beĢ büyük gruba ayırmıĢtır.
Gerçek ĠĢkolik (Dyed-in-the wool workaholic): Bu tip iĢkolikler iĢlerini ciddiye alan mükemmeliyetçi iĢkoliklerdir. Kendileri için yüksek standartlar belirlerler ve baĢkalarının yetersiz olmalarına tahammül edemezler.
DönüĢtürülmüĢ ĠĢkolik (Converted Workaholic): Bu gruptaki iĢkolikler, kendi çalıĢma saatlerine sınır koyarlar (Örneğin; çiftçi ise gün doğumu ile gün batımı arası; Ģirket çalıĢanı ise 5 ile 9 arası çalıĢır), boĢ zamanlarını korurlar, ek iĢ görevlerinden ve fazla mesaiden sakınırlar.
24 Zekeriya Akyüz, ĠĢkoliklik ve TükenmiĢlik Arasındaki ĠliĢki: Hukukçular ve Öğretim Elemanları
Üzerinde Bir Saha AraĢtırması, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul Aydın Üniversitesi, Ġstanbul, 2012, s. 2-3. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
10
Durumsal ĠĢkolik (Situational Workaholic): Bu grup çalıĢanları iĢkolik kiĢiliğine sahip değillerdir; fakat, fiziksel ihtiyaç veya prestijden ziyade, iĢ güvenliklerini sağlamak için çalıĢırlar.
Sözde ĠĢkolik (Pseudo Workaholic): Bu tip çalıĢanlar görünüĢte gerçek iĢkolik tipinin özelliklerini taĢır. Örgütteki güç yapısına uyum sağlamak için, verimlilikten çok güç kaygıları ile gerçek iĢkolik gibi görünmeye çalıĢırlar.
Hayalperest ĠĢkolik (Escapist Workaholic): Bu tip iĢkolikler çalıĢmayı, mutsuz ev hayatından bir kaçıĢ olarak algıladıkları için eve gitmek yerine, iĢyerinde olmayı tercih etmektedirler25
.
1.5.2. Naughton’un Sınıflandırması
Naughton iĢkolikliği iĢ yükümlülüğü ve saplantılı-zorunlu boyutları temel alarak gruplandırır:
ĠĢe Bağımlı ĠĢkolik (Job-involved Workaholic): Bu iĢkoliklerin yüksek iĢ tatminine sahip oldukları, görevlerini etkinlikle yerine getirdikleri ve iĢ dıĢındaki aktivitelerle düĢük düzeyde ilgilendikleri varsayılır.
Saplantılı ĠĢkolik (Compulsive Workaholic): Bu grup iĢkoliklerin ise düĢük performans gösterecekleri düĢünülür.
ĠĢkolik Olmayan ĠĢkolik (Non-Workaholic): Bu tip çalıĢanlar zamanlarının çoğunu iĢ dıĢında ki faaliyetlere ayırmaktadırlar.
Zorunlu ĠĢkolik Olmayan ĠĢkolik (Compulsive Non-Workaholic): Bu gruptaki çalıĢanlar ise zorunlu olarak zamanlarını iĢ dıĢı aktivitelere ayırmaktadırlar26.
1.5.3. Fassel’ in Sınıflandırması
Fassel iĢkolikleri dört tip olarak gruplandırır. Bu iĢkoliklerin özellikleri Ģu Ģekilde açıklanabilir:
Zorunlu ÇalıĢan ĠĢkolik (Compulsive Worker): Bütün zamanını çalıĢmaya güdülemiĢ iĢkolikler. Bu tip çalıĢanlar iĢkoliklere atfedilen özelliklerinin birçoğunu taĢımaktadır.
Eğlence Arayan ÇalıĢan ĠĢkolik (Binge Worker): Zorunlu iĢkoliklerin özelliklerini paylaĢmaktadır. Bu iĢkolikler sürekli olarak çalıĢmaktan ziyade projenin bitimine kadar çalıĢmaya eğilim göstermektedir.
25 Dosaliyeva, a.g.e., s. 18-19. 26 Dosaliyeva, a.g.e., s. 19-20.
11
Gizli ÇalıĢan ĠĢkolik (Closet Worker): ĠĢi saklar ve yalnız olmadığı zamanlar çalıĢtığını gizler, bu yüzden onun iĢkolik olduğu anlaĢılmaz.
ĠĢtahsız ÇalıĢan ĠĢkolik (Work Anorexic): ĠĢ yapmaktan sürekli kaçınan kiĢidir27.
1.5.4. Scott ve ArkadaĢları’ nın Sınıflandırması
Scott ve arkadaĢları iĢkolikleri; zorunlu bağımlı iĢkolik, mükemmeliyetçi (perfectionist workaholic) ve baĢarı odaklı (achievement–oriented workaholic) iĢkolikler olarak üç iĢkolik tipi tanımlamıĢlardır.
Zorunlu Bağımlı ĠĢkolik: Saplantılı-zorunlu kiĢilik özelliklerini taĢımaktadır. Planlandığından uzun çalıĢan bu kiĢiler, aĢırı çalıĢtığının farkındadır. Ancak kendini kontrol edemez, sosyal ve sağlıkla ilgili sorunlarına rağmen çalıĢmaya devam ederler, çalıĢmadıkları zamanlarda ise rahatsızlık hissederler. Scott ve arkadaĢları zorunlu bağımlı iĢkoliklik ile öfke, stres ve psikolojik problemler arasında pozitif, performans ve iĢ tatmini arasında ise negatif bir iliĢki olduğunu öne sürmüĢlerdir.
Mükemmeliyetçi ĠĢkolik (Perfectionist Workaholic): BoĢ vakit ve iĢ dıĢı aktivitelerini önemsemeyecek kadar çok çalıĢırlar. Bu iĢkolikler kontrollü, katı ve inatçı davranıĢlar sergilemekte; sürekli detaylar, kurallar ve listelerle uğraĢmaktadırlar.
BaĢarı Odaklı ĠĢkolik (Achievement-Oriented Workaholic): Genellikle rekabetçidirler. Kendilerini baĢarılı olarak kanıtlamak isterler ve bu durum onların psikolojik durumlarını olumlu olarak etkilemektedir28.
1.5.5. Kanai ve Wakabayashi’ nin Sınıflandırması
Kanai ve Wakabayashi, on yılı aĢan süre boyunca Japonya‟da iĢkoliklik eğilimler üzerinde araĢtırmalar yapmıĢlardır. AraĢtırmacılar bu çalıĢmada Spence ve Robbins tarafından geliĢtirilen modelin çalıĢmadan hoĢlanma (work enjoyment) ve güdülenme hissi (feeling driven) boyutlarını temel alarak iĢkolikliği dört gruba ayırmıĢlardır. Kanai ve arkadaĢları tarafından önerilen bu iĢkolik tipleri Ģu Ģekilde açıklanabilir:
Hevesli ÇalıĢan ĠĢkolik (Enthuiast): ÇalıĢmadan hoĢlanma ve güdülenme hissi yüksektir.
27 Temel, a.g.e., s. 106.
28 GüneĢ Han Salihoğlu, ÇalıĢanların Kariyer Yolculuğunda ĠĢkolikliğin Rolü Üzerine Bankacılık
Sektöründe Bir AraĢtırma, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hitit Üniversitesi, Çorum, 2014, s. 53. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi )
12
ĠĢinden Zevk Alan ĠĢkolik (Enjoying Work): ÇalıĢmadan hoĢlanma düzeyi yüksek, güdülenme hissi düĢüktür.
ĠĢkolikler (Workaholic): ÇalıĢmadan hoĢlanma düzeyi düĢük, güdülenme hissi yüksektir.
ĠĢle Ġlgisi Olmayan ĠĢkolik (Unengaged): Hem çalıĢmadan hoĢlanma düzeyi, hem de güdülenme hissi düĢüktür29.
1.6. ĠġKOLĠKLĠK VE ÇOK ÇALIġMAK ARASINDAKĠ FARKLAR
Temel, organizasyonlarda ĠĢkolizm ve ĠĢkolik ÇalıĢanlar adlı makalesinde iĢkolik ve çok çalıĢan insan arasında bir ayrıma gider. Temel‟e göre “çok çalıĢan insan yaĢamak için çalıĢır, iĢkolik ise çalıĢmak için yaĢar”. Çok çalıĢan bireyler hedef belirledikleri gibi, emeklerinin neticelerine dikkat ederler, neticelerini de değerlendirirler. “ÇalıĢmak baĢarılı olmasını, geçimini sağlamasını, saygınlığını artıran bir yoldur, hayatının da bir parçasıdır”. Fakat karĢılaĢılan sorunlar iĢkolikler de üzüntü ve öfkeye yol açar. Çok çalıĢan kiĢilerde kuruma karĢı sorumluluk bilinci oluĢurken, iĢkolikler çalıĢtıkları kurumlara “aĢırı bağımlılık duymaktadırlar”. Bu nedenle, “iĢkoliklere özgü olan “ihtiyaçlar körlüğü” onları hayatın değerlerini fark etmek ve sağlıklı birey olarak ihtiyaçlarını tatmin etmekten alıkoymaktadır. Temel bu bağımlıların “iĢkoliklerin dünyayı ve çevredekileri ile iliĢkilerini farklı algılamalarını, yanıltıcı görmelerini yol açmakta, onların sadece kendi ile ilgilenmelerini, katı ve bencil” olmalarına neden olduğunu düĢünmektedir30.
1.7. SAĞLIK ÇALIġANLARINDA ĠġKOLĠKLĠK DAVRANIġLAR
Sağlık çalıĢanlarında iĢ tanımlarının objektif kriterlere dayanmamasından ve iĢin sınırlarının net ya da belirgin olmamasından dolayı, ortaya çıkan aĢırı iĢ yükü ya da rol belirsizliklerinin sebebi ile uzun süreli çalıĢmaları gerekmektedir. Uzun süre çalıĢmayı mecbur kılan iĢler ise iĢkolikliği güçlendiren önemli faktörlerden biri olarak görülebilir31.
Sağlık hizmetleri, iĢgücünden kaynaklanan eksikliği gidermek için sağlık çalıĢanlarına uzun süreli çalıĢma koĢulları sunmaktadır. Tüm bunların sonucunda
29
Atsuko Kanai and Mitsuru Wakabayashi, Workaholism Among Japanese Blue-Collar Employees, International Journal of Stress Management, 2001; aktaran Atılhan Naktiyok ve Canan Nur Karabey,
İşkoliklik ve Tükenmişlik Sendromu, Atatürk Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi, 2005, Cilt:
19, Sayı: 2, 179-198, s. 181.
30
Temel, a.g.e., s. 123.
31 Serkan Bayraktaroğlu vd., ”Ġnsan Kaynakları Yönetimi Bağlamında ĠĢkoliklik DavranıĢı Üzerine Bir
Değerlendirme”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2015, Cilt: 15, Sayı: 15, s. 117.
13
uzun süren mesai saatleri ile çalıĢanlar kendilerine ve ailelerine yeterli zaman ayıramamakta ve iĢkoliklik davranıĢlarının da tetiklenmesine neden olmaktadır. Hastaya sunulan hizmet, akut (aniden beliren ya da kısa süreli) hastalıkların düzelmesi ya da kronik (süregen) hastalıkların tedavisi ile hastaya refah sunması, sağlık çalıĢanlarının iĢkoliklik yönünü daha da artırmaktadır.
Ergör ve arkadaĢları tarafından sağlık ocaklarında çalıĢan personelin iĢ risklerinin ve bunlarla iliĢkili etmenlerin belirlenmesine yönelik olarak yapılan araĢtırma, sağlık çalıĢanlarının neredeyse hepsinin (%95,8) mesleksel risk etmenleri ile sık karĢılaĢtığını göstermektedir.
Akduman ve arkadaĢlarının; Aile Sağlığı Merkezlerinde, her gün yaĢanmakta olan hasta yoğunlukları ile aylarca yoğun tempoda çalıĢmak durumunda olmaları sonucunda; bireylerin psikolojik ve fiziksel olarak yorularak tükenmelerine sebep olmaktadır. Bu sebeple Aile Sağlığı Merkezleri çalıĢanlarında iĢkoliklik belli bir seviyede bulunmaktadır32.
32 Can Akduman vd., “ASM' ler de Görev Yapan ÇalıĢanlar Üzerinde KarĢılaĢtırmalı Bir ĠĢkoliklik
14
ĠKĠNCĠ BÖLÜM STRES
2.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Güçlü‟ye göre, stres sözcüğü, latince "estrictia" dan gelmektedir. Stres, 17. yüzyılda felaket, bela, musibet, dert, keder, elem gibi anlamlarda kullanılmıĢtır. 18 ve 19. Yüzyıllarda ise, kavramının anlamı değiĢmiĢ ve güç, baskı, zor gibi anlamlarda objelere, kiĢiye, organlara ve ruhsal yapıya yönelik olarak kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Buna bağlı olarak da stres, nesne ve kiĢinin bu tür güçlerin etkisi ile biçiminin bozulmasına, çarpıtılmasına karĢı bir direnç anlamında kullanılmıĢtır33.
Emhan ve Çayır‟a göre; değiĢimin çok hızlı yaĢandığı çağımızda, rekabetin çok keskin olduğu bir ortamda örgütler ve insanlar büyük bir gerilim yaĢamaktadır. Meydana gelen bu gerilim, gerek çalıĢanların sağlıklarını gerekse örgüt sağlığını tehdit etmektedir. Stres, birçok alanda varlığını hissettirdiğinden dolayı 20. yüzyılda görülen birçok hastalığın nedeni olarak da görülmektedir34.
Stresin çok yönlü bir kavram olması ve aynı anda birkaç bilim dalının ilgi alanına girmesi, birçok tanımının yapılması sonucunu doğurmuĢtur. BaltaĢ ve BaltaĢ ‟a göre stres, organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya çıkan bir durumdur35
. BaltaĢ‟a göre ise stres, kiĢinin sürekli değiĢen çevreye uymasını sağlayan, duygusal ve fiziksel etkileri olan, olumlu duygular da uyandırabilen bir olgudur36.
Cüceloğlu‟na göre stres; bireyin fiziksel ve sosyal ortamlarından kaynaklanan olumsuz Ģartlar nedeniyle, bedensel ve psikolojik sınırlarını aĢmak için mücadele ettiği bir çaba olduğu belirtilmiĢtir37.
2.2. STRESE NEDEN OLAN FAKTÖRLER
Ġnsanların stres kaynakları çoğu kez onların kiĢiliklerini ortaya çıkaran huyları, mizaçları, karakterleri ve yetenekleri olabilir; yani stresin kaynağı bizzat bireyin kendi kiĢiliği olabilmektedir. Kaynakları belli oranlarda bireyin kiĢiliğine
33 Nezahat Güçlü, “Stres Yönetimi”, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 21,Sayı: 1,
2001, 91- 109, s. 92.
34
Abdurrahim Emhan ve Celal Çayır, ”GiriĢimcilerin Stres Ġle BaĢ Edebilmesinde Tinsel Değerlerin Etkisi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2010, Cilt: 24, Sayı: 2, 101-120, s. 102.
35 Zuhal BaltaĢ ve Acar BaltaĢ, Stres ve Başa Çıkma Yolları, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 2011, s. 23. 36 Zuhal BaltaĢ, Verimli İş Hayatının Sırrı: Stres, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 2011, s. 6.
37 Doğan Cüceloğlu, İçimizdeki Çocuk: Yaşamımıza Yön Veren Güçlü Varlık, Remzi Kitabevi, 2000,
15
yüklense de çoğu kez, kiĢinin içinde yaĢadığı çevreden de kaynaklanmaktadır. Örneğin; çalıĢılan iĢ yerinin ikamet yerinden uzak olması, yapılan iĢin gereği olarak müĢteriler, hammadde sağlayıcılar ya da iĢletme dıĢındaki baĢka kurumlarla yaĢanan kötü iliĢkiler olabilmektedir. Vardiyalı çalıĢmanın kiĢi üzerinde zamanla yaratabileceği olumsuz sonuçlar, kiĢinin iĢ hayatındaki kariyer hedefleriyle aile hayatının Ģartlarının uyumsuz olması, hızla değiĢen teknolojik yapıya yetiĢememe veya uyum sağlayamama korkusu stres yaratabilecek kaynaklar olarak değerlendirilebilir38.
2.3. STRESĠN BĠREY ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ
Gittikçe ağırlaĢan hayat Ģartları, maddi zorluklar, hızlı geliĢmeler, bireylerin karĢılıklı iliĢkilerindeki farklılıklar, iletiĢim yetersizlikleri stresi çoğaltan unsurlardır. Doğal olaylar, teknoloji ve ĢehirleĢme dengeleri etkileyerek değiĢimlere uyum sağlamayı güçleĢtirmektedir. Tam anlamıyla stres hayattan çıkarılamasa bile alınacak önlemler sayesinde en aza indirgenebilir39
.
Tutar‟a göre stres, kiĢinin karĢılaĢtığı olumlu ya da olumsuz durumlara karĢılık verdiği tepkiler sonucu oluĢmaktadır. Stres aĢamalarının yaĢandığı bu dönemde kiĢide çeĢitli tepkisel değiĢimler meydana gelmektedir. Bu konu üzerindeki ilk bilimsel araĢtırmaları gerçekleĢtiren Selve, stres aĢamalarını Ģu Ģekilde tanımlamaktadır. Stres için üç farklı aĢama meydana gelmektedir. KiĢi stres ile karĢılaĢtığında karĢılaĢılan değiĢiklikleri tehdit olarak tanımlayarak, beynin strese karĢı biyolojik aktivatörleri salması sağlanmaktadır. “Genel Uyum Sendromu” olarak adlandırılan bu fizyolojik değiĢimler sırasıyla alarm, ardından direnç ve sonra da tükenme aĢaması olarak meydana gelmektedir. KiĢi, stres yaĢadığında farklı aĢamalarda tepkiler verebilmektedir40.
Stres alanında çok çeĢitli araĢtırmalar yapılmıĢtır. Bu alanda yapılmıĢ çalıĢmalar üç önemli model altında toplanmıĢtır. Bunlardan birincisi stresi bir uyaran olarak görmekte, ikincisi tepki olarak, üçüncüsü ise iliĢki olarak görmektedir:
38 Pınar Tınaz, Çalışma Yaşamından Örnek Olaylar, Beta Basım Yayım Dağıtım, Ġstanbul, 2005, s.
39-40.
39 Ayten Güler, Örgütsel Stres ve Sağlık ÇalıĢanlarında Örgütsel Stresle BaĢa Çıkma Yolları:
Serinhisar Devlet Hastanesi Örneği, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beykent Üniversitesi, Ġstanbul, 2013, s. 13. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
40
16
2.3.1. Alarm AĢaması
Ġlk aĢamada görülen durumda, birey alarm tepkisi vermektedir. Bu aĢama da homeostatik denge bozularak, organizmanın savaĢ ya da kaç tepkisi içine girmesiyle oluĢmaktadır. Genel uyum sendromu ise; kiĢi bir stres kaynağı ile karĢılaĢtığında, sempatik sinir sistemine etkilemesi sonucu olarak beden “savaĢ veya kaç tepkisi” vermektedir41
.
SavaĢ veya kaç tepkisi ile bedende meydana gelecek fiziksel ve kimyasal değiĢimler sonunda kiĢi; stres kaynağı ile karĢılaĢmaya veya stres kaynağından uzaklaĢmak için hazır hale gelmektedir. SavaĢ ya da kaç tepkisinin meydana geldiği bu aĢama “alarm aĢaması” olarak tanımlanmıĢtır42. Organizma stresle
karĢılaĢtığında vücuttan salgılanan biyolojik aktivatörlerin etkisi ile tansiyondaki yükselme, aĢırı terleme olması ve benzeri gibi durumların olduğu aĢamadır.
2.3.2. Direnç AĢaması
Alarm aĢamasını “direnç aĢaması” ya da “uyum aĢaması” olarak adlandırılan aĢama izler. Bu aĢama stres yaratan koĢullara uyum sağlamak üzere direncin geliĢmesi aĢamasıdır. Eğer birey strese neden olan kaynağa uyum sağlayabilirse her Ģey normal hale döner, önceki aĢamada kaybedilen enerji geri kazanılmaya baĢlar ve bedenin aldığı tahribat giderilmeye çalıĢır43. Birey strese
neden olan problemi çözdüğünde, organizma alarm döneminde vücuda oluĢturduğu zararları düzeltmeye baĢlar ve gösterilen tepkiler geri çekilir.
2.3.3. Tükenme AĢaması
Birey stres kaynağı ile mücadele edemez ise, fiziksel kaynaklar artık kullanılamaz bir duruma gelerek, bireyi tükenme aĢamasına geçirmektedir. Bu aĢamada birey tükenmiĢ bir durumdadır ve bireyin stres kaynağı hala bulunmaktadır44. Strese neden olan durum ciddi ise ve sürekliliğinin önüne geçilmez
ise organizma tükenme aĢamasına girecektir. Tükenme aĢamasında, alarm aĢaması belirtileri tekrarlanır ve sonucunda ruhsal bitkinlik, gerilim ve çöküntü görülür.
41 Ġnayet Aydın, İş Yaşamında Stres, Pegem Akademi, 2008, s. 26-51. 42 Aydın, a.g.e., s. 30-55.
43 Aydın, a.g.e., s. 30-55. 44 Aydın, a.g.e., s. 30-55.
17
2.4. STRES ĠLE TÜKENMĠġLĠK ĠLĠġKĠSĠ
TükenmiĢlik kavramı ilk kez 1974 yılında Freudenberger‟in yazdığı bir makale ile literatüre girmiĢtir. Burada tükenmiĢlik “mesleki bir tehlike” olarak nitelendirilmiĢtir. Freudenberger tükenmiĢliği, “baĢarısız olma, yıpranma, aĢırı yüklenme sonucu güç ve enerji kaybı veya karĢılanamayan istekler sonucu bireyin iç kaynaklarında tükenme durumu” olarak tanımlamaktadır45
.
TükenmiĢlik konusunda genel çerçevede birbirine yakın fakat ifade olarak birbirinden farklı tanımlar yer almaktadır. “Jackson ve Maslach ‟a göre ise tükenme iĢ stresinin bir çeĢididir46.
Stres, kiĢinin mücadele etme kaynaklarını tüketen bir olgudur ve stres sonucunda anksiyete ve depresyon artmaktadır, bu da tükenmiĢliğe neden olmaktadır47.
2.5. STRESLE BAġA ÇIKMA YÖNTEMLERĠ
ĠĢ ortamında meydana gelen stres, bireyin becerisine ve iĢ görme gücüne yardımcı olan bir coĢku, enerji Ģeklinde bireye fayda sağlıyorsa iyi stres olarak değerlendirilir. Stres, bireyin örgüte bağlanmasına ve örgütün baĢarısı yönünde faaliyette bulunmasına katkı sağlamaktadır. Bireye baskı yaratan, sağlığı için tehdit oluĢturan ve bu nedenle de denetim altına alınması gereken stres ise; kötü stres olarak değerlendirilir. Stresin denetim altına alınabilmesi için ilk yapılacak Ģey, stresi meydana getiren faktörleri tanıma ve bunları zarar vermeyecek düzeye indirgemedir48.
ĠĢ hayatından yansıyan stres ve bunların sonuçları doğrudan veya dolaylı olarak herkesi ilgilendiren bir konudur. Hayatı güzelleĢtirmek ve sağlığı korumak için bireysel çabaların hiçbir zaman elden bırakılmaması gerekir, fakat iĢ hayatından yansıyan stresler çok geniĢ bir çerçeveyi kapsadığından, bu stresi sağlığı tehdit etmeyecek düzeye indirmek bireysel çabaları aĢmaktadır. Stres olarak bilinen problemleri doğuran iĢ Ģartları, çalıĢanlar üzerinde baskı ve zorlanma yaratır. Bu
45 Güler Sağlam Arı ve Emine Çına Bal, “TükenmiĢlik Kavramı: Birey ve Örgütler Açısından Önemi”,
Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 2008,
15 (1), 131-148, s. 132.
46 Aydın, a.g.e., s. 28.
47 Betül Kemaloğlu, ÇalıĢan HemĢirelerde TükenmiĢlik ile Stresle BaĢa Çıkma Tarzları Arasındaki
ĠliĢkinin Ġncelenmesi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2009, s. 5-15. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
48 Adem Ergül, ÇalıĢma YaĢamında Stresin Bireysel Performans Üzerindeki Etkileri: Eğitim ve Sağlık
ÇalıĢanlarına Yönelik Bir AraĢtırma, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir Üniversitesi, Edirne, 2012, s. 6. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
18
zorlanmanın uzun sürmesi de sağlıkla ilgili ciddi sonuçların doğmasına zemin hazırlayabilir49.
Stres, bireylerin ruhsal kapasiteleri nedeniyle baĢa çıkma veya üstesinden gelme becerilerinin yetmediği ya da bireyleri olduğundan daha fazla zorlayan olağan dıĢı bir durum algılandığında ortaya çıkan bir tepki olarak tanımlanmaktadır. Birey eğer ortaya çıkan sorun ve zorluklarla baĢ edebiliyorsa, kendisini bu durumların yaratacağı gerilimlerden uzak tutabilir. Ancak bireyin baĢ etme yetenekleri, stres yaratan durum ve koĢulların üstesinden gelebilecek düzeyde değilse ciddi sorunlar yaĢanması muhtemeldir. Bu durumda bireyin içsel kaynakları baĢa çıkmak için yetersiz kalabilir ve bundan doğan dengesizlikler bireyin bedensel ve ruhsal kapasitesini zorlar. Çoğu zaman insanlar kendilerini ağır bir yük altında hissederler. Bu durum strese yol açarak bireyin çeĢitli sorunlar yaĢamasına yol açar50.
Stres, bireyin devamlı bir Ģekilde değiĢen çevreye uyum göstermesini de sağlamaktadır. Bunun duygusal ve fiziksel etkileri mevcuttur. Bunun sonucun da kiĢide olumlu duygular da uyandırabilen bir olgu olduğu ifade edilmektedir.
Eren‟e göre stres, bireyin içinde bulunduğu ortam ve iĢ koĢullarının onu etkilemesi sonucunda vücudunda özel biyokimyasal salgıların oluĢarak, söz konusu koĢullara uyum için düĢünsel ve bedensel olarak harekete geçmesi durumu olarak tanımlanmıĢtır51. Çelikkol‟a göre stres, genel anlamıyla; psikolojik, sosyal, kültürel ya
da fiziksel ajanların kiĢide oluĢturduğu değiĢiklik durumudur. Aynı zamanda stres, organizmanın stres verici faktörlere gösterdiği fizyolojik ve psikolojik tepki anlamına da gelmektedir52 .
2.6. BĠREYSEL STRES ETKĠLERĠ VE SONUÇLARI
Birey ile ilgili stres kaynakları, onun fizyolojik veya biyolojik özellikleri ile ilgili olabilir. Bunlar kiĢide çeĢitli sistem bozuklukları, fizyolojik bozukluklar, salgı bezleri ve hormonal denge düzensizliklerine karĢı ortaya çıkan biyolojik stres kaynakları olabilmektedir. Ayrıca yaĢam koĢullarının ağırlığı ve refah düzeyine bağlı olarak geliĢen genel ekonomik yetersizlikler, özellikle temel ihtiyaçların karĢılanmasında
49 BaltaĢ ve BaltaĢ, a.g.e., s. 73-74.
50 AyĢen Palaz, ÇalıĢma Hayatında Stres ve Stresle Mücadele: Antalya Atatürk Devlet Hastanesi
HemĢireler Örneği, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beykent Üniversitesi, Ġstanbul, 2015, s. 10. (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)
51
Erol Eren, Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, Beta Yayınları, Ġstanbul, 1998, s. 224.
52 Ahmet Çelikkol, Çağdaş İş Yaşamında Ruh Sağlığı, Alfa Basım Yayım Dağıtım, Ġstanbul, 2001, s.
19
yaĢanan sıkıntılar, kiĢilik özelliklerinin strese yatkın olması gibi kaynaklar stres kaynakları olarak ifade edilebilir53.
Stresli yaĢam bireyler üzerinde geçici ve kalıcı rahatsızlıklara yol açmakta, aynı zamanda örgütlerin iĢleyiĢinde de olumsuz etkilere yol açmaktadır. Bireysel stres kaynaklarının etki ve sonuçlarını olarak ele alınabilir:
1. Psikolojik Stres Etkileri ve Sonuçları 2. DavranıĢsal Stres Etkileri ve Sonuçları 3. Fiziksel Stres Etkileri ve Sonuçları
2.6.1. Psikolojik Stres Etkileri ve Sonuçları
Değirmenci‟ye göre stres, beklenmeyen içsel ve dıĢsal olumsuz etkenlerin ruhsal dengeyi bozmasıdır. Olumsuz etkenlerin sonucu ruhsal denge bozulmaya baĢlayınca insan kendini yalnız hisseder ve ardından ruhsal çöküntü baĢlar54.
Çoğunlukla bunalım ve bitkinlik Ģeklinde tanımlanan depresyonun, kentleĢme ve makineleĢmenin yol açtığı rekabet, devamlı aktif çalıĢma yaĢamı, kiĢiler arası iletiĢimin azalması ve taleplerin artması sonucunda içinde bulunduğumuz yüzyılda artıĢ gösteren bir psikolojik problem olduğu bilinmektedir. Yeryüzündeki insanların %3-5' inin farklı seviyelerde psikolojik problemler yaĢadığı bilinmektedir55
.
2.6.2. DavranıĢsal Stres Etkileri ve Sonuçları
Tutar‟a göre strese yönelik davranıĢsal tepkileri; stres oluĢturucu etmeni ortadan kaldırmaya yönelik olan aktif davranıĢlar ve enerji toplamak için stres ortamından bir süre için uzaklaĢmayı içeren pasif davranıĢlar olmak üzere iki grupta değerlendirmek mümkündür. Stresten kaçınmak için bireylerin en çok baĢvurduğu davranıĢlar; sigara, alkol, çeĢitli uyarıcılar, uyuĢturucu madde kullanımı gibi zararlı alıĢkanlıklardır. Bu tür maddeler kaygı düzeyini azaltan kimyasal ve ruhsal etkileri nedeni ile bireyin gerilim durumunda ilk baĢvurduğu olumsuz kaçıĢ yollarıdır. BaĢlangıçta sadece kaygıdan kurtulmak için kullanılan bu maddeler, zamanla bağımlılık yaratarak zararlı sonuçlara yol açabilmektedir. Stresin davranıĢsal
53
Tutar, a.g.e., s. 222.
54 Can Hikmet Değirmenci, Stresle Başa Çıkma Yolları, Neden Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2012, s. 30. 55 BaltaĢ ve BaltaĢ, a.g.e., s. 129.
