RİSÂLE Fİ'S-SİYÂSE'NİN TAHKİKİ

Tam metin

(1)DEÜİFD, XXXIII/2011, ss. 93-151 RİSÂLE Fİ’S-SİYÂSE’NİN TAHKİKİ Fatih TOKTAŞ* ÖZET Risâle fi’s-siyâse, Beyrut’ta bulunan Şarkiyye Kütüphanesi ile Vatikan Kütüphanesi’nde bulunan iki yazmaya dayanarak Luvîs Şeyhû tarafından 1901 yılında Meşrik Dergisinde yayımlamıştır. Risalemizin tahkikini yapan araştırmacılardan biri olan Abdülazîz esSirvân, dikkatsizce davranarak yanlış bir iddiada bulunmuştur. 1901 yılında Şeyhû’nun yaptığı ikinci tahkik ile kendisinin 1991 yılında yayınladığı tahkik arasındaki zaman farkına ve bu süre boyunca yeni bir nüshanın bulunmamış olduğuna dayanarak araştırmacı, hem İslâm hem de Batı dünyasındaki eski eserler koleksiyonlarında veya kütüphanelerinde Risâle fi’s-siyâse’nin üçüncü bir yazma nüshanın bulunmadığını ileri sürmüştür. Bu makale, söz konusu iddianın iki ayrı gerekçeden dolayı geçersiz olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. İlk gerekçe, Risâle fi’s-siyâse’nin İbn Miskeveyh tarafından derlenen elHikmetü’l-hâlide başlıklı eserinin içinde bulunmasıdır. el-Hikmetü’l-hâlide’nin risalemizle ilgili olan kısmının tahkikinde Abdurrahmân Bedevî İstanbul, Paris ve Mısır’da bulunan birer yazmayı kullanmış ve böylece Risâle fi’s-siyâse’nin üç yeni yazma nüshasını daha İslâm kültür mirasına kazandırmıştır. İkinci gerekçe ise risalemizin bir yazma nüshasının Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Ahmed III bölümünde 3185 kayıt numarasıyla bulunmasıdır. Böylece, el-Hikmetü’l-hâlide tahkikinde kullanılan üç, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde yazma olarak bekleyen bir olmak üzere Risâle fi’s-siyâse’nin dört tane daha nüshası bulunmakta ve böylece risalemizin yazma nüshalarının sayısı Şeyhû’nun kullandığı Beyrut ve Vatikan nüshalarıyla birlikte –bugüne dek bilinen olmak üzere- altıya ulaşmaktadır. Modern dönemlerde Risâle fi’s-siyâse’nin tahkikleri, birbiriyle irtibatı bulunmayan iki ayrı kanaldan gerçekleştirilmiştir. Bunlardan ilki Vatikan ve Beyrut nüshalarına dayanarak Şeyhû ve onun tahkikine bağlı kalarak Fuâd Abdülmünim Ahmed, Abdülazîz es-Sirvân ve Ali Muhammed İsbir’in gerçekleştirdiği tahkik kanalıdır. Diğeri ise el-Hikmetü’lhâlide’nin İstanbul, Paris ve Mısır kütüphanelerindeki yazmalara dayanarak Bedevî’nin yaptığı tahkik kanalıdır. Bu makale içinde sunulan Risâle fi’s-siyâse’nin yeni tahkikin iki özelliğinden ilki, bu iki kanalı bir araya toplamasıdır. Tahkikimizin diğer özelliği ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan yazma nüshasını temel nüsha olarak kullanmasıdır.. *. Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Tahkik metninin hazırlanmasında büyük yardımlarını gördüğüm Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden Doç. Dr. Osman Şahin; Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden Yrd. Doç. Dr. M. Vecih Uzunoğlu, Yrd. Doç. Dr. Tahsin Koçyiğit ve Öğr. Gör. Üzeyir Tuna’ya en içten teşekkürlerimi sunarım..

(2) 94 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ Anahtar Kelimeler: Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi, İslâm Siyaset Düşüncesi.. THE EDITION OF “RISALAH FI AS-SIYASAH” ABSTRACT Risalah fî as-Siyasah was published in Mashriq magazine by Louis Cheikho in 1901, based on two manuscripts; one belongs to the al-Sharqiya Library in Beirut, and the other to the Vatican Library. Abdul Aziz al-Sirwan, one of the researchers studying the Risalah, carelessly made an inaccurate assumption: Based on the time lag between the second study made by Cheikho in 1901 and the one he published in 1991, and on the fact that there had not been found a new copy during that time lag, he claimed that there did not exist a third manuscript copy of Risalah fî as-Siyasah in any of the antique book collections and libraries in both Eastern and Western worlds. This article aims to show that the mentioned claim is invalid on account of two reasons. Firstly, Risalah fî as-Siyasah takes part in the work al-Hikma al-Halida compiled by Ibn Miskawayh. In the study of the specific part of al-Hikma al-Halida which is related to the Risalah in question, Abdurrahman Badawi made use of three manuscripts present in Istanbul, Paris and Egypt, thus contributing to the Islamic cultural heritage with three more new manuscript copies of Risalah fî as-Siyasah. Secondly, there is another manuscript copy of the Risalah in the Topkapi Palace Museum Library, Collection Ahmed III, with register no. 3185. Therefore, there are four more copies of Risalah fî asSiyasah, three of which were used in the study of al-Hikma al-Halida, and one of which is present in the Topkapi Palace Museum Library. Thus, together with the Vatican and Beirut copies, the number of the manuscript copies of the Risalah reaches up to six, as it is known so far. In modern times the studies of Risalah fî as-Siyasah have been carried out through two channels unrelated to each other. The first one, based on the Vatican and Beirut copies, is that of Cheikho, and of Fu'ad Àbd al-Munìm Ahmad, Abdul Aziz al-Sirwan and Ali Muhammad Isbir, who followed Cheikho’s study. The other, based on the manuscripts of al-Hikma al-Halida present in the libraries in Istanbul, Paris and Egypt, is that of Badawi. The new study of Risalah fî as-Siyasah presented in this article has two features. The first is that it brings those two channels together. The other feature of our article is its being primarily based on the manuscript copy present in the Topkapi Palace Museum Library. Key Words: al-Farabi, Risalah fî as-Siyasah, al-Farabi’s Political Philosophy, Islamic Political Thought..

(3) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 95. GİRİŞ Risâle fi’s-siyâse’nin Fârâbî tarafından yazılıp yazılmadığı meselesinin incelendiği çalışmamızda, söz konusu risalenin dört ayrı araştırmacı tarafından tahkik edilmiş olduğu, bu tahkiklerin hepsinin de temelde ilk kez Luvîs Şeyhû tarafından bulunan iki yazma nüshaya dayandığı hususu belirtilmişti.1 Risalemizin tahkikini yapan diğer araştırmacılar kendi eserlerinde yalnızca Şeyhû’nun yaptığı tahkikten hareket etmişler ve sözü edilen iki nüsha hakkında yeni bir bilgi vermemişlerdir. Bununla birlikte bu araştırmacılardan biri olan Abdülazîz es-Sirvân, dikkatsizce davranarak yanlış bir iddiada bulunmuştur. 1901 yılında Şeyhû’nun yaptığı ikinci tahkik ile kendisinin 1991 yılında yayınladığı tahkik arasındaki zaman farkına ve bu süre boyunca yeni bir nüshanın bulunmamış olduğuna dayanarak araştırmacı, hem İslâm hem de Batı dünyasındaki eski eserler koleksiyonlarında veya kütüphanelerinde Risâle fi’ssiyâse’nin üçüncü bir yazma nüshasının bulunmadığını ileri sürmüştür.2 İslâm kültür mirası olarak günümüze kadar ulaşan eserlerin tarihi süreç içinde yalnız tek bir adla bilinmediği, bazı eserlerin birkaç adının olabileceği araştırmacılarla bilinen bir gerçektir. Meseleyi Risâle fi’s-siyâse ile sınırlandıracak olursak, risalemizin bir başka ad ile tanınarak günümüze ulaşması mümkün değil midir? Bilebildiğimiz kadarıyla bu hususa –risalemiz bağlamında- ilk dikkat çeken araştırmacı Sayın Durusoy’dur. Risâle fi’s-siyâse ile İbn Miskeveyh’in elHikmetü’l-hâlide’de bulunan Vesâyâ bölümünün aynı metin olduğunu söyleyen Sayın Durusoy, el-Hikmetü’l-hâlide’nin muhakkiki olan Bedevî’nin de bu hususun farkında olmadığını belirtmiştir.3 Söz konusu dikkatsizliğin tek muhatabının Bedevî olmadığını, Risâle fi’s-siyâse’nin diğer muhakkikleri olan Fuâd Abdülmünım Ahmed, Abdülazîz es-Sirvân ve Ali Muhammed İsbir’in de aynı dikkatsizliği gösterdikleri açıkça ortaya çıkmaktadır.4 Bu durumda el-Hikmetü’l1. Fatih Toktaş, “Fârâbî ve Risâle fi’s-siyâse”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2009, S. XXIX, ss. 177-178.. 2. Abdülazîz es-Sirvân, “Mukaddime” (Usûl ve kavânîn siyâsiyye ye‘ummu nef‘uhâ cemî‘a men iste‘malehâ içinde), Dârü’l-Celîl, Şam 1991, s. 14.. 3. Durusoy Ali, “Klasikler Nasıl ve Niçin Okunmalı”, (Medeniyet ve Klasik içinde), Klasik Yayınları, İstanbul 2007, ss. 191-192. Bu konu hakkında daha ayrıntılı değerlendirme için bkz. Toktaş, a.g.m., ss. 204-206.. 4. Risâle fi’s-siyâse’nin tahkikini gerçekleştiren araştırmacılardan Fuâd Abdülmünım Ahmed’in çalışmasını ilk kez ne zaman yayınladığını bilmiyor olsak da, 1982 yılında yapılan ikinci baskısında İbn Miskeveyh’in el-Hikmetü’l-hâlide’siyle Risâle fi’s-siyâse arasında bir bağlantı kurmamıştır. Risalemizin diğer bir muhakkiki Ali Muhammed İsbir de 2006 yayınladığı tahkîkinde, el-Hikmetü’l-hâlide ile Risâle fi’s-siyâse arasındaki ilişkiye hiçbir şekilde işaret etmemiştir. Risalemizin bir diğer muhakkiki Abdülazîz es-Sirvân, üçüncü bir nüshanın bulunmadığı iddiasıyla el-Hikmetü’l-hâlide’deki metinden bütünüyle habersiz olduğunu açıkça göstermektedir. Krş. 2 nolu dipnot..

(4) 96 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. hâlide’nin yazma nüshaları aynı zamanda risalemizin de yeni yazma nüshaları olarak görülmek durumundadır. 1. Risâle fi’s-siyâse’nin Yeni Nüshaları Olarak el-Hikmetü’l-hâlide el-Hikmetü’l-hâlide’nin dünya kütüphanelerinde tam olduğu kadar noksan olan çok sayıda yazma nüshasının bulunduğunu belirten Abdurrahmân Bedevî, en doğru metni elde edecek şekilde nüshaları seçerek kullandığını ifade eder. Böylece o, Paris, Vatikan, Leiden ve İstanbul’daki kütüphanelerden birer ve Mısır’daki kütüphanelerden üç tane olmak üzere dünya kütüphanelerinde bulunanlar arasından seçtiği yedi yazma nüshaya dayanarak el-Hikmetü’l-hâlide’nin tahkikini gerçekleştirir.5 Bununla birlikte onun, sözü edilen eserin her bölümünde bu yedi nüshayı kullanmamış olduğu anlaşılmaktadır. Meseleyi çalışma konumuz olan Risâle fi’s-siyâse ile sınırlandıracak olursak, el-Hikmetü’lhâlide’nin ilgili bölümünde Bedevî’nin İstanbul, Paris ve Mısır’dan seçtiği birer yazmaya dayandığı anlaşılmaktadır.6 Bu durumda, es-Sirvân’ın iddia ettiği gibi Risâle fi’s-siyâse’nin yalnızca iki tane yazma nüshanın bulunduğunu söylemek doğru olmaz. Bedevî’nin sözü edilen tahkikinin, Risâle fi’s-siyâse’nin üç yeni yazma nüshasını ve bunlara dayanarak yapılmış tahkikini de İslâm kültür mirasına kazandırdığı memnuniyetle ifade edilmelidir. Ne var ki el-Hikmetü’l-hâlide’de risalemizin iki ayrı başlık altında tahkik edilmiş olduğuna dikkat çekmek gerekmektedir. Bedevî, Kelâm Ebî nasr el-Fârâbî fî Vesâyâ başlığı altında Risâle fi’s-siyâse’nin başlangıçtan sonuca kadar olan bölümün tahkikini yapmıştır. Bundan sonra açtığı “hâtime” başlığında ise risalemizin Platon başta olmak üzere eski siyaset düşünürlerin veciz sözlerinin derlenmesinden oluşan sonuç bölümünü vermiştir. Görüldüğü gibi bu durum, sadece el-Hikmetü’l-hâlide’nin başlıklarının farklı konulmasından kaynaklanan teknik bir hatadan kaynaklanmaktadır. Bilindiği gibi el-Hikmetü’l-hâlide, kadim felsefî birikimin İbn Miskeveyh (ö. 421/1030) tarafından bölümler halinde derlenmesinden oluşan bir eserdir. Bedevî, bu eseri “Hikemü’l-fürs”, “Hikemü’l-hind”, “Hikemü’l-‘arab”, “Hikemü’r-rûm”, “Hikemü’l-İslâmiyyîni’lmuhdesîn” ve “Hâtime” olmak üzere altı bölüme ayırmıştır. Sayın Bedevî’nin iki ayrı bölüm olarak değerlendirdiği “Hikemü’lİslâmiyyîni’l-muhdesîn” ve “Hâtime” bölümlerinin ise gerçekte tek bir bölüm olması gerektiği söylenebilir. Zira “Hâtime” bölümünde üç ayrı eser yer almaktadır. Bunlardan ilki, Ekvâl li-Eflâtûn başlığını taşımaktadır ki burada yer 5. Abdurrahmân Bedevî, “Mukaddime” (el-Hikmetü’l-hâlide içinde) Dârü’l-Endelüs, Beyrut trsz., ss. 56-63, 65.. 6. Bedevî, a.g.m., ss. 56, 57, 58-59, 62-63, 65..

(5) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 97. alan metin, gerçekte Risâle fi’s-siyâse’nin yukarıda sözünü ettiğimiz son bölümünün ta kendisidir. Diğer iki başlıktan ilki el-Âmirî’nin (ö. 381/992 ) min Vesâyâ Ebi’l-Hasan el-Âmirî ve Âdâbih ve diğeri ise Câhız’ın (ö. 255/869) Kelimât li’l-Câhız ve ührâ müteferrika başlıklı eseridir. Oysa “Hikemü’l-İslâmiyyîni’lmuhdesîn” başlığı altında eserleri verilen İbn Mukaffa (ö. 142/759) ve Fârâbî (ö. 339/950) İbn Miskeveyh’e göre ne kadar çağdaşsa “Hâtime” başlığında eserleri alınan el-Âmirî ve Câhız da bir o kadar çağdaştır. Bu durumda elHikmetü’l-hâlide’nin sonuncu bölümü olan “hâtime”nin gerçekte bir önceki bölüm olan “Hikemü’l-İslâmiyyîni’l-muhdesîn” bölümünün devamı olduğu ortaya çıkmaktadır. Hatalı bölümlemenin düzeltilmesiyle birlikte el-Hikmetü’lhâlide içinde Risâle fi’s-siyâse’nin tam metninin bulunduğu görülmektedir. Acaba ülkemizin kütüphanelerinde Risâle fi’s-siyâse’nin yazma nüshası ya da nüshaları olabilir mi? 2. Risâle fi’s-siyâse’nin Yeni Bir Nüshasına Doğru Sayın Ahmet Ateş, 1951 yılında “Fârâbî’nin Eserlerinin Bibliyografyası” başlıklı yayınladığı makalede Risâle fi’s-siyâse’den şöyle söz eder: “115. (K.) R. fi’l-Siyâse. - el-Siyâse el-medeniyye’nin başka bir şekli. Meşrik mecmuası, c. IV, Beyrut 1901, s. 648 v.dd.’da Şeyhû tarafından basılmıştır. Bk. Suppl., B 4a. Yazma: Ayasofya 4839 (varak 152b-155a, bir parça), 4854 (varak 88b-90a, aynı parça): Burada bahis mevzu olan risâle ondan başka bir eserdir ve şöyle başlar:. #$ %&'

(6)

(7)

(8)

(9)

(10) !"" ".)-./

(11) ( )*+

(12) (,. 7. Alıntıdan da anlaşılacağı gibi Sayın Ateş, hem Risâle fi’s-siyâse’nin varlığından hem de bu risâlenin Şeyhû tarafından tahkik edilerek basıldığından haberdardır. Ne var ki onun Şeyhû’nun tahkikini görmemiş olduğu anlaşılmaktadır. Eğer Ateş bu tahkiki görmüş olsaydı Risâle fi’s-siyâse’yi esSiyasetü’l-medeniyye’nin başka bir şekli olarak tanıtamazdı. Zira risalemiz, daha önceki çalışmamızda da gösterdiğimiz gibi,8 sadece es-Siyasetü’l-medeniyye’den değil Fârâbî’nin diğer tüm eserlerinden bağımsız ve büyük ölçüde farklıdır. Böylece Ateş’in herhangi bir temele dayanmaksızın risalemizi, es-Siyasetü’lmedeniyye ile ilişkilendirmesinin hiçbir geçerliliğinin olmadığı açıktır. 7. Ahmet Ateş, “Fârâbî’nin Eserlerinin Bibliyografyası”, Belleten, C. XV, S. 57, Ankara 1951, s. 188.. 8. Toktaş, a.g.m., ss. 186-195..

(13) 98 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. Sayın Ateş, Risâle fi’s-siyâse’nin Ayasofya Kütüphanesi’nde iki yazma nüshasının bulunduğunu söyler. Bunlardan ilkinin Ayasofya Kütüphanesi’nde 4839 kayıt numaralı yazmanın 152b-155a varakları arasında yer aldığını söylemiş olsa da, söz konusu metin gerçekte 152b-156b varakları arasında bulunmaktadır. Yukarıdaki alıntıda başlangıç kısmı verilen metnin bitiş cümleleri şöyledir:. 1 23 4( 25 4( 6 78 9+$ :;" 2/ <'+, =>3 2/ ? *+ @$ 1 A&+ ," ".=>3 Ayasofya Kütüphanesi’ndeki bu nüshanın başlangıcında es-Siyasetü’lmedeniyye’nin bir bölümü olduğu açıkça belirtilmektedir. es-Siyasetü’l-medeniyye ile karşılaştırıldığında bu metnin es-Siyasetü’l-medeniyye’nin doğrudan ahlâk ve siyaset felsefesi konularının ele almaya başlandığı ikinci kısmın ilk sayfaları olduğu ortaya çıkmaktadır.9 Ayrıca Sayın Ateş’in belirttiği gibi bu nüsha ile aynı kütüphanede 4854 kayıt numaralı yazmanın 88b-90a varakları arasında yer alan metin birbirinin aynıdır. Öte yandan Sayın Ateş’in yukarıda alıntı yapılan ifadeleri bir ölçüde muğlak gözükmektedir. Zira o “Burada bahis mevzu olan risâle ondan başka bir eserdir” derken acaba Risâle fi’s-siyâse ile es-Siyasetü’l-medeniyye arasındaki ilişkisizliği mi dile getirmek istemiştir? Eğer bu ifade böyle anlaşılacak olursa Sayın Ateş’in Şeyhû’nun tahkikini görmemiş olduğu şeklindeki yargımızı tam tersine çevirmemiz gerekli olacaktır. Ancak bu durumda bile, Risâle fi’s-siyâse hakkında bilgi verirken es-Siyasetü’l-medeniyye’den hangi nedenle söz ettiği ve bu eserin bir kısmının iktibasından ibaret olan iki nüshadan söz etmesi anlaşılmaz olarak kalacaktır. Sayın Ateş’in makalesi bu şekilde tamamlanmış olsaydı ülkemiz kütüphanelerinde Risâle fi’s-siyâse’nin bir nüshanın bulunduğuna ilişkin arayışımız bir temenni olarak kalmaya mahkum olacaktı. Oysa makalenin son satırlarına doğru verilen bir bilgi, risalemizin bir nüshasının ülkemizde bulunduğuna işaret etmektedir: “159. Vasâya.- Yazma: Ayasofya 4855 (varak 62b-63a). Hepsi 29 satır tutan bu metin şöyle başlar:. 9. Fârâbî, es-Siyâsetü’l-medeniyye, tahk. Fauzi M. Najjar, Imprimerie Catholique, Beyrut 1964, ss. 70-72..

(14) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 99. FG' H&* AD ; 3+ AD ;3 %3+ +E, 1 ... B! C" 4, G' M'"$ N7O <:I$, P:I$ K, 2 QR .A4 K L .G' I, <J 10 ".%;'

(15) S ;" 2B.+

(16) * 1 2 Sözü edilen makalede Sayın Ateş, Fârâbî’nin yüz altmış eserinden söz etmiş ve bunlardan biri dipnotta olmak üzere yalnızca sekizinde Arapça orijinal başlangıç cümlelerini vermiştir. Bu alıntıda Arapça giriş cümlesinin verilmesi, Risâle fi’s-siyâse’nin yeni bir nüshasını ülkemizde bulma ümidini yeşertmiştir. Zira bu giriş, Şeyhû’nun risalemizin tahkikine temel aldığı iki yazmadan biri olan Beyrut nüshasının girişi ile aynıdır. Ne var ki Ayasofya Kütüphane’sindeki bu nüsha Ateş’in ifade ettiği gibi yirmi dokuz değil yirmi altı satırdır. Bu kadar kısa bir metnin Risâle fi’s-siyâse’nin tamamını içermediği de gayet açıktır. Risalemizle karşılaştırıldığında bu nüshanın, gerçekte Risâle fi’s-siyâse’nin -çalışmamızın sonraki bölümünde sunulacak olan- tahkikli metnin 240b’nin üçüncü ve dördüncü satırlarını aldıktan sonra 241a’nın altıncı satırından başlayıp 243b’nin ilk iki satırında son bulduğu görülmektedir. Başlangıç cümlesi, yukarıdaki alıntıda verilmiş olduğundan nüshamızın son cümlesini vermekle yetinelim:. T 2", N:U VBW X>YB <I6/ 2Z[6

(17) \ 9" 2" !] @$ Z*'+ @" ".

(18) 9 Ayasofya Kütüphane’sinde 4855 kayıt numaralı yazmanın, Risâle fi’ssiyâse’nin ancak küçük bir kısmına karşılık gelmesi ümit kırıcıdır. Ancak Sayın Ateş’in verdiği bu bilginin, risalemizin bir başka nüshasının ülkemiz kütüphanelerinde de bulunabileceği düşüncesini canlandırması bakımından önemi bulunmaktadır. Bu açıdan Fârâbî’nin eserleri üzerine ülkemizde yapılan ikinci çalışmanın gözden geçirilmesi gereği kendini göstermiştir. 1973 yılında basılan Fârâbî Bibliyografyası başlıklı çalışma oldukça kapsamlıdır. Bu çalışmada, klasik dönemden modern çağa gelinceye kadar kültür ansiklopedileri, kitaplar, makaleler, bibliyografya ve kütüphane kataloglarından yararlanmak suretiyle Fârâbî’nin basılan veya kütüphanelerde yazma nüsha olarak bulunan eserlerinin kapsamlı bir dökümü yapılmıştır. Fârâbî Bibliyografyası’nda Risâle fi’s-siyâse ile ilgili olarak verilen bilgi şöyledir: “139 K. (R.) fi’s-siyase (=el-Siyase el-Medeniyye). 10. Ateş, a.g.m., s. 192..

(19) 100 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. A. Yazmaları: 1. T.S.M.K. [Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi] (Ahmed III) 3185/4. (240b-262 yk. [yaprak]. B. Basmaları: 1. Yayınlayan: Şeyho, el-Meşrik, IV. C., 1901, 648-689 S. 2. Und nach einem cod. Vat. İn Traités İnédits. Beyrouth 1911. 15-34. S. C. Kaynaklar: GAL Suppl. I., 376; Ateş 115.”11 Görüldüğü gibi bu bibliyografyada da Risâle fi’s-siyâse’yi es-Siyasetü’lmedeniyye ile karıştırma yanılgısı devam ettirilmektedir. Bu çalışmanın kaynakları arasında Sayın Ateş’in yukarıda ele alınan makalesinin de bulunduğu hususu göz önüne alındığında bu yanılgının söz konusu makaleden kaynaklanmış olduğu kolaylıkla anlaşılmaktadır. Bununla birlikte bu çalışmayı yayınlayanlar Sayın Ateş’in makalesinde değinilen yazmalardan hiç bahsetmemişler bunun yerine yepyeni bir yazma nüshaya işaret etmek suretiyle Risâle fi’s-siyâse’nin bir yazma nüshasının Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunduğunu araştırmacılara göstermişlerdir. el-Hikmetü’l-hâlide tahkikinde kullanılan üç, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde yazma olarak bekleyen bir olmak üzere Risâle fi’s-siyâse’nin dört tane daha nüshası bulunmakta ve böylece risalemizin yazma nüshalarının sayısı Şeyhû’nun kullandığı Beyrut ve Vatikan nüshalarıyla birlikte –bugüne dek bilinen olmak üzere- altıya ulaşmaktadır. Acaba bu altı nüsha arasında önemli farklılıklar var mıdır? Eğer bu soru olumlu olarak cevaplandırılacak olursa bu farklılıklardan ne gibi sonuçlar çıkabilir? 3. Nüshaların İşaret Ettiği İki Kanal Vatikan ve Beyrut nüshalarına dayanarak Risâle fi’s-siyâse’nin tahkikini yapan araştırmacılardan Sayın Fuâd Ahmed, söz konusu iki yazma arasında birtakım farklılıkların olmasından hareket ederek bunların bir başka temel nüshadan nakledilmiş olduğu kanısındadır.12 Tahkikin dipnotlarını izlemek suretiyle bu iki nüsha arasındaki farklılıkları görmek mümkün olmakla birlikte, risalemizin kaleme alınış nedeninin açıklandığı ilk paragraf ile kapanış ve duanın 11. Müjgan Cunbur ve İsmet Binark ve Mustafa Nejat Sefercioğlu, Fârâbî Bibliyografyası, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1973, ss. 38-39.. 12. Fuâd Abdülmünım Ahmed, “Mukaddime”, (Mecmu‘ fi’s-siyâse, Risâle fi’s-siyâse içinde), Müessese Şebâbi’l-Câmi‘iyye, 2. Baskı, İskenderiye 1982, s. 5..

(20) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 101. yer aldığı son kısmın Beyrut nüshasında olmasına karşın Vatikan nüshasında bulunmaması sözü edilen farklılığın en önemli göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu iki yazma arasında böylesi bir farklılık varsa, acaba diğer nüshalardaki durum nedir? Diğer yazmalar Beyrut mu yoksa Vatikan nüshasına mı benzemektedir? Yoksa her ikisinden de apayrı olan bir başka temel nüshanın varlığından söz edilebilir mi? Bu soruları cevaplandırmak için bütün nüshaların bir karşılaştırmasını yapmak gerekmektedir. el-Hikmetü’l-hâlide’nin içerisinde bulunan Risâle fi’s-siyâse’nin İstanbul, Paris ve Mısır kütüphanelerindeki yazma nüshalar, bir ölçüde Vatikan nüshasına benzemektedir. Zira tıpkı Vatikan nüshası gibi bu nüshalar, Beyrut nüshasındaki ilk paragraf ile kapanış ile duanın yer aldığı son paragraftan yoksundur. Ayrıca – hakkında daha önce bilgi verilmiş olan- Ayasofya Kütüphanesi’nde 4855 numara ile kayıtlı olan Risâle fi’s-siyâse’nin tam olmayan nüshası da başlangıcı bakımından Vatikan nüshasına benzerlik göstermektedir. Öte yandan hem Ayasofya Kütüphanesi’ndeki eksik nüshanın hem de el-Hikmetü’l-hâlide’deki nüshaların, eserin başlığı olarak Vesâyâ kelimesini kullanmış olmaları önemlidir. Bu durumda -Vatikan, İstanbul, Paris ve Mısır ve Ayasofya Kütüphanesi’nde 4855 numara ile kayıtlı olan- beş nüshanın aynı kaynaktan geldiği; daha eski ve kaynağı belirli olmasından dolayı da bu kaynağın el-Hikmetü’l-hâlide olduğu çıkarımı yapılabilir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan Risâle fi’s-siyâse’nin nüshası, diğer farklılıklar bir yana bırakılacak olduğunda, risalenin yazılma gayesinin açıklandığı ilk paragrafı içermesi bakımından Beyrut nüshasına benzemektedir. Ayrıca tahkik dipnotlarının gösterdiği gibi, Topkapı nüshasının eksik olduğu bazı cümleler Beyrut nüshasında da eksiktir. Böylece, Beyrut ile Vatikan nüshalarının birbirinden farklı olduğu biçimindeki Sayın Fuâd’ın değerlendirmesinin, yeni yazmaların incelenmesinden sonra da geçerliliğini koruduğu söylenebilir. Bu durumun araştırmacılar bakımından önemi, risâlemizin günümüze en az iki ayrı kanaldan gelmiş olması ve her iki kanalın da bu eserin yazarı olarak Fârâbî’ye işaret etmesidir. 4. Tahkik Hakkında Modern dönemlerde Risâle fi’s-siyâse’nin tahkikinin birbiriyle irtibatı bulunmayan iki ayrı kanaldan gerçekleştirilmiş olduğuna yukarıda değinilmişti. Belirtildiği gibi bunlardan ilki Vatikan ve Beyrut nüshalarına dayanarak Şeyhû ve onun tahkikine bağlı kalarak Fuâd Abdülmün‘ım Ahmed, Abdülazîz es-Sirvân ve Ali Muhammed İsbir’in gerçekleştirdiği tahkik kanalıdır. Diğeri ise elHikmetü’l-hâlide’nin İstanbul, Paris ve Mısır kütüphanelerindeki yazmalara dayanarak Bedevî’nin yaptığı tahkik kanalıdır. Bir sonraki bölümde sunacağımız.

(21) 102 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. tahkikte, bu iki kanal bir araya toplanmaktadır. Tahkikte kullanılan yazma nüshalar hakkında şu bilgiler verilebilir: Şeyhû, Şarkiyye Kütüphanesi’ndeki bir derleme içinde bulunan ve on üç sayfa kadar tutan Risâle fi’s-siyâse’nin Beyrut nüshası hakkında ayrıntılı bir bilgi vermez. Sadece bu derlemenin edebî ve felsefî içerikli olmak üzere on sekiz risale ihtiva ettiğini ve hicri sekiz yani miladi on dördüncü yüzyıllarda istinsah edilmiş olduğu kanaatini belirtir. Risâle fi’s-siyâse’nin ikinci nüshası olan Vatikan nüshası hakkında ise Şeyhû’nun hiçbir bilgi vermediği esefle ifade edilmelidir. Bu nüsha hakkındaki yegâne bilgi, onun Vatikan Kütüphanesi’nde bulunduğudur.13 Bedevî’nin el-Hikmetü’l-hâlide –dolayısıyla Risâle fi’s-siyâse- tahkikinde temel aldığı nüsha, Paris’teki el-Mektebetü’l-Ehliyye adlı kütüphanede 3957-Arapça numarasıyla kayıtlı olan 158 varaklı nüshadır. Bu nüshanın, hicri sekizinci/ miladi on dördüncü yüzyılda istinsah edildiği tahmin edilmektedir.14 Her bir sayfasında 14 satır olan 184 varaklı Mısır nüshası, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye adlı kütüphanede 4419-Edeb numarasıyla kayıtlıdır. Müstensihin verdiği bilgiye dayanarak bu nüshanın hicri 692/ miladi 1293 yılında istinsah edildiği anlaşılmaktadır.15 Bedevî, el-Hikmetü’l-hâlide’nin İstanbul nüshası hakkında ise hemen hiç bilgi vermemiştir. Belki de bu durumun sebebi onun sözü edilen nüshanın aslını değil Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye adlı kütüphanede bulunan 6171H kayıt numaralı fotokopisini kullanmış olmasıdır. Öte yandan, Feyzullah Efendi ve Ayasofya Kütüphanelerinde bulunan başka nüshalardan da söz etmiş olmasından dolayı Bedevî’nin İstanbul nüshası ile hangi kütüphanedeki hangi yazmaya işaret etmiş olduğu anlaşılmaz olarak gözükmektedir.16 Tahkik çalışmamızda temel alınan ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Ahmed III bölümünde 3185 kayıt numaralı nüsha, dört risaleyi içeren bir derleme niteliğinde olup Mecmû‘âtü’r-resâil adını taşımaktadır. Bu yazmanın istinsah tarihi hicri 884/ miladi 1479 olarak gözükmektedir. Risâle fi’ssiyâse bu derlemedeki dördüncü risaledir ve derlemenin 240b-263b yaprakları arasında yer almaktadır. Derlememizdeki diğer risaleler, sırasıyla, İbn Miskeveyh’in Kitâbü’l-Fevzü’l-esgar, Fârâbî’ye nisbet edilen Risâletü’l-firâset ve derlemecinin adının belirtilmediği el-Mültekatât min kelâm Eflâtûn başlıklarını taşıyan risalelerdir. Mecmû‘âtü’r-resâil 170x120 milimetre ebadında, her sayfasında 11 satır bulunan, güzel nesihle kaleme alınmıştır. Ayrıca bu derlemede; nefis 13. Luvîs Şeyhû, “Tevti’e” (Makâlât felsefiyye li-meşâhir felâsifeti’l-arab müslimîn ve nesârâ içinde), Dârü’l-‘Arab, 3. Baskı, Kahire 1985, s. 18.. 14. Paris nüshası hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Bedevî, a.g.e., ss. 56, 62-63.. 15. Mısır nühası hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Bedevî, a.g.e., ss. 57, 58-59.. 16. İstanbul nüshası hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Bedevî, a.g.e., s. 57..

(22) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 103. tezhipli serlevhalı, yaldız cetvelli, ahârlı kağıt kullanılmış olup miklep, şemse köşelikli vişne çürüğü deri cilt kullanılmıştır.17 Tahkikte kullanılan işaretler şöyledir: 18 Topkapı Nüshası:. $. Beyrut Nüshası:. . Vatikan Nüshası:. ^. Paris Nüshası:. _. Mısır Nüshası:. `. İstanbul Nüshası:. G. Luvîs Şeyhû’nun Beyrut ve Vatikan Nüshalarına İlişkin Notları: Topkapı Nüshası’nda bulunmayan ve diğerlerinden eklenen metin:. {} c'. S de/ : KAYNAKÇA Abdurrahmân Bedevî, “Mukaddime” (el-Hikmetü’l-hâlide içinde) Dârü’l-Endelüs, Beyrut trsz., (ss. 7-64). Abdülazîz es-Sirvân, “Mukaddime” (Usûl ve kavânîn siyâsiyye ye‘ummu nef‘uhâ cemî‘a men iste‘malehâ içinde), Dârü’l-Celîl, Şam 1991, (ss. 7-34). Ali Muhammed İsbir, er-Risâle beyne yedeyyi’l-kârî (Risâle fi’s-siyâse içinde), etTelvîn li’t-te’lîf ve’t-tercüme ve’n-neşr, Şam 2006, (ss. 39-41). Ateş Ahmet, “Fârâbî’nin Eserlerinin Bibliyografyası”, Belleten, C. XV, S. 57, Ankara 1951, (ss. 175-192). Cunbur Müjgan, Binark İsmet, Sefercioğlu Mustafa Nejat, Fârâbî Bibliyografyası, 17. Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul 1969, IV/403-44.. 18. Luvîs Şeyhû ile Abdurrahmân Bedevî’nin tahkiklerinde kullandığı nüshalara verdikleri kısaltmalar bu çalışmada aynen korunmuştur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan nüsha için ise ‫ أ‬harfi seçilmiştir..

(23) 104 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1973. Durusoy Ali, “Klasikler Nasıl ve Niçin Okunmalı”, (Medeniyet ve Klasik içinde), Klasik Yayınları, İstanbul 2007, (ss. 189-196). Fârâbî, es-Siyâsetü’l-medeniyye, thk. Fauzi M. Najjar, Imprimerie Catholique, Beyrut 1964. Fârâbî, Risâle fi vasâya, Ayasofya 4855, varak 62b-63a. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, (Mecmu‘ fi’s-siyâse içinde), thk. Fuâd Abdülmünım Ahmed, Müessese Şebâbi’l-Câmi‘iyye, 2. Baskı, İskenderiye 1982. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, (Mekâlât felsefiyye li-meşâhir felâsifeti’l-arab müslimîn ve nesârâ içinde), thk. Luis Şeyhû, Dârü’l-‘Arab, 3. Baskı, Kahire 1985. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, (Usûl ve kavânîn siyâsiyye ye‘ummu nef‘uhâ cemî‘a men iste‘melehâ içinde), thk. Abdülazîz es-Sirvân, Dârü’l-Celîl, Şam 1991. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, Ayasofya 4839, varak 152b-156b. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, Ayasofya 4854, varak 88b-90a. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, thk. Ali Muhammed İsbir, et-Telvîn li’t-te’lîf ve’t-tercüme ve’n-neşr, Şam 2006. Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, thk. Luis Şeyhû, Mecelletü’l-Meşrik, Beyrut 1901, (ss. 648653 ve 689-700). (Tıpkı basım: Islamic Philosophy, ed. Fuat Sezgin, Volume: 7, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, Frankfurt 1999, ss. 276-293). Fârâbî, Risâle fi’s-siyâse, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Ahmed III 3185/4, varak 240b-262. Fuâd Abdülmünım Ahmed, “Mukaddime”, (Mecmu‘ fi’s-siyâse, Risâle fi’s-siyâse içinde), Müessese Şebâbi’l-Câmi‘iyye, 2. Baskı, İskenderiye 1982, (ss. 3-5). İbn Miskeveyh, el-Hikmetü’l-hâlide, thk. Abdurrahman Bedevî, Dârü’l-Endelüs, Beyrut trsz. Karatay Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul 1969. Luvîs Şeyhû, “Tevti’e” (Makâlât felsefiyye li-meşâhir felâsifeti’l-arab müslimîn ve nesârâ içinde), Dârü’l-‘Arab, 3. Baskı, Kahire 1985, (s. 18). Toktaş Fatih, “Fârâbî ve Risâle fi’s-siyâse”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2009, S. XXIX, (ss. 175-216)..

(24) NBf/ \'g h %/ 1. h 2i B! (

(25) 1

(26) &. n G' H&* ; 3 AD ;3 %3+ 2

(27) ):J B5 l k <:& fX 1 !J 6 2$ q .!86, op * q 2,> , r 2J:" , r 2&* X$

(28) S A 2"B! 4 3 %;' I, @,> I,,

(29) Sw @,>

(30) S [ 240] 23/ cs B5 fX ':J : t A , VJ, 1 3+ @$ 2'| 6 G' I: 55R zC:J @,> C:J A VJ, @,> VJ, n :8<:&+ @$ ;' :7

(31) & Tf C&, .6

(32) ,B} B} I$. ."h/ 6R &": , %IB iB h % /" : 1. 1. ."

(33) " : 1. 2. ."

(34) S" : 1. 3. ."@,>" :$ 1 d&. 4. ."5R" :$ 1. 5. ."H" : 1. 6. ."H & " : 1. 7. B! (

(35) 1

(36) &" :` z_ zG z^ 1 d& .d&" $ , 1 4:

(37) & NfX ."<:&" : 1 n G' H&* ; 3 AD ;3 %3+

(38) ):J B5 l h 2i k <:& fX 1 !J fX ':J : t 6 2$ q .!86, op * q 2,> , r 2J:" , r 2&* X$

(39) S A 2"B! I: 5 zC:J @,> C:J A VJ, @,> VJ, n %;' I, I,,

(40) Sw @,>

(41) S 23/ cs B5 ;' :

(42) & Tf C&, .

(43) ,B} B} I$ A , VJ, 1 3+ @$ 2'| 6 G' :^ 1) ; 3+ AD ;3 %3+ +E, 1 B! $ C" :` z_ zG z^ 1 >, &" ."<:&+ @$ ."<J G' H&* ("AD " :` z_ 1) (; 3. 8.

(44) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 106. zG' 11M'/$ N7O <:I$, P:I$ K, 2 QR 10 K L G' I, 9@R ,$

(45) ; 142' \

(46) ' q $ 132'

(47) S 2* :" 4,, z%;'

(48) S ;" 2B.+ 122* 1 2 4, @R, z% ( T 17@( [$ 241] .H;4 ,$

(49) ; 2' A},$ 16%X

(50) S 15,> 4,, zH;4 3 2I K 18 L 2" .2' q $

(51) ' 2 o 1 G' I( B+ 6 1 2 4,. .H; AD :X 3 M4$ n 5R

(52) 9 :'/ 2 9+ %;" 4, 19 Z*'+, .20N'E, E &" .

(53) 3'! :'/ 2,> :X p Bf e A}: Tf,. M( A $, z%;*B <' " )3"( A K" : H&*w M6X A 21

(54) <3/ '+ 22 J )3},( A $, z%; 9 " .23%;* [ 241] QR d rk. C: 3 25X7O,

(55) % 1 MB ; + L 24Bw A$ @R 9+$ \ <:&, 29. 2' O , 28X;[ 27%"B!, %P $, G' <:I$ K+ @$ 26:X X7O 6 +Bw :X 5R ."@R" :` z_ zG 1 d&. 9. ."A4" :` z_ zG z^ z 1. 10. ."M'"$" :` z_ zG z$ 1. 11. ."

(56) *" :` z_ zG z^ z 1. 12. ."%X" :` z_ zG 1 F"%;' " :^ z 1. 13. ."

(57) ' 2' q $" :` z_ zG 1. 14. ."

(58) *" :G 1. 15. ."%X" :G 1 d&. 16. ."@( ,> 4,," :G 1. 17. ."5R 2"" :` z_ zG 1 F^ z 1 " " d&. 18. ."

(59) 39" :` z_ zG z^ z 1. 19. ."'E," :` z_ zG 1. 20. ."H <3/ MB A'+," :` z_ zG z^ z 1. 21. ."- "" :` z_ zG z^ z 1. 22. ."%;*B " :` z_ zG 1. 23. .": (" :^ z 1. 24.

(60) 107 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. %P 9, A"' )/, ;S, , ;' )/ |, ;" B' 30@:+ @$ z;' 2R qX', 23 # 34'46, oB 1, 33: 32 ;3"' 31<' ;' T 1 ; .;' 35 .: ; S:O % +, X9 K ;S, B8(, 37

(61) & ¢IR [$ 242] :36):J G' _¡[$ c¡[ @R 9+$ <:&, 42 41;' 40=I, , .;'/ 39" ¤J: :X, z8, =>R 38 =I, , .

(62) £. ."N7O" :^ z 1. 25. ."7O 6 +Bw :X 5R " :` z_ zG 1 F":X X7O 6 +Bw :X 5R" :^ z 1 d&. 26. ."%"B! ," :` z_ zG z^ z 1. 27. ."X.+" :` z_ zG z^ 1. 28. .";' " : 1 F"2' " :^ 1 d&. 29. ."%3'+ @$," :` z_ zG 1 F"3|k @$," :^ z 1. 30. ."2'" :` z_ zG 1. 31. ." " :` z_ zG z$ 1 d&. 32. ."%P " :` z_ zG 1. 33. ."'46," :` z_ zG 1 d&. 34. ." K" :^ z 1. 35. ."@:J " :` z_ 1. 36. ."

(63) J " :` z_ zG z^ 1. 37. .";' " :` z_ zG z^ z 1. 38. .""" :` z_ zG 1 d&. 39. ."I," :` z_ 1. 40. .";' =I, , .;'/ " ¤J: :X, z8, =>R" : 1 d&. 41. ." =>R" :G 1. 42.

(64) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 108. HOB6 :$, MfZ :$

(65) :;.

(66) 43 Hf

(67) ">! :U

(68) ;* =:& '" :¥O .43HI¦6, 46. p ¨ <3"( :$, C: 3 :$ 45¥J:3 =>:§ 44<3"( :U

(69) &w' =:& ,. 48 47 \6,K" \6,$ &3 2" :+ @$ ©R %S;* I 1 @:+ @ K.'+ <,$, . =>:§ ¥J:3 51 50 49 z53:J$, ¥ O$ @ , .52¥ O$ 2 5\ R [ 242]

(70) ;* =:& , .

(71) &' =:& :&+, C,B+ q ¥4:" .56[$ 2 >36,

(72) *X( f8$, 552X:, N>«R QR 54

(73) 4ª" 61. 59 58 6 @$, .602 >: $ l , 2 E$ :X ;9+BW, 2 ¬& "Z+ 6 @$. 57. S9. ."HI¦6 :$," :` z_ zG z^ z 1. 43. .": (" : 1 F"<3"(" :` z_ zG z^ 1 d&. 44. ."=>:§ ¥J:3" :` z_ zG z^ 1. 45. ."" :` z_ zG z^ z 1. 46. ."

(74) 4

(75) } ¥J:3" :_ 1 F"

(76)

(77) } ¥J:3" :` zG 1. 47. ."@:+" :^ z 1 d&. 48. ."2" :&," :` z_ zG z^ z 1. 49. ."=:& NfX" :` z_ zG 1. 50. ."

(78) &'" :` z_ zG 1 d&. 51. ."2 ¥ O$ 5\ R" :` z_ zG z^ z 1. 52. ."¥ O$, ®:J$ @" :` z_ zG z^ z 1. 53. ."

(79) 4ª V" :` z_ zG 1. 54. ."2'X:," :_ zG z^ z 1. 55. ."C$, [$" :^ z 1. 56. ." }" :^ z 1 F"

(80) 9"" :` z_ zG 1. 57. ."¬&" :^ z 1. 58. ."VJ, n 2" :` z_ zG z^ z 1. 59. ."2 >: $ l ," :` z_ zG z^ z 1 d&. 60. ."6" :$ 1 d&. 61.

(81) 109 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ 64 63 62 ^Bw :U 65¯B+ @$ / 6 ¯B qª,

(82) I X,

(83) ; ¢$ L 2" F

(84) ; ;+ 72 71 70 69 68 67 66 ¯B+ N> >$ 5R LI 2' ²3*/ ±*. N:U ¯BW 5R, F ;* :X ®f B8° [$ 243] ®f 772J, 76 w3, 752 ;+ 74+ : 2& + @ ^3}$ ¥!' 2&ª 73N:U. .

(85) 9 T 812" :U 80¯BW 79N>YB <I6/ 78236 \

(86) 9" 2" !] @$ Z*'+ @. ."=I,

(87) " :` z_ zG 1. 62. ."

(88) " :` z_ zG z^ z 1 d&. 63. ."P + " :` z_ zG 1. 64. ."¯B " :` z_ zG z^ z 1. 65. ."B8°" :` z_ zG 1 d&. 66. ." £" :` z_ zG 1. 67. ."VBW " :` z_ zG z^ z 1. 68. ."V*." :` z_ zG z^ z 1. 69. ."X>$" :` 1. 70. ."X>" :` z_ zG z^ z 1. 71. ."VBW" :` z_ zG z^ z 1. 72. ."2R" :^ z 1. 73. ."+" :` z_ zG z^ z 1 d&. 74. ."; ;+" :` z_ zG 1. 75. ." w3+," :` z_ zG 1 F" w3+" :^ z 1. 76. ."2"," :$ 1. 77. ."2Z[6" :` z_ zG z^ z 1. 78. ."N>B" :` z_ zG 1 d& F"X>B" :^ z 1. 79. ."VBW" :` z_ zG z^ z 1. 80. ."2"," :` z_ zG z^ z 1. 81.

(89) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 110. n 2, \ : f \B $ ,$ \>: \B $ q& + @$ 2"B! AD n : t 6 MB @R 82\9+$ <:&, 83 2 QR 84XB4 \ ;' I, n p, X> @R =S" +B ( I, 2'| 3 ³ A}: 85;' I, n ^>!+, >:§ B ( Tf/ 87T <] 86@$ :X, 2'

(90) }+ ,$ T5 No: @R 2J &/ 2/ T/ 882*'/ ,$ 2/ T QR * 4, @R, N& + f L 902/ T ; ¥4:+, 892 9" q ;;*'+, 2 ' [ 243] B ( T5 ] C: f B ( N& 5R, . 93 * NfX 92I$ QR 914, T[ 6 :X, Tf

(91) EB 4, 2 n ?* " 2" AJ, :X, * T5 QR p @R, .942' '46, 2' oB n ; " 97 96 95 6 2' _e 2 B L 2$ 2 q C3 " z2' ´ | @R, .2' $

(92) +Z/ 2 * 6 q 101;;*', 100;*J &3+, B ( T5 ,> 2 QR *&, .992X*[$ QR 98>:3+. ."\9+$ :X," :` 1. 82. ."I, n p, X> @R =S" +B ( " :` 1 d&. 83. ."2/f4" :` z_ z^ z 1. 84. .";' I, n ^>!+, 2 QR XB4 \ " :G 1 d& 2'| 3. 85. ."2$" :` z_ zG z^ z 1. 86. ."T " :` z_ zG z^ z 1. 87. ."2*.+" :` z_ zG z^ z 1. 88. ."2 9"" :` z_ zG 1. 89. ."£" :$ 1. 90. ." * 4," :` z_ zG 1 F" * 4$" :^ z 1. 91. ."I$" :^ z 1 d&F "fI$" :G 1. 92. ." *" :^ z 1 d& F" *" :_ 1. 93. ."2' *," :` z_ zG 1. 94. ."2'|" :` z_ zG z^ z 1. 95. ."¶´" :` z_ zG 1 F"µ´" :^ z 1. 96. ."5R" :` z_ zG z^ z 1. 97. .">:3+" :$ 1 d&. 98.

(93) 111 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. A}: XB[, %P X78 ;Y 4, ;YJ> 2:I$ AD n [$ 244] ^>!+ MB @$ B;· &" ; 9 .2'

(94) }+B 3 fP @$ :104&3+, % 3+ @$ :X. MB 2/ ¶*+ @$ Z*'+ <,$ @R \9+$ 102<:&+, p 2" ¸6 C$ 107

(95) , 106¥* ;' I, 105 X :; H>:4: K+ @K/ \3E 2S4$, X :H>:4:

(96) *+B& *( T QR B'+ .4,k 1082' \** ;' I, MB&6 ' *( X :B'+, K+ .\/*$ \9+$ P p 2" .110¸*$ P 109 C$ \9+$ *$ P 103. *$ H>:4: [ 244] ²3/ 113C$

(97) + ' 112

(98) 3J, X C$ 111P

(99) + 6 QR

(100) *X5 6 2( \/Bw9 , \6 116P

(101) + 6 QR

(102) *X5 K/ <:& p 1152" ¸, * q 114²3* .1172

(103) + 6 % 3 d] ."2/*$" :` z_ zG 1. 99. .";*J &3+," :` z_ zG z^ z 1 d&. 100. .";'*" :G 1. 101. ."<:&," :` z_ zG z^ z 1. 102. ."MB" :` z_ zG 1 d&. 103. ."&3+," :^ z 1 d&. 104. ." p X" :^ z 1. 105. ."\**" :` z_ z^ z 1. 106. ."

(104) ," :G 1 d&. 107. ."2' \

(105) , \**" :` z_ zG 1. 108. ."V" :` z_ zG z^ z 1. 109. ."9+$ *$" :G 1. 110. ."P" :` z_ zG 1 d& F"2" :^ 1. 111. ."

(106) J," :` z_ zG z^ 1. 112. ." X C$" :` 1. 113. ."²3*" :_ 1 F"²3* " :` zG z^ 1. 114.

(107) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 112 118 @$ T5 C + 2( z121\6 ¥J3 q 120²3* ¥* ;93/ @K/ 1199+$ <:&, \ \** 127%4, 126% \** 125M/, 124M* \** 123¤$ @ : 122 2' \** M . @:+ 133 <,$ , .

(108) X' *( 132@:+ @$ &*" .< 131T5, z130;' \** 129¤$ @ 128¤(. H5. 135. @:+ @$ o:p 6, .I, :X, z>:4: *( ¥*" I: 134:X 7 2R qX'+ .2,> 2f/ >B' 3 *$ ¥*" .I \ , [$ 245] ¥* H5, ¥* .";"" : z$ 1. 115. ²3* *$ H>:4: ²3/ C$

(109) + '

(110) 3J, X C$ P" : 1 d& F"

(111) + 7O QR" :` z_ zG z^ 1 ."P

(112) + 6 QR

(113) *X5 K/ <:& p " ¸, * q. 116. ."2

(114) + 6 % 3 d] 6 2( \/Bw9 ," :` z_ zG 1 d&. 117. ."<:& p," :` z_ zG z^ z 1. 118. ."9+$ \ " :` z_ z^ z 1 d&. 119. ."²3*" :_ 1. 120. ."\6 ¥J3 q ²3* ¥* ;93/ @K/ 9+$ \ <:&," :G 1 d& F"\9+$ \6" :` z_ z^ z 1. 121. ."2$ " :` z_ zG z^ z 1. 122. ."$" :` z_ zG 1 F"¤(" :^ z 1. 123. ." " :` z_ zG 1 F"M*" :^ z 1. 124. ." ," :` z_ zG 1 F"M*," :^ z 1. 125. ."¹ " :` z_ zG 1 F"% " :^ z 1. 126. ."¹ ," :` z_ zG 1 F"%," :^ z 1. 127. ."@" :` 1 d&. 128. ."¤$" :` 1 d& F"$" :` zG 1 F"¤(" :^ z 1. 129. ."2'" :^ z 1. 130. ."fX," :` z_ zG z^ z 1. 131. ."@:" :` z_ zG z^ z 1. 132. ." J$," :` z_ zG z^ z 1. 133. .":X :X" :$ 1. 134.

(115) 113 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. # 2 &3/ 2;" ,$ 1362:º NX[ : M [

(116) "B3 q @ &+ , * 4, 2' =*3, z*( ¥* :X ®f 139Q3 ¶* ¤E, »/ p 138NX[ AD M [ 2& + 6 2$ % , z2 ¤E:, 1412' =*3 >$ " .Ê,(, ¼( 1402R 137. 144 143 142 \&+B p 2"B , 2I$ N' 2(, .2f/ N>B½ ; , XX[ ¨ Ê,( [ 245] }" )'E 148X4:" ; K, .2+ ¨ H>:4: 1 147B'+ @$ 146 1452 I$ )'E 2 w+ @$ ª 151I: *( ¥*/ 1504(, ( 4,, 1498,. @$ % , C,3, >:4: $ 2$ . 152. 2/ ¤E:+ @$ o:p # M . T5 @:+ @$ 3/ ; 9"$. ."@:" :` z_ zG 1. 135. ."2:º NX[ : M [

(117) "B3 q @ &+ ," :G 1 d&. 136. ." " :` zG z^ z 1. 137. ."NX[ # 2 &3/ 2;" ,$ 2:º" :_ 1 d&. 138. ."Q3" :` z_ zG z^ z 1 d&. 139. ." * 2R 4,$ " :_ 1. 140. ."2' " :` z_ zG 1 d&. 141. ."N>B" :_ 1. 142. ." /" :$ 1. 143. ."+" :_ 1. 144. ."2" :^ z 1 d&. 145. ." " :_ 1 d&. 146. ."B" :$ 1. 147. ."X4, ; K 5"" :` z_ zG z^ z 1. 148. ."\8, \}"" :` z_ zG z^ z 1. 149. ."4(," :` z_ zG 1 d&. 150. ."I: X>:4: , *(" :` z_ zG 1. 151. ."2/ ¤E:+ @$ o:p # M . T5 @:+ @$ 3/" :` zG z^ z 1 d&. 152.

(118) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 114 154 153 % , zqª 9"$ >:4: 7O, qª $, .>:4: 2R :<J, 2 <:& K" C,3 156 ^}K" % 3 7O, % 3 $, .qI 2R :<J, 2 <:& K" qª 7O 9"$ qª ¶* ¤!+ @$ >$ 5R G' ¤'E q ¥4: @$ q .Ê,( AD Tf, .157% 3 155. 160 159 158 T 2*.+ @$ N' [$ 246] 2f/ 2$

(119) ! T A 2*/ Bwt @$

(120) !/ 4, 163 162 161 . :X 2/ % 3

(121) IR I( | 6 2$, q $, ^B[$, 9"$ :X / z

(122) ! 165 164 ; 9"$ p 2" z; 3 M4$ K+ @$ Z*'" N'E, ®f fX % 5R 2R => ®,5 9"$, 166

(123) Bª, =>, 86 2 ®f ( ®,5 9"$ p, ,5 :X % 3+ @$, .170@ :X, ¥J:3 1 ? * B', 169B, 2 ®f 1688, 167

(124) Bª,. ." 9"$ >:4: @$ % , C,3, >:4: $ 2$ " :_ 1 d& "; 9"$" :` zG 1. 153. ."C,3 " :` z_ zG 1 d&. 154. ."@$ % ," :` z_ zG z^ z 1. 155. ."2R ^}K"" :` z_ zG z^ z 1. 156. ."% 3" :` z_ zG 1. 157. ." 4, " :` zG 1 d&. 158. ."

(125) !/ ¶* ¤!+ " :^ z 1 F"2! Q3 * ¥p " :$ 1. 159. ."2f/" :` z_ zG 1 d&. 160. ."^:E: ,

(126) E >:4, ¥* 2( zq $," :` z_ zG 1. 161. ."K;+ 6" :^ z 1. 162. ."+ , :X " :` z_ zG 1 F"2 :X " :^ 1. 163. ."2R" :` z_ zG 1 d&. 164. ."2 Z*'+" :` z_ zG 1. 165. ."

(127) +, ¨

(128) Bª," :` z_ zG z^ 1. 166. ."

(129) +,B

(130) Bª," :` z_ zG z^ 1. 167. ."8," :` z_ zG z^ z 1 d&. 168. ."B, " :` z_ zG 1 d&. 169. ." } @" :` z_ zG z^ 1. 170.

(131) 115 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. ¥X, ±I Q3 ¶*,

(132) 3*w * ¤" \/ 172\** 171 3 6

(133) 3*w @$ T5 A 1 ¥4: @, .XB $ ;+ @$ Z*'+ [ 246] + 175

(134) +´ 174B,

(135) +,B, 86 @$ Z*'+ + 180\*4, 179T5 @ , .2: + 178\ 177P ¾;'+ @$ & 17623'E, 2 173. .%;3* 7O 182 :X # C;6 q @,&+ ::+ %( 181;3* ;R B+ / :+ %;' I: @ $ 185LI \'/ \} 184%;$ :J, 183%P:& , G' 1 @ $ BX·, qI:+ @$ q :&+ G' @:+ @$ @5R " .2' @:J* 3+, 2'4 ,5 AD I: &+, [$ 247] z2R q& k+ ? */ I: T5 C:&+ LI 2 2'4 186,,5 3+ 2* J QR . e ¿E QR

(136) k* 188¾;', CI( A+B. q 187CP T5, =:& T / ." 3+ 6" :$ 1. 171. ."\-[" :` z_ zG z^ z 1. 172. ."¥X, :X" :^ z 1. 173. ."

(137) +,B, B," :^ z 1. 174. ."

(138) +´ " :` z_ zG z^ z 1. 175. ."

(139) 3'E," :$ 1. 176. ."£" :` 1 .177 ."H" :G 1 F"\;' " :^ z 1. 178. ."Tf" :` z_ zG 1. 179. ."¥4:"" :G 1 F"¥4:/" :` z_ z^ z 1. 180. ."%;3*" :G 1. 181. ."1" :G 1. 182. ."%P:& 1," :^ z 1. 183. ."%;" :^ z 1. 184. .")I" :$ 1. 185. .",5" :` z_ zG 1. 186. ."C;"" :^ z 1. 187. ."¾" :^ z 1. 188.

(140) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 116. g 5 q ¥4:" zNB $ )*, 191I: fX B;· 190@R 2$ 189% 3+ @$ qZ*'+ C;"( 195,5 4, L" .\

(141) "B3 , \g, 194\& G' I, @$ 193% 3+ @$, 1922 * A* " z:J$, ¤.$, 2' B;·$ :X p , =I,

(142) q \

(143) 3À

(144) ¡ M°, 196=7 197 M° 1, 199=' H3J: NBZ 6 @$ qZ*'+, .1987 A /$ \

(145) , z%;3 ª @" 7 3 200 K 5R /$ XB$ @" z

(146) "B8 [ 247].

(147) ,B& 205. 203. < $ 1 ¥p ÁR $, z

(148) 3*w n

(149) *4,. 202. =K" @$. 201. % 3+ @$ qZ*'+ . 2>R q 6, 204C:' n 2 3+ q op 6 MB @$ T5 q , .H'/. ."% 3" :^ z 1. 189. ."5R" :` z_ z^ z 1. 190. ."I: fX B;· @R 2$ % 3+ @$ qZ*'+ e ¿E QR" :G 1 d& F"24:" :^ z 1. 191. ."2 *" :` z_ zG 1 d&. 192. ."% 3" :^ z 1. 193. . "\& " :^ z 1 d&. 194. ."4, L"" :` z_ zG 1 F"^B L"" :^ z 1. 195. ."7" :$ 1. 196. ."A

(150) & M°, 7" :` z_ zG 1 F"=7" :$ 1. 197. ."=7" :$ 1. 198. ."=' 1" :` z_ zG z^ z 1. 199. ." E:" :$ 1 F"' K" :^ z 1. 200. ."% 3" :` z_ zG 1. 201. ."H"" :$ 1. 202. ."< ( 1 ¥" :` z_ zG z^ z 1. 203. ."2 :" :` z_ zG z^ z 1. 204. ."2>/ " :` z_ zG 1. 205.

(151) 117 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. 2 q \9+$ op 6, .2072OB, 2062SfO, 2', 2: , 2I, 2w , 23 N8, .=>BÂ 211. C& & 210L 2$ :X 209=K" :4, q 2082/ MB <+ @$ qZ*'+ <,$, . 213 212 NE n 4, 214%& ¾;' ¾;, @ @ o ®$ 1 2:

(152) "B3 , ¶*

(153) "B3 2 B5 > 2[3 1, =:w8k 2158( ' ,

(154) \ B[( , [$ 248]

(155) & 2:I$ 1, \

(156) 3 221 2:I$

(157) q 220C &+ @$ 219qZ*'" 218Tf/ 217& 5" .2' 2+:'+, 2 3+ 216&. .224 ½ p \3 2 223® J @R, T5 2K+ 222@K/

(158) &Ã, A, E,

(159) J>E

(160) , ®:J ¥ &/ ."2SfO q 6," :` z_ zG 1. 206. ."=> ²3/ ;" @ @R, 2OB," :` z_ zG z^ 1. 207. ."MB 2/ <+ " :^ z 1. 208. ."H"" :$ 1. 209. ."2/ ^B 5R" :` z_ zG 1 F" L " :^ z 1. 210. ."C& " :` z_ zG 1 d&. 211. ."2" :` z_ zG 1 d& F"NB5" :^ z 1. 212. .")J: ¡ HE 2X½', 2I, (¶* :` z_ zG 1 d&) ¶* " :` z_ zG z^ z 1. 213. ."}:" :` z_ zG 1. 214. ."86" :^ z 1. 215. ."> \ " :` z_ zG 1 F "& \ " :^ z 1 \ >. 216. ."q&*" :G 1. 217. ."T5" :` z_ zG z^ z 1. 218. ."2 qZ*'"" :` z_ zG 1. 219. ."C&+" :^ z 1. 220. ."<:I(" :^ z 1. 221. ." @K/" :` z_ zG z^ z 1. 222. ."®p" :` z_ zG z^ z 1. 223.

(161) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 118 225 6 MµB 2272J:" :X A MB @ R :<:&'" 2!' 226 MµB ;3/ ¶*, ,$ HJ,( ²3/ 1 231 N& + <I 2302'/, 2'/ @:+ ,$ 2292 Ä \! @:+ @$ 228: t ! :X A [ 248] 3+ @$ MB q ¥4:" .Bf/ 6R N& + 6 2322' 3k*/ @:+. @$ ;p, 2R Å:k" q 235\*·: N>!/ :X 234\ o @:+ @$ :X, :2:& 2332 Ä 241 A}: @( ¯: \E:!8, 240< 239q.t 6, NB5 238,$ 2372' ¥! 236/$ \ @:+ 243 242 2 \I> @:+ @$, . ;" L A}: G' @.O =B ' @:+ ÁR < ."½ t" :$ 1. 224. ."$*+," :` z_ zG 1 F"$*," :^ z 1. 225. ."" :^ z 1. 226. ."2J:" A : t 6 @ @R" :` z_ zG 1. 227. .": t 6" :` z_ zG 1 d&. 228. ."2 e \+ ! " :` z_ zG z^ z 1. 229. ."2J:" :X )/, 2'/" :^ z 1. 230. ."£" :` z_ zG 1 F"" :^ z 1 d&. 231. ."2' " :^ z 1. 232. ."2 e ! " :` z_ zG z^ z 1. 233. ."(

(162) S> :^ 1 d&)

(163) S>

(164) o , <!R 2'/, 2'/ @:+ @$ :X," :` z_ zG z^ 1. 234. ."\*·: @:+," :` z_ zG 1. 235. ."@:+ @$ /$ \ ;p," :` z_ zG 1 F"/$ \ " :^ z 1 d&. 236. ."2' " :` z_ zG z^ z 1. 237. ."5R" :` z_ zG z^ z 1. 238. ."q'+" :` z_ zG 1. 239. .BX· ¤+BW :X, ."<" :G 1. 240. ."A}: " :G 1. 241. ."%P " :` z_ zG z^ z 1. 242. ."\4o " :^ z 1. 243.

(165) 119 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ 245 244 .2482 3+ 247 @I 246N:4, ¥ 1 \;À z 4, > SB 2K+ A \B .*J B8°, D ¢I$ F@;4, 2, 6R 2513 1 : ( M [ 5R 250P 249I, :X, 252 .2*O, 2B9º 253NBf ¤ +, 2R 2"B!+ \D ;4, \ [$ 249] : ( B $ ¥ w ". ,$ \7. 255@:+ ,$ \B+o, @:+ @$ SB T5 2547/ 2R Å:" # MB @ @" 260 259SB @$ % 3 " < ( n ¿! 24, 258N+R 2+B3 2572 / 6, \ 3 256@:+ 263 2 q$, 2622 T X$ 2612;4,, qI:'

(166) I QR 2"B!+ @$ MB >$ @R =:/B ' ."\·B& " :` z_ zG z^ z 1. 244. ."A" :` z_ zG z^ z 1. 245. ."N:4, ¥ " :` z_ zG z^ z 1 d&. 246. ." )W n" :^ z 1. 247. ."2:&+, 2 3+ " :` z_ zG z^ 1. 248. ."4," :G z^ z 1. 249. ."T5" :` z_ zG z^ z 1. 250. ."3 : $" :` z_ zG 1. 251. ."N: $" :` z_ zG z^ z 1. 252. ."NB5" :` z_ zG z^ z 1. 253. ."7/ 2R #" :` z_ zG 1 F"7/ 2R #" :$ 1. 254. ."@:+" :` z_ zG z^ 1 d&. 255. ."@:+" :` z_ zG z^ 1 d&. 256. ."2" :^ 1 d&. 257. ."N+R" :` z_ zG z^ 1 d&. 258. < ( n ¿! 24, N+R 2+B3 2 / 6, \ 3 @:+ ,$ \7. @:+ ,$ \B+o, @:+ @$ " : 1 d& ."SB @$ % 3 ". 259. ." " :$ 1. 260. ."2*4,," :$ 1. 261. ."2 X$" :` 1. 262.

(167) “Risâle fi’s-Siyâse”nin Tahkiki _________________________________________ 120. n ¿Bw+ @K/ X+B+ ¨

(168) I' QR 2662"B!/ ¤w , 2652*4 q , 23 q3 @R, .2642JBO$, [ 249] 2"B!+ @$ 268±* + 6, B8° ¥ 2 267Bw+, >k ½ \& 2*:4 ²3/ .M[ ±I 269QR N+B B $ q 2"BE 271++ 2702;4, ^BE n SB A 3+ @$ \9+$ 2 Z*'" ^8 1 ¿! 24, 2+B+ / q 6, B K/}273 2;4:+ 6, N:U 4 :X 1 23 ®Bp 272@K/

(169) w rª, N7O H+ª * q VJ: 3/ VJ: 1 N' *&+, 2K+ 274²3/. <ª 279>:3+ @$ ±* + 6 278+Bw fX 23 3 277 L 2" .2" :X 276 ÅB3+ 275²3*/. ."

(170) * O ,$" :$ 1. 263. ."2JBZ"" :` z_ zG 1. 264. ."2*4" :$ 1. 265. ."2"B!" :` z_ zG 1 F"2"B!" :^ z 1. 266. ."Bw," :` z_ zG 1. 267. ."¥.'+" :^ z 1. 268. ."QR" :` z_ zG 1 d&. 269. ."2 i, 2"BE n" :$ 1. 270. ."+B+ " :` z_ zG z^ z 1. 271. ."@$ 2' 2"BE" :` z_ zG 1 F"@$ +B+ B $ 2"BE" :^ z 1. 272. z291 )[I © B$ .^ \3* § fX 1 23}, J +: , .; 7O 1 { } )/ 1 >, & .348. 273. ."²3/" :` z_ zG z^ z 1 d&. 274. ."²3/" :` z_ zG z^ z 1. 275. ."#" :` z_ zG 1. 276. ."5R 2"" :` z_ zG z^ z 1. 277. ."+Bw NfX" :` z_ 1 F"

(171) &+Bw NfX" :^ z 1. 278. .">:3" :` z_ zG 1. 279.

(172) 121 ___________________________________________________ Fatih TOKTAŞ. @" .2 &+ =BX 2802:I$ AD %+ @$ T5 1

(173) ª, NB( \g @:+ @$, .N>B 6, ./ B M."R 284q B3+ 6 @$ [$ 250] 283®Bª/ 282:;" z=BX 281<:I( \g @ ;93/

(174) & 3

(175) ! <:I(, : ( @ ( =BX <:I( ²3*/ B;+ @$ C: B q + 285 AD 1 @,&3+ %$ X, G' %X: 286 £ @,>B'+ ¢ MµB @ $ % 3+ @$, .²3*/ \ 287 %;"

(176) P %,> r NfX ] ÁR, .2:K+ AD 1

(177) /E %;$ 1, >*36, C¡6 288 o¦] @$, .G' * n T5, z%;SÆ %;*+:!, %P $ %;+Bw+, %P G' ¿ =B. N:4: 24:/ 290T5 [ 250] f¡+ @$ |k \-[ SB =B9º 2 ´t 289@$ o¦I6. *&+ # 293SB QR 2' & k+ B& + 6 292@$, z23 `*6

(178) +O 1 @ @R, .291{2 B4 \ 299 298 297 296 295 294 .<:I( 7Z + 6, . \JB" BJ )/, é )/ @ " ."NB$" :G 1. 280. ."<:I( %" :G 1 F"<:IÇ" :` z_ z^ z 1. 281. ."%"" :` z_ zG 1. 282. ."®B/," :$ 1. 283. ."q 2' B3+" :` z_ zG 1. 284. ."MµB " :` z_ zG z^ z 1. 285. ." " :G 1. 286. ."W" :^ z 1. 287. ."%;SBR," :` z_ zG z^ z 1. 288. ."@K/" :` z_ zG z^ z 1. 289. ."T5" :` z_ 1 d&. 290. z273 )[I © B$ .^ \3* § fX 1 23}, J +: , .; 7O 1 { } )/ 1 >, & .348. 291. ."@$," : 1 d&. 292. ."2' SB ´t " :` z_ zG z^ 1. 293. ."@."" :` z_ zG z^ 1 F"@"" : 1. 294. .")/" : 1 d&. 295.